Knuts Llandaf: Yr ysbyty cyntaf yn Rookwood, 1918

Roedd deunydd blaenorol ar hanes Rookwood yn ymwneud â’r paratoadau ar gyfer gwerthu’r tŷ ym mis Gorffennaf 1917 gan ddefnyddio prosbectws a baratowyd gan Stephenson and Alexander, Arwerthwyr a Thirfesurwyr Siartredig, y Stryd Fawr, Caerdydd. Yn yr erthygl hon fe ailgydiwn yn yr hanes canlynol a dathlu sefydlu’r ysbyty cyntaf yn Rockwood ym 1918, gan mlynedd yn ôl.

Mae’r cofnodion ar gyfer Stephenson and Alexander sydd yn Archifau Morgannwg yn cadarnhau y gwnaed ymdrechion glew i werthu’r tŷ a’r ystâd yn ystod haf 1917. Bu bron â’i werthu ar ddau achlysur, gyda ffigyrau amlwg yn y gymuned fusnes leol yn dangos diddordeb. Fodd bynnag, ym mhob achos, roedd y prisiad o £20,000 a roddodd y teulu Hill ar y tŷ a’r ystâd yn ormod. Efallai na fu’n help i werthu’r tŷ y bu Rookwood yn wag ers peth amser bryd hynny. Bu farw Sir Edward Stock Hill ym 1902 ac, erbyn 1917, roedd Lady Hill a’i merch hynaf Mabel yn byw yn Charlton Kings, Swydd Gaerloyw. Roedd rhan fwyaf o frodyr a chwiorydd Mabel yn briod ac yn byw hefyd yn Lloegr a’i brodyr Eustace a Vernon yn bennaf a oedd yn trafod y gwerthiant, ill dau yn byw yn ardal Bryste.  Roedd ystâd Rockwood, felly yn wag, ac roedd llawer o’r celfi wedi eu cludo i gartrefi teuluol yn Lloegr. Awgryma cofnodion y cyflogid dau aelod o staff i ofalu am y tŷ. Yn ychwanegol at hynny, roedd pen garddwr, Duncan McIntyre ac un cynorthwyydd yn edrych ar ôl y gerddi. Mae’n bosibl taw ystryw oedd gostwng y pris, ond cwynai sawl parti â diddordeb fod angen sylw ar y tŷ a’r ardd ac nad oedd y pris yn adlewyrchu’r …gwariant fyddai’n rhaid ei wneud er mwyn gwella’r eiddo.

Ar y pwynt hwn yr ymddangosodd Maud Purnell am y tro cyntaf yn y cofnodion. Yn ystod misoedd olaf 1917 comisiynodd y teulu Hill Stephenson and Alexander i ddechrau gwerthu’r cynnwys a oedd yn weddill yn y tŷ. Wedi’r gwerthiant, ysgrifennodd yr Arglwyddes Hill at yr arwerthwyr yn mynegi ei siom â’r £355 a godwyd a’r methiant parhaus i ganfod prynwr. Mae’n rhaid y daeth yn rhyddhad i bawb dan sylw pan dderbyniwyd llythyr ym mis Chwefror 1918 gan Maud Purnell o Weybridge yn Surrey yn holi a fyddai modd prydlesu’r tŷ i’w ddefnyddio fel ysbyty ar gyfer y Rhyfel.

Roedd Maud Alice Purnell yn ddylanwadol iawn. Er ei bod yn byw yn Surrey gyda’i gŵr, Ivor Purnell, pensaer, hi oedd merch hynaf Philip Morel. Gyda’i frawd, Thomas, a’i frawd yng nghyfraith, John Gibbs, Philip Morel oedd sylfaenydd cwmni llongau Morel, un o’r fflyd llongau mwyaf a mwyaf gwerthfawr a weithredai yng Nghaerdydd yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Roedd y teulu Morel yn byw yn bennaf yn ardal Penarth ac, ynghyd â’i gŵr cyntaf, Francis Hibbert, gwerthwr corn, roedd Maud yn ffigwr adnabyddus yn ne Cymru. Roedd hi i’w gweld yn aml ar dudalennau’r papurau newydd yn sgil ei hymwneud â’i heglwys a’i gwaith elusennol, gan gynnwys rhoi £1000 ym 1908 ar gyfer gwely yn Ysbyty Morwyr y Royal Hamadryad er cof am ei thad a fu farw’r flwyddyn honno.

