Yn Hydref 1913, bu farw 439 o lowyr ac un gweithiwr achub yng Nglofa’r Universal, Senghennydd yn dilyn ffrwydrad. Digwyddodd y trychineb ar 14 Hydref 1913. Hon yw’r ddamwain lofaol waethaf erioed yn hanes y DU o ran nifer y meirw. Gellir archwilio deunydd yng nghasgliad Archifau Morgannwg i ddarganfod mwy am gyfrifoldebau perchnogion y lofa, Lewis Merthyr Consolidated Collieries, yn dilyn y trychineb.
Datganiad yn dangos iawndal a chostau angladd a dalwyd ar gyfer pob unigolyn a laddwyd yn nhrychineb Senghennydd, DPD/4/11/2/4.
Mae papurau Lewis Merthyr Consolidated Collieries yn cael eu cadw o fewn casgliad Powell Dyffryn (DPD). Mae’r dogfennau’n ymwneud â thrychineb Senghennydd ym mhapurau Lewis Merthyr yn cynnwys trafodion Ymchwiliad y Swyddfa Gartref a thrawsgrifiad o drafodion y cwest i farwolaeth y dynion a gollwyd yn y danchwa. Law yn llaw â’r adroddiad sydd wedi’i argraffu mae datganiad mewn llawysgrifen o’r arian a dalwyd i deuluoedd y meirw gan Lewis Merthyr Consolidated Collieries Limited. Mae’r ddogfen hon yn cofnodi enwau’r holl unigolion a laddwyd, a faint o arian a dalwyd gan Lewis Merthyr i’w teuluoedd, gan gynnwys arian am gostau claddu a iawndal.
Datganiad yn dangos iawndal a chostau angladd a dalwyd gan Lewis Merthyr Consolidated Collieries Limited wedi trychineb Senghennydd, DPD/4/11/2/4.
Ffrwydrad arall a ddigwyddodd mewn pwll glo a gofnodir yn yr archifau yw Ffrwydrad Cambrian ar 17 Mai 1965. Mae’r deunydd o dan gyfeirnod DNCB/11/2/1 yn cynnwys gohebiaeth am Gronfa Trychineb Cambrian, cofnod o’r digwyddiadau yn syth wedi’r ffrwydrad, drafft o lythyr gan gadeirydd y Bwrdd Glo Cenedlaethol at dylwyth y rhai a laddwyd a threfniadau’r angladdau. Mae’r adroddiad swyddogol i achos ac amgylchiadau’r trychineb hefyd yn yr archif (DNCB/6/1/4/10).
Datganiad gan Aldramon D Murphy, y Maer Etholedig, wrth lansio apêl at gronfa’r trychineb at deuluoedd y sawl a laddwyd yn Ffrwydrad Glofa’r Cambrian, 18 Mai 1965, DNCB/11/2/1.
Mae ffotograffau’n rhoi cipolwg i ni i sut beth oedd bod yn weithiwr achub, gyda delweddau o gasgliad negatifau plât gwydr y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn dangos offer achub yn cael ei ddefnyddio, a lluniau grŵp o’r tîm.
Tîm Achub Rhif 1 Glofa Ynysfeio yn Orsaf Achub Dinas, DNCB/14/1/3/1
Gellir gweld hyfforddiant o’r fath yma mewn tystysgrif a roddwyd i Thomas John Jones gan dîm Brynmenyn Rescue, am gwblhau ei hyfforddiant defnyddio offer achub yn 1920 (DNCB/67/13/11).
Tystysgrif a gyflwynwyd i Thomas John Jones gan Orsaf Achub Brynmenyn wedi iddo gwblhau ei hyfforddiant ar offer achub ym 1920, DNCB/67/13/11.
Mae’r casgliad negatif yn dangos i ni fod nifer fawr o ddynion hefyd yn ymwneud â chymorth cyntaf yn gyffredinol, drwy ddelweddau o Gystadlaethau Cymorth Cyntaf Rhanbarthol yn y 1950-1960au.
Coedely yn cael eu beirniadu yng Nghystadleuaeth Cymorth Cyntaf ym 1968, DNCB/48/4/177.
Cawn ein hatgoffa mewn llun arall, yn dangos Mr Glenn Thomas, oedd yn aelod o Wasanaeth Achub y Pyllau Glo, â chaneri ar ei ysgwydd, pa mor allweddol oedd yr adar hynny o ran sicrhau diogelwch y rhai dan ddaear (D1061/1/43).
Mr Glenn Thomas, Aelod o Wasanaeth Achub y Glofeydd, gyda chaneri ar ei ysgwydd, Ion 1981, D1061/1/43
Drwy gyfrwng yr adroddiadau swyddogol a’r gwaith papur down i ddysgu am y ffeithiau ac am achosion trychinebau glofaol, ond nid yw’r math yma o ddogfennau’n dangos y gwewyr a achoswyd i deuluoedd y rhai a gollwyd. Fodd bynnag, gellir defnyddio deunydd arall, fel y geiriau hyn a ysgrifennwyd gan Ap Lewis am Drychineb Lofaol y Great Western yn 1893 (D253/2/37), i arddangos y drasiedi bersonol a brofodd anwyliaid yn dilyn y newyddion am y danchwa:
And like a furious howling gale
The dreaded news went through the vale,
Of the sad strange calamity,
Which took the lives of sixty three.
And rushing thither from all parts,
With gushing tears and heavy hearts
Came wives and mothers seeking they
Who long ere then had passed away
Archifau Morgannwg 