Priododd Maud ag Ivor Purnell ym 1913 yn dilyn marwolaeth ei gŵr cyntaf, ac ar drothwy’r rhyfel, taflodd ei hun yn frwdfrydig i weithio i’r Groes Goch. Gyda sefydlu trydydd Ysbyty Cyffredinol y Gorllewin yng Ngerddi Howard, roedd Caerdydd yn ganolfan o bwys ar gyfer derbyn y rhai a anafwyd a ddeuai mewn llongau ac ar y rheilffordd o Ffrainc a Gwlad Belg. O ganlyniad roedd angen cael ysbytai ychwanegol llai, lle gellid gofalu am y rhai oedd yn gadael yr ysbytai milwrol tra roeddent yn gwella. Ysgwyddwyd y gwaith hwn gan y Groes Goch gan ddefnyddio gwirfoddolwyr lleol y cyfeiriwyd atynt fel VAD’s (Voluntary Aid Detachments). Roedd 48 Ysbyty’r Groes Goch ym Morgannwg yn unig yn ystod y rhyfel.

Pan briododd Maud ag Ivor Purnell, rhoes ei chyfeiriad fel Lavernock House, Penarth. Roedd llawer o’r ysbytai ychwanegol yn dai mawrion a roddwyd ar fenthyg neu ar rent i’r Groes Goch, ac yn sicr roedd Maud Purnell yn ymwneud ag, ac yn fwy na thebyg yn rhedeg, ysbyty’r Groes Goch yn Lavernock House a ofalai am swyddogion di-gomisiwn a rhengoedd eraill. Ond, erbyn 1918 roedd angen Lavernock House ar yr awdurdodau i ddarparu gwelyau ychwanegol i gleifion yn Ysbyty Brenin Edward VII yng Nghaerdydd. Roedd Mrs Purnell felly yn chwilio am eiddo addas er mwyn sefydlu ysbyty newydd. Mewn llythyr i Stephenson and Alexander, ar 15 Chwefror 1918, mynnodd benderfyniad buan ar ei chais am brydles. Roed hi hefyd yn osgoi’r confensiynau arferol drwy ofyn am anfon ail lythyr yn uniongyrchol at yr Arglwyddes Hill yn dadlau ei chais.

Of course I am leaving it to Mr Alexander to arrange any reasonable rent but I am writing this to assure you that in the event of our coming to terms I should be living in the house in entire charge myself and am bearing all the expenses, except the Army grant per Officer. I will be responsible that no damage shall be done at all to your very beautiful property [llythyr 15 Chwefror, cyf.: DSA/12/2933].

Llofnodwyd y llythyr â Maud A Purnell, Pencadlywydd Anrhydeddus. Roedd yr Ysbyty cyntaf yn Rockwood, felly, yn ysbyty’r Groes Goch ond wedi ei gadw’n llwyr ar gyfer gofalu am swyddogion. Er bod y teulu Hill yn gobeithio gwerthu, ond ildiont pan ddwedwyd wrthynt na fyddai Mrs Purnell yn fodlon prynu ‘am unrhyw bris’. Erbyn 8 Ebrill roedd y telerau wedi eu cwblhau gyda Mrs Purnell yn sicrhau les i’w hysbyty am £500 y flwyddyn am gyfnod o 12 mis i ddechrau, a chytundeb y byddai’r brydles yn dod i ben 6 mis wedi diwedd y rhyfel.

Fel y tenant, cymerodd Mrs Purnell gyfrifoldeb am gynnal a chadw tu mewn y tŷ a hefyd y tiroedd o’i amgylch, gerddi’r gegin, stablau a’r bythynnod. Etifeddodd hefyd wasanaethau Duncan MacIntyre, y pen garddwr, a oedd yn byw ar ystâd Rookwood Lodge. Roedd yn dipyn o bluen yn ei het am fod Duncan, a hanai yn wreiddiol o Kilmartin yn Argye, a’i wraig Lizzie wedi gweithio i deulu’r Hill am bron iawn i 20 mlynedd. Fel y Pen Garddwr yn Rookwood roedd yn ffigwr lleol parchus a fyddai’n aml yn gweithredu fel beirniad mewn sioeau garddwriaethol yng Nghaerdydd a Bro Morgannwg. Er ei fod wedi colli llawer o’r staff y byddai Rookwood yn ei fri wedi eu cyflogi i dendio’r gerddi, doedd neb gwell i gynnal a chadw’r ystâd.

Cyhoeddwyd cynlluniau Mrs Purnell ar gyfer Rookwood yn y papurau lleol ym mis Ebrill 1918.

Mrs Ivor Purnell of Penarth has rented Rookwood, Llandaff formerly the residence of Lady Hill for the period of the war and it will shortly be opened as a hospital for officers….Rookwood contains something like twenty bedrooms and if all the accommodation that it provides be utilised it will afford room for not far short of 100 beds [Western Mail, 30 Ebrill 1918].

Dylid cofio, tan yr hydref ym 1918, roedd canlyniad y rhyfel yn gwbl ansicr. Roedd cyrchoedd yr Almaen yn Ffrainc a Gwlad Belg ym mis Mawrth ac Ebrill wedi taflu lluoedd y Cynghreiriaid yn eu holau mewn anrhefn lwyr ac roedd y niferoedd a anafwyd ar y ddwy ochr yn uchel. Roedd y clwyfedig, felly, yn parhau i lifo i Gaerdydd. O ran y penderfyniad i sefydlu ysbyty yn benodol ar gyfer swyddogion, derbyniwyd mai’r confensiwn oedd gofalu am swyddogion ar wahân, a does dim dwywaith y llwyddodd y trefniant hwn i lyfnhau’r trefniadau gyda theulu’r Hill. Ar ben hynny, byddai’r premiwm ychwanegol a delid i ofalu am swyddogion wedi helpu i fantoli’r llyfrau yn ariannol.

Does dim cofnodion penodol gan Amgueddfa ac Archif y Groes Goch yn Llundain ar gyfer Rookwood. Serch hynny, daw cofnodion Stephenson and Alexander i achub y dydd, sef bod angen cytuno ar unrhyw waith ar y tŷ â theulu’r Hill. Roedd y tŷ yn amlwg mewn tipyn o gyflwr. Mewn llythyr i Stephenson and Alexander, dywedodd Ivor Purnell fod  …cyfran sylweddol o’r papur wal mewn cyflwr gwael iawn… a chynigwyd i  …ei stripio neu ei liwio lle’r oedd angen, i gynnal glendid. Ar ben hynny, gwnaed newidiadau ar y llawr cyntaf gan osod ystafelloedd ymolchi newydd a thai bach ychwanegol ar y llawr gwaelod [Llythyr gan Ivor Purnell at Stephenson & Alexander, 30 Mawrth 1918, cyf.: DSA/12/2933]. Y tu hwnt i hyn, i bob pwrpas arhosodd y tŷ’r un fath gyda byrddau wedi eu gosod dros wrthrychau gwerthfawr, gan gynnwys y lle tân yn yr ystafell groeso. Yn ychwanegol at hyn, arhosodd y siandelïer trydanol, y drychau fframiau pres, y cerflun marmor o Clytie a’r cwrbyn pres wrth y lle tân yn yr ystafell groeso, ar berwyl y perchennog, hyd y gellid eu gwerthu neu eu symud oddi yno.

Rhedai prydles Mrs Purnell o 8 Ebrill 1918 ac mae’n debygol yr oedd yr ysbyty’n weithredol erbyn diwedd Ebrill. Byddai unrhyw ymwelydd wedi gweld ffigwr sylweddol Mrs Purnell yn ei lifrai Pen cadlywydd coch ac o boptu iddi swyddog cyflenwi, metron a chogydd. Gwirfoddolwyr nyrsio’r Groes goch fyddai wedi staffio’r ysbyty yn bennaf, a fyddai wedi eu hyfforddi mewn cymorth cyntaf a gofal cartref. O dan eu ffedogau starts gwynion, wedi eu marcio â nod y Groes Goch, byddent wedi gwisgo ffrogiau gleision gyda choleri gwynion wedi eu startsio a llewys uchaf o liain. Erbyn 1918 roedd steil y cyfnod yn newid ac fe gytunwyd y gallai hem y ffrogiau fod cymaint â 6 modfedd yn uwch na’r ddaear. Byddai llawer wedi bod yn newydd-ddyfodiaid o’r cyffiniau ond byddai modd adnabod y rhai â phrofiad blaenorol mewn ysbytai milwrol neu forwrol gyda’r streipiau ar y llawes dde. Yn gyffredinol, gwirfoddolwyr gwrywaidd oedd gan amlaf yn gwneud gwaith codi a chludo stretsieri, mewn lifrai lled filwrol glas.

Nid aeth popeth yn ôl y bwriad, fodd bynnag. Ar 16 Mai 1918 adroddodd y Western Mail y derbyniodd Mrs Purnell a Ruth Hibbert  …wŷs yng Nghaerdydd ddydd Mercher am ddefnyddio car yng Nghaerdydd yn groes i’r Gorchymyn Cyfyngu ar Betrol. Yn ei hamddiffyniad, honnodd Mrs Purnell ei bod ar fusnes swyddogol yn mynd ag un o’i nyrsys, Miss Ruth Hibbert, adref. Fodd bynnag, nid nyrs arferol oedd Ruth. Merch Mrs Purnell o’i phriodas gyntaf oedd hi. Nid oedd modd dwyn perswâd ar yr awdurdodau a derbyniodd Maud Purnell ddirwy o £10 a chafodd Ruth Hibbert rybudd [Western Mail, 16 Mai 1918].

Beth felly am Knuts Llandaf a grybwyllwyd yn gynharach? Ceir ffotograff yn Archifau Morgannwg a all fod o bosib yr unig gofnod ffotograffig o Ysbyty’r Groes Goch Rockwood. Mae’n dangos pum milwr yn wynebu’r camera ac o dan y llun, dywed: ‘Llandaff Knuts, April 1918’ [cyf.: DX308/2].

Mae’r pum gŵr mewn lifrai milwrol arferol a wisgai milwyr mewn ysbytai – siacedi gleision a llabedi gwynion, crysau gwynion, tei goch a chapiau catrawd. Dim ond un o’r dynion gaiff ei enwi, John Swallow, sy’n eistedd yn y blaen ar y chwith. Nid yw’r dystiolaeth yn gwbl gadarn ond mae’n debygol eu bod yn rhan o’r criw cyntaf o swyddogion y gofalwyd amdanynt yn Rockwood. Daeth y term ‘knut’ o gân adnabyddus o’r cyfnod ‘Gilbert and Filbert’. Cafodd ei ‘ddiwygio’ a’i fabwysiadu gan filwyr fel ymdeithgan a defnyddiwyd y term ‘knut’ am ‘ddynion ifanc hyd y dref’ – dandïaid.  Mae’n swnio felly, fod y dynion mewn hwyliau da wrth iddynt ymgartrefu yn Rookwood.

Fodd bynnag, roedd eraill â diddordeb yn cael gafael ar Rookwood ac roedd y Pen cadlywydd yn amlwg yn ymwybodol o hyn. Ar 1 Medi 1918 ysgrifennodd Maud Purnell at Stephenson and Alexander:

Will you kindly remember that I am tenant of this property.

Erbyn canol mis Hydref roedd Rookwood wedi ei werthu am bris yn agos at bris cychwynnol y teulu Hill. Roedd gofyn i’r gwerthiant fodd bynnag ystyried amodau prydles Maud Purnell. Rhaid i ni dybio felly, y parhaodd Ysbyty’r Groes Goch Rookwood i Swyddogion tan Ebrill 1919. Mae’n bosib bod hyn wedi gweddu yr holl bartïon oherwydd, yn dilyn llofnodi’r Cadoediad ar 11 Tachwedd 1918, lleihaodd yr angen am ysbytai ychwanegol. Ond, tra roedd y Groes Goch yn cael ei dirwyn i ben, roedd cyfnod nesaf bywyd Rookwood, hefyd fel ysbyty, eisoes yn cael ei gynllunio gyda gwerthu ystâd Rookwood i Syr Laurence Phillips.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dyma un o gyfres o erthyglau ar ddigwyddiadau yn Rookwood o’r cyfnod pan adeiladwyd y tŷ ym 1866 hyd at y presennol, yn defnyddio cofnodion ar gadw yn Archifau Morgannwg. Mae’r wybodaeth ar Ysbyty’r Groes Goch yn Rookwood yn dod gan fwyaf o gofnodion Stephenson & Alexander, Arwerthwyr ac Arolygwyr Tir Siartredig, cyf.: DSA/12/2933.

Merched y Rhath a’r Rhyfel: Rhan 1

Roedd Capel Methodistaidd Wesleaidd Roath Road ar y gornel rhwng Heol y Plwca a Heol Casnewydd. Roedd yn adeilad mawr a adeiladwyd tua 1860, gyda lle i 1000 o bobl. Sefydlwyd Cylchgrawn Roath Road yn wreiddiol fel cylchgrawn Ysgol Sul Fethodistaidd Wesleaidd Roath Road (DX320/3/2/i-iii). O fis Tachwedd 1914 fe’i cyhoeddwyd yn fisol o dan yr enw ‘Roath Road Roamer’ (RRR) i gynnig newyddion ar y rhyfel ac, yn benodol, ffawd y milwyr a oedd yn gysylltiedig ag Eglwys Wesleaidd Roath Road, yr Ysgol a’r Cynulliad a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog (DAWES6). Fe’i dosbarthwyd ledled yr ardal, ac fe’i hanfonwyd dramor i roi newyddion o Gymru i filwyr, teuluoedd a ffrindiau ynghyd â gwybodaeth am eu cyfoedion yn y lluoedd. Yn benodol, roedd yn cynnwys ffotograffau a llythyrau gan filwyr a oedd yn gwasanaethu dramor.

O’r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd i’r cylchgrawn sôn am gyfraniad merched y plwyf ac, yn benodol, y rheini ‘mewn iwnifform’. Yn eu crynswth, soniodd y cylchgronau am 19 o ferched o ardal y Rhath. Roedd llawer yn chwiorydd i filwyr, morwyr a pheilotiaid a oedd ar faes y gad. Ceir ffotograffau o 17 ohonynt yn y cylchgronau, a sawl llythyr. Cyfeiriwyd atynt yn y cylchgrawn fel ‘ein Merched Crwydrol’ a bydd y darluniau dros yr wythnosau nesaf yn cynnig cip ar sut y symudodd merched i mewn i rolau a swyddogaethau a arferai gael eu dominyddu gan ddynion yn sgîl y rhyfel.

Ar ddechrau’r rhyfel, y llwybr amlycaf i ferched a oedd am gyfrannu at yr ymdrech ryfel oedd gwirfoddoli gydag elusennau lleol a chyrff cenedlaethol fel y Groes Goch. Dyma wnaeth saith o’r merched y sonnir amdanynt yn y cylchgrawn. Fodd bynnag, ar ddiwedd y Rhyfel, oherwydd prinder milwyr yn dilyn consgripsiwn 1916, agorwyd drysau i ferched mewn sawl maes gwaith newydd. Erbyn 1918 roedd y Merched Crwydrol i’w canfod yng Nghorfflu Atodol Byddin y Merched, y Llu Awyr Brenhinol, Byddin y Tir a gwasanaethau lleol, gan gynnwys y rheilffyrdd a’r post. At hynny, o’u llythyrau, gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwasanaethu dramor.

Y Nyrsys – Alice Williams a Lilian Dove, Rose Crowther, Beatrice James, Harriet Thomas and Florrie Pearce

Yn ystod y Rhyfel, gwirfoddolodd dros 90,000 o ddynion a merched gyda’r Groes Goch. Ym mhob sir, sefydlwyd Minteioedd Cymorth Gwirfoddol (VADs). Cyflawnodd y VADs amrywiaeth o waith, gan gynnwys nyrsio, trafnidiaeth a threfnu gorsafoedd gorffwyso. Gwirfoddolodd chwech o’r Merched Crwydrol gyda’r Groes Goch. Y straeon mwyaf dramatig yw rhai Alice Williams a Lillian Dove, a wasanaethodd fel nyrsys dramor.

Ymunodd Alice Williams â’r Groes Goch ym 1915, a hi oedd un o’r Merched Crwydrol cyntaf. Ym mis Tachwedd 1915 gwelwyd ffotograff o Alice yn y Roamer, gyda’r dyfyniad canlynol:

‘Miss Alice Williams, who has a lifelong connection with Roath Road, is a Red Cross Nurse in a French Field Hospital, where the wounded are brought in straight from the trenches for immediate attention. Our only lady at the Front!’ (Cyf.13, t.6).

Ddwy flynedd yn ddiweddarach, ym mis Mehefin 1917, nodwyd y canlynol:

‘Miss Williams has been in the thick of things – as a nurse for two years, and this is the first time she has left France. Much of her time she has spent within three miles of the German trenches so she knows something about things and has an interesting story to tell. She kindly showed us a bit of a Zeppelin that she saw brought down outside Paris. We believe that she is going back and wish her every success in the splendid bit of work she is doing’ (Cyf.32, t.6).

Fel Alice, roedd gan Lilian Dove dipyn o stori i’w hadrodd. Roedd Lilian, o Richmond Road, Caerdydd, yn 25 oed ar ddechrau’r Rhyfel. Yn Rhifyn 41, nododd y Roamer y canlynol:

‘The many ‘Roamers’ by whom our former Minister, The Rev C Nelson Dove, is still held in such affectionate regard, will be thankful to hear that his daughter, Nurse Lilian Dove, who was ‘mined’ off Alexandria on 31^st December last, was rescued and is apparently none the worse for her unsought adventure and the exposure, shock and explosion, except that she unfortunately lost all her belongings’ (Cyf.41, t.8).

Naw mis yn ddiweddarach, adroddodd y Roamer ei bod hi dal yn Alexandria. Rhoddwyd y wybodaeth gan y Gyrrwr George Notley, un arall o Grwydrwyr y Rhath a oedd hefyd yn yr Aifft. Anfonodd garden at Lilian oddi wrth  ‘Notley one of the RRRs’, gan hefyd nodi; ‘She recognised the ‘Freemason’s sign’ and they had a cheery interview’ (Cyf.47, t.2).

Darparwyd dau ffotograff arall o’r Merched Crwydrol – Rose Crowther a Beatrice James – yng ngwisgoedd nyrsys y Groes Goch.

Mae’n debyg mai Rose oedd chwaer Charles Crowther, a oedd yn Gloddiwr gyda’r Peirianwyr Brenhinol. Rydyn ni’n gwybod o gofnodion y Groes Goch i Rose ymuno â’r elusen ar 3 Mehefin 1916, ond ni nodwyd unrhyw fanylion am ei gorsaf, nac ychwaith orsaf Beatrice.

Ceir lluniau o ddwy arall, Harriet Thomas a Florrie Pearce, mewn cotiau mawr a chapiau.

Mae’n ddigon posib yr oedd y ddwy’n gweithio mewn un o’r Ysbytai Atodol a sefydlwyd gan y Groes Goch yn ystod y rhyfel pan gafodd y ffotograffau eu cymryd.

Sefydlodd y Groes Goch 49 o Ysbytai Atodol ym Morgannwg yn unig. Gan yn aml ddefnyddio tai perchnogion hael, roedd yr ysbytai’n cynnig lle i orffwys ac adfer i filwyr a ryddhawyd o ysbytai milwrol mawr. Fodd bynnag, fel y gwelwyd yn achos Alice Williams a Lilian Dove, nid dim ond ar y Ffrynt Cartref y bu’n rhaid i’r merched wasanaethu. Gweithiodd Florrie Pearce dramor gyda’r Groes Goch, fwy na thebyg yn Ffrainc.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ambiwlans yr Arglwydd Faer

Ar noson yr 17eg Mai 1915 daeth plant ysgol Ganolog Dowlais, Ysgol Gellifaelog ac Ysgol Pant ynghyd yn Neuadd Oddfellows, Dowlais ar gyfer yr hyn a ddisgrifiwyd fel Cyngerdd yr Ysgolion Unedig. Cynhaliwyd rhaglen o 16 o sgetsys a chaneuon gan gynnwys ‘The Soldiers’ Chorus’ a berfformiwyd gan Ysgol Fechgyn Dowlais, ‘The Saucy Sailor Boy’ gan Ysgol Fabanod Gellifaelog, cân actol o’r enw ‘Knit Knit’ gan Ysgol Pant a ‘Gypsy Chorus’ gan Ysgol Ferched Dowlais. Daeth y noson i ben drwy ganu God Save the King. Roedd y cyngerdd yn llwyddiant ysgubol, a chafodd ei ailberfformio ar y ddwy noson ganlynol. Cofnododd Pennaeth Ysgol Fabanod Dowlais y canlynol yn llyfr cofnodion yr ysgol ar 20 Mai: ‘the concerts were very well attended and the four items from this school were very well done’.

Roedd y Cyngerdd yn Nowlais ond yn un o nifer o Gyngherddau’r Ysgolion Unedig a drefnwyd ledled bwrdeistref Merthyr Tudful ym mis Mai 1915. Yn ogystal, cynhaliodd athrawon a disgyblion amryw o ddigwyddiadau eraill i godi arian, gan gynnwys ‘soiree’ – sef gyrfa chwist a dawns – a gynhaliwyd gan Ysgolion Abercanaid a Phentrebach yn y New Hall, Pentrebach ar 15 Mai. Y nod oedd codi arian i brynu ambiwlans i’w ddefnyddio ar faes y gad yn Ffrainc. Pan aeth Prydain i ryfel ym mis Awst 1914, darparwyd y gwasanaethau ambiwlans gan gerbydau a dynnwyd gan geffylau, ac ambell lori. Sylweddolwyd yn fuan iawn y byddai angen nifer fawr o ambiwlansys modurol arbenigol. Bu’r Groes Goch yn arwain y gwaith codi arian, gan gynnwys apêl papur newydd The Times a lansiwyd ym mis Hydref 1914, i godi arian i brynu fflyd o ambiwlansys a chyfarpar ar eu cyfer i’w defnyddio yn Ffrainc a Gwlad Belg.

Ymatebodd Arglwydd Faer Merthyr Tudful, y Cynghorydd John Davies, i’r her, a gofynnodd am help gan ysgolion i godi digon o arian er mwyn galluogi Merthyr Tudful i brynu ambiwlans a’r cyfarpar angenrheidiol. Cafwyd cyfraniadau gan lawer o unigolion a sefydliadau, gan gynnwys cytundeb gyda Neuadd Oddfellows y byddai 30% o’r elw o’r perfformiadau a gynhaliwyd ar y tridiau ar ôl y Cyngherddau Ysgolion hefyd yn cael ei gyfrannu i Gronfa Ambiwlans yr Arglwydd Faer. Fel gyda llawer o weithgareddau codi arian yn ystod y rhyfel, gan gynnwys darparu nwyddau i’r milwr a helpu ffoaduriaid o Wlad Belg, chwaraeodd ysgolion rôl flaenllaw yn y gwaith codi arian.

Roedd Apêl yr Arglwydd Faer yn llwyddiant ysgubol. Anfonwyd yr arian a godwyd i’r Groes Goch. Ysgrifennodd Charles Russell, ar ran Cymdeithas y Groes Goch ac Urdd Sant Ioan o Gaersalem at yr Arglwydd Faer ym mis Medi i ddiolch i athrawon a phlant yr ysgol am eu ‘hymdrechion bendigedig’. Cytunwyd y cai’r Ambiwlans ei hanfon i Ferthyr Tudful ym mis Hydref 1915 ar ôl ei pharatoi a gosod y cyfarpar yn barod i’w defnyddio yn Ffrainc. I gydnabod eu cyfraniadau brwdfrydig, rhoddodd yr Arglwydd Faer ddiwrnod o wyliau arbennig i holl ysgolion y fwrdeistref ar 18 Mehefin.

Gellir gweld copi o’r hysbyseb wreiddiol ar gyfer Cyngerdd yr Ysgolion Unedig a gynhaliwyd yn Neuadd Oddfellows’ ym mis Mai 1915 yn Archifau Morgannwg.

Os hoffech ragor o wybodaeth am sut y bu ysgolion yn cefnogi’r ymdrech ryfel yn eich ardal chi a ledled Morgannwg, gallwch weld crynodebau ar gyfer pob ardal awdurdod lleol (e.e. Merthyr Tudful) a thrawsysgrifau o ddyfyniadau o’r llyfrau cofnodion a gwblhawyd gan Benaethiaid ysgolion unigol ym 1914-18 ar wefan Archifau Morgannwg http://www.archifaumorgannwg.gov.uk

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg