Ymgyrchu dros y Rhondda, Rhan 2: Cymdeithas Lesddeiliaid Trealaw

Cedwir cofnodion o Anheddiad Maes-yr-Haf yn Nhrealaw yn Archifau Morgannwg.   Ymhlith y casgliad mae un ddogfen benodol sy’n werth ei harchwilio’n fanwl; y ffeil sy’n ymwneud â Chymdeithas Lesddeiliaid Trealaw, sefydliad a ymgyrchodd yn llwyddiannus rhwng 1937 a 1938, gyda grwpiau eraill, i ddiwygio’r gyfraith sy’n ymwneud ag atgyweirio eiddo prydlesol. O dan wyneb y mater cyfreithiol ac ymddangosiadol sych hwn, roedd dogn ryfeddol o angerdd, gan beri i Syr Reginald Clarry, AS Ceidwadol Casnewydd, ddweud hyn yn Nhŷ’r Cyffredin:

‘I think the crime of these vultures ranks on the same basis as blackmail’ (Hansard)

Yn yr un ddadl dwedodd William Henry Mainwaring, AS Llafur Dwyrain Rhondda:

‘Speaking directly, on behalf of these hundreds of people on that Trealaw estate. They are waiting this morning with great anxiety to hear whether this Bill receives its Second Reading, to learn whether there is any hope.’

Yr achos dros y pwysau gwleidyddol a arweiniodd at rethreg seneddol o’r fath oedd y ffordd y darparwyd tai yng nghymoedd de Cymru yn ystod y 19eg ganrif.  Yn yr un modd â rhannau eraill o’r wlad roedd llawer o faes glo deheudir Cymru yn eiddo i ystadau’r aristocratiaid a’r bonedd lleol a oedd yn aml yn barod i fanteisio ar botensial diwydiannol cynyddol eu heiddo, ond heb feddu ar y cyfalaf i wneud hynny. Roedd llawer o ystadau eu hunain yn methu neu’n amharod i adeiladu tai ar gyfer y boblogaeth gynyddol. Felly, roeddent yn prydlesu eu tir i adeiladwyr, yn aml ar brydlesi adeiladu 99 mlynedd, a’r adeiladwyr hyn oedd wedyn yn eu tro yn ariannu’r gwaith o godi’r tai a oedd eu hangen ar y maes glo ffyniannus. Byddai’r adeiladwyr yn aml yn is-osod y tai gorffenedig i’r meddianwyr, gan arwain at berthynas gyfreithiol gymhleth rhwng y landlord, y tenant a’r is-denantiaid. Yn y 1930au roedd llawer o’r eiddo preswyl yng Nghymoedd y Rhondda yn eiddo i landlordiaid a dderbyniai rent tir bach o ychydig bunnoedd y flwyddyn, yn aml gan ddeiliad tŷ a oedd yn ddi-waith. Ar ddiwedd y brydles, byddai’r eiddo’n dychwelyd yn ôl i’r landlord oni bai bod y tenant wedi prynu’r ‘rifersiwn’ neu’r rhydd-ddaliad.  Roedd y system hon wedi gweithio’n weddol dda hyd at y Rhyfel Byd Cyntaf, tra bod y maes glo yn llewyrchus; roedd y rhenti tir yn sefydlog ac roedd y gwahanol gyfamodau (amodau a osodwyd gan y landlord ar y tenant) yn cael eu dehongli’n drugarog yn gyffredinol.

Ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf newidiodd y sefyllfa; dirywiodd y diwydiant glo, cynyddodd diweithdra, a daeth talu’r rhent tir yn frwydr. Esgeuluswyd gwaith cynnal a chadw llawer o eiddo, gan achosi dirywiad mewn amodau tai yn lleol. Roedd gan yr ystadau traddodiadol eu hanawsterau eu hunain hefyd, a phan werthodd Syr Rhys Williams ystâd Trealaw yn gynnar yn 1937 i’r National Real Estate and Finance Company Limited roedd yn rhan o batrwm sefydledig o chwalu cyson ar lawer o ystadau tir.

Roedd y landlordiaid newydd yn syndicet ariannol yn Llundain a oedd yn arbenigo ar gaffael ystadau prydles gyda’r bwriad o ddychryn y tenantiaid i brynu rhydd-ddaliadaeth eu heiddo (eu cartrefi fel arfer) am bris yn llawer uwch na phris y farchnad. Mabwysiadodd y Cwmni eu gweithdrefn arferol yn gyflym o sicrhau gwasanaethau cyfreithwyr lleol a ysgrifennodd yn ystod wythnosau olaf Ebrill 1937 at bob un o’r 1,700 o denantiaid ar ystâd Rhys-Williams yn Nhrealaw. Roedd y llythyrau hyn yn hysbysu pob tenant o’r newid perchnogaeth, y byddai ‘arolwg o ddadfeilio’ yn cael ei gynnal ar eu heiddo am ffi o bedair gini, ac yn bygwth pe na bai unrhyw atgyweiriadau gofynnol gan y landlord yn cael eu gwneud, y byddai achos llys yn dilyn. Byddai achos llys yn cael ei ddwyn yn erbyn y tenant am dorri’r cyfamod a gynhwysir yn y brydles i gadw’r eiddo mewn cyflwr da.  Byddai fforffedu’r brydles a’r eiddo i’r landlord yn dilyn wedi hynny. Yn Nhrealaw 1937 roedd arian yn dynn, roedd llawer o gyllidebau aelwydydd yn ei chael hi’n anodd bwydo eu hunain a thalu’r rhent tir blynyddol, ychydig iawn o arian a oedd yn sbâr i dalu biliau swmpus i drwsio tai. Cynigiodd y Cwmni’r dewis amgen i’r tenant brynu rifersiwn rhydd-ddaliadol ei brydles (felly’n dod yn berchennog llawn ar yr eiddo), y pris prynu wedi ei bennu ar lefel rent tir o ddeng mlynedd ar hugain, tra mai pris y farchnad oedd tua dwy flynedd ar bymtheg. Derbyniodd y tenantiaid y llythyrau hyn yn ystod pythefnos olaf mis Ebrill a dim ond tan 12 Mai oedd ganddynt i ymateb i’r ‘cynnig coroni’ hwn – cynllun marchnata eironig.

Darparodd Anheddiad Maes-yr-haf un ffynhonnell o gefnogaeth ac, yn bwysicaf oll, bersonoliaethau oedd â chysylltiadau yn y byd ehangach er mwyn gallu cynorthwyo’r tenantiaid i wrthsefyll gobeithion y Cwmni o’u gyrru nhw fel defaid i brynu eu rhydd-ddaliadau am bris chwyddedig. Daeth wardeiniaid Maes-yr-haf a Gwersyll y Malthouse yn y Wîg yn fuan iawn yn rhan o sefydliad i amddiffyn buddiannau’r tenantiaid.

Ar 5 Mai cynhaliwyd cyfarfod agoriadol o Gymdeithas Lesddeiliaid Trealaw, gan sefydlu cyfansoddiad ac amcanion, ac eto gan adael y broblem o ran y ffordd orau o fynd i’r afael â’r ymgyrch yn erbyn y Cwmni o Lundain. Er bod sefyllfa gyfreithiol y Cwmni yn gryf, roedd yn cynnwys elfen o fygythiad gwag, gan na allai yn realistig gynnal arolygon dadfeilio a dwyn achosion llys yn erbyn pob un o’r 1,700 o denantiaid ar ystâd Trealaw. Roedd posibilrwydd y byddai achos prawf yn cael ei ddwyn yn erbyn tenant unigol felly dechreuodd y wardeiniaid ddefnyddio eu cysylltiadau o fewn y byd cyfreithiol a gwleidyddol gyda rhywfaint o frys i gefnogi achos y tenantiaid.  Mae cyfres o lythyrau yn y ffeil yn dangos George Davies, Warden y Bragdy yn y Wig, yn gofyn am gyngor cyfreithiol gan gyfreithwyr cyfeillgar ac yn ysgrifennu at Ursula Cripps, merch-yng-nghyfraith i AS blaenllaw meinciau cefn y Blaid Lafur, Syr Stafford Cripps, yn gofyn iddi ‘wneud tro da iawn â’r Rhondda’ drwy anfon memorandwm ar ystâd Trealaw at Syr Stafford.

Roedd y cyngor cyfreithiol yn unfrydol, fel y nododd Syr Stafford Cripps yn anobeithiol ar 12 Mai:

‘This practice has been adopted in one or two cases and unfortunately, these people know the law pretty well and plan their moves carefully. It is of course a terrible way of dealing with property but it is within the law and only a strike or public protest of tenants can do anything to avert it’.

Ni allai’r gyfraith bresennol helpu, dim ond pwysau gwleidyddol yn deillio o ymgyrch gyhoeddus a ymddangosai fel pe bai’n cynnig ffordd ymlaen. Daeth Syr Stafford i’r casgliad:

‘I am sorry I can’t be more helpful, it’s this perfectly awful system under which we live.

Roedd Anheddiad Maes-yr-haf mewn sefyllfa anodd, roedd llwyddiant yr Anheddiad yn dibynnu ar gadw draw o wleidyddiaeth bleidiol, ac eto roedd ei ddau warden yn dechrau cymryd rhan mewn ymgyrch gyhoeddus. Denodd yr Anheddiad gefnogaeth o bob rhan o’r sbetrwm gwleidyddol, gan gynnwys Ceidwadwyr fel Henry Brooke, darlithydd yn yr Anheddiad, 1927-28, ac yn ddiweddarach yn Ysgrifennydd Gwladol Ceidwadol, Rhyddfrydwyr fel Alexander Lindsay, Meistr Coleg Balliol, Rhydychen, a Chadeirydd Pwyllgor Maes-yr-haf, 1926-50, a gwleidyddion Llafur lleol fel William Henry Mainwaring,  AS Dwyrain Rhondda, a William John, AS Gorllewin Rhondda. Roedd gan fater lesddeiliaid Trealaw y potensial i beryglu cymeriad anwleidyddol yr Anheddiad.

Datgelir arwydd o’r anawsterau hyn mewn llythyr heb ei ddyddio, a ysgrifennwyd yn ôl pob tebyg yn wythnos gyntaf Mai 1937, gan William Noble i Arthur Charles, Cadeirydd Cymdeithas Lesddeiliaid Trealaw:

: ‘I had talked over with George Davies the possibilities of trying a policy of reconciliation before publicity, but George was for publicity. I am sure it is right to go and try to persuade people who are doing wrong to do right, but it will clash with Mainwaring’s policy of raising it in The House.’

Roedd William Noble yn llai tueddol o weithredu’n ymosodol na’i gydweithiwr George Davies, roedd yn dal i obeithio y gellid dwyn perswâd ysgafn. Sylweddolodd ei fod yn ceisio mynd dwy ffordd ar unwaith:

‘The right thing is to keep it all in touch and not allow [the] 2 methods to become contradictory’

Roedd gan rannau eraill o’r wlad, yn enwedig yn Birmingham a Llundain, achosion tebyg o ystadau prydlesol yn cael eu hecsbloetio gan syndiciaethau ariannol a arweiniodd at ddigon o gefnogaeth yn y Senedd i F.W. Higgs, AS Ceidwadol Gorllewin Birmingham, noddi Bil Aelod Preifat i ddiwygio’r gyfraith. Rhoddodd y Bil amddiffyniad i denantiaid rhag bod landlordiaid yn manteisio’n fympwyol ar gyfamodau atgyweirio mewn prydlesi drwy roi’r hawl iddynt wneud cais i’r llysoedd i’w hamddiffyn rhag gorfodaeth gyfreithiol o’r fath, a chaniatáu i’r llysoedd ddyfarnu pa atgyweiriadau y gellid eu hystyried yn rhesymol ai peidio. Cyflwynwyd y Bil ym mis Chwefror 1938 a chafodd gefnogaeth gan bob ochr i Dŷ’r Cyffredin.  Yn ystod dadl yr Ail Ddarlleniad, siaradodd Syr Reginald Clarry, AS Ceidwadol Casnewydd, a William Henry Mainwaring, AS Llafur Dwyrain Rhondda (a’i etholaeth yn cynnwys Trealaw), o blaid y Bil. Nid yw ffeil Maes-yr-haf yn cynnwys unrhyw dystiolaeth uniongyrchol i ddangos os bu i William Noble neu George Davies friffio ASau unigol cyn y ddadl, ond mae manylion araith Mainwaring ynghylch ystâd Trealaw yn awgrymu y gallent fod wedi gwneud hynny. Yn anffodus, ychydig o bapurau yn y ffeil sy’n ymwneud â thaith y Bil ac mae’n anodd asesu pa mor weithgar yr oedd Cymdeithas Lesddeiliaid Trealaw yn ymgyrchu. Ysgrifennodd William Noble femorandwm dyddiedig 18 Ionawr at yr holl ASau i gefnogi’r Bil, a gohebodd â nifer o ASau amdano tan fis Mai. Gwnaeth y Bil gynnydd cyson a daeth yn gyfraith ar 23 Mehefin 1938 fel Deddf (Atgyweiriadau) Eiddo Prydlesol 1938.

Nid oedd Deddf 1938 yn dileu’r chwerwder a deimlid gan lawer o denantiaid yn erbyn y system o berchnogaeth brydlesol, a barhaodd yn broblem yn ne Cymru am flynyddoedd lawer i ddod. Ond mae hanes Cymdeithas Lesddeiliaid Trealaw a Deddf (Atgyweiriadau) Eiddo Prydlesol 1938 yn rhan fach o hanes y Rhondda, sy’n dangos sut y gallai Anheddiad Maes-yr-haf ymgyrchu dros y gymuned leol a wasanaethai. Rhoddir dimensiwn lleol i ddarn o ddeddfwriaeth genedlaethol, ac mae’n dangos sut y gallai’r tenantiaid di-waith a diymadferth yn Nhrealaw barhau i leisio eu barn yn San Steffan, i’r graddau y newidiwyd y gyfraith yn eu sgil.

Ymgyrchu dros y Rhondda Rhan 1: Anheddiad Maes-yr-Haf, Trealaw

Ysgrifennodd John Evans, glöwr di-waith, yn The Listener ar gyfer 25 Ebrill 1934 cyfrif personol o gyflwr digalon Cwm Rhondda yn ystod y dirwasgiad mawr yn dilyn y Rhyfel Byd Cyntaf. Nododd:

“Mae pobl yn aml yn gofyn i ni, pwy sydd allan o waith, sut rydyn ni’n ymdopi. Wel mae’r ateb yn hawdd.  Rydym yn ymdopi drwy fynd heb. Mae’n debyg eich bod wedi clywed sut y mae’n rhaid inni ymdopi drwy grafu ynghyd ychydig o esgyrn a dail bresych a hyn a’r llall, ac yn y blaen, i wneud cinio, ond tybed a wyddoch am yr effaith y mae brwydr front o’r math hwn yn ei chael ar feddyliau pobl, ar wahân i’r effaith ar eu cyrff. Nid yw’n fater o’r “di-waith yn ei chael hi’n anodd cael deupen y llinyn ynghyd”, ond o ddynion a menywod yn straffaglu i gael byw.’

Yr anobaith economaidd a chymdeithasol llethol hwn a arweiniodd at sefydlu Anheddiad Maes-yr-haf fel ymgais ymarferol i weithredu addysgu cymdeithasol Cristnogol ymhlith glowyr di-waith y Rhondda. Yn dilyn cyrchoedd cymorth brys a drefnwyd gan Gymdeithas Grefyddol y Cyfeillion (Crynwyr), yn ystod streic glo chwerw 1926, daeth nifer o Gyfeillion amlwg gan gynnwys Emma Noble, Cynghorydd Llafur o Swindon, a Dr Henry T. Gillet o Rydychen, yn argyhoeddedig o’r angen am gymorth o fath mwy parhaol i Gwm Rhondda. Drwy aeaf 1926-27, datblygodd y syniad yn gyflym i sefydlu Anheddiad Cymdeithasol yn cael ei gynnal ar batrwm y Crynwyr yn y Rhondda a ffurfiwyd pwyllgor o dan gadeiryddiaeth Alexander Lindsay, Meistr Coleg Balliol, Rhydychen, ym mis Ionawr 1927 i gasglu arian i sefydlu Canolfan Addysgol ac Anheddiad Cymdeithasol. Codwyd yr arian yn gyflym a phrynwyd tŷ Fictoraidd mawr o’r enw Maes-yr-haf yn Nhrealaw.  Symudodd Wardeniaid cyntaf yr Anheddiad, William ac Emma Noble, i Faes-yr-haf ym mis Ebrill 1927; roeddent i aros yno tan 1945.

Tu fewn i Dŷ Maes-yr-Haf, 1928 (DMH/12/4)

Newidiodd cymeriad Anheddiad Maes-yr-haf yn gyflym o waith cymorth uniongyrchol yn ddosbarthu bwyd a dillad i sefydlu canolfan addysgol a chymdeithasol o bwys ar gyfer ardal Trealaw. Trefnodd yr Anheddiad ystod eang o ddosbarthiadau ar gyfer pobl ddi-waith a’u teuluoedd o’r ‘athroniaeth foesol’ haniaethol i hunangymorth mwy ymarferol y canolfannau trwsio esgidiau a reolid yn gydweithredol.

Ymarfer côr, 1930s (DMH/12/40)

Ehangodd gweithgareddau’r anheddiad i gynnwys llawer o weithgareddau diwylliannol, addysgol a hamdden yn amrywio o glybiau drama a cherddoriaeth i redeg gwersyll gwyliau i’r di-waith mewn bragdy wedi’i addasu yn y Wîg.

Gardd y bragdy, y Wîg, 1934 (DMH/12/13)

Gwnaed ymdrechion i hyrwyddo cyflogaeth ar raddfa fach, ym Maes-yr-haf roedd y rhain yn cynnwys rhandiroedd, ffermio dofednod, crochenwaith a gweithdai gwehyddu.

Dwy fenyw wrth rodau nyddu tu allan i’r shed gwehuddu, Maes-yr-haf, 1934 (DMH/12/17)

Rhwng 1914 a 1957 darparodd Diwydiannau Maes-yr-haf ar gyfer yr Anabl gyflogaeth i bobl leol ag anabledd, gan gynhyrchu dodrefn i ddechrau ac yna flychau dŵr mwynol Corona yn ddiweddarach. Daeth Maes-yr-haf yn enghraifft drawiadol o’r hyn y gallai Anheddiad Cymdeithasol gwirfoddol ei gyflawni.

Gweithdy diwydiant i’r anabl, 1950 (DMH/12/49)

Yn dilyn yr Ail Ryfel Byd, gwelodd y cynnydd cyffredinol mewn safonau byw a chreu’r wladwriaeth les ar ôl y rhyfel y cyfrifoldeb am lawer o’r gwasanaethau addysgol a chymdeithasol a arloeswyd gan Maes-yr-haf yn cael eu trosglwyddo fwyfwy i lywodraeth ganolog a lleol. Erbyn diwedd y 1960au daeth Pwyllgor Maes-yr-haf i’r casgliad bod cynifer o amcanion gwreiddiol yr Anheddiad wedi’u cyflawni, ac yn sgil amodau cymdeithasol llawer gwell y cyfnod, ei bod yn briodol i’r Anheddiad gael ei ddirwyn i ben. Wedi trafodaethau gyda Chyngor Bwrdeistref Rhondda a Chyngor Sir Morgannwg gwerthwyd safle’r Anheddiad i Gyngor Bwrdeistref Rhondda ym 1971. Defnyddiwyd elw’r gwerthiant i sefydlu Ymddiriedolaeth Addysgol Maes-yr-haf a ddosbarthodd ei hincwm am flynyddoedd lawer ymhlith sefydliadau fel Sefydliad y Merched a Grwpiau Chwarae a oedd wedi defnyddio neu a oedd yn gysylltiedig â’r Anheddad blaenorol. Mae safle Maes-yr-haf yn gwasanaethu fel Canolfan Gymunedol.

Mae cofnodion Anheddiad Maes-yr-haf yn Archifau Morgannwg yn cynnwys cofnodion Pwyllgor Maes-yr-haf, 1927-71, adroddiadau blynyddol, 1921-71, cyfrifon, 1931-71 a chyfres o ffeiliau a gafodd eu cadw gan William Noble, warden Maes-yr-haf, o 1921 i 1945. Mae’r ffeiliau hyn yn ymdrin ag amrywiaeth o bynciau gan gynnwys sefydlu Maes-yr-haf, gwersyll gwyliau’r Malthouse, addysg i bobl ddi-waith a Chymdeithas Lesddeiliaid Trealaw. Dengys ffotograffau lawer o weithgareddau’r Anheddiad, gan gynnwys Clwb Gwnïo’r Merched (1926), adennill glo o domennydd rwbel glofeydd (1935), ymweliad Syr Stafford Cripps â Maes-yr-haf (1941) ac ymweliad parti rhyngwladol o fyfyrwyr â’r Anheddiad (1967). Mae’r casgliad yn cynnwys hanes manwl yr Anheddiad a ysgrifennwyd gan Barrie Naylor, warden Maes-yr-haf o 1945 i 1971, ‘Quakers in the Rhondda’. Mae’r llyfr hwn, sy’n amhrisiadwy ar gyfer paratoi’r erthygl hon, yn adroddiad cynhwysfawr o darddiad a datblygiad yr Anheddiad.

Caban y Rhondda

Ym mis Rhagfyr 1915 cyhoeddodd y Rhondda Leader yr apêl ganlynol:

The YMCA and the Troops

By kind permission of the Rhondda Council the school-children throughout the district are this week selling stamps for the YMCA. It is hoped that by their efforts the sum of £300 will be made up for the purpose of purchasing a YMCA Hut, to be known as the “Rhondda hut”. The YMCA deserve very support. They have over 1000 centres with the troops. The YMCA spend over £1,000 weekly for free stationery for the boys in khaki, and the daily cost of carrying on the work is over £500. The Rhondda people will doubtless support the YMCA in the same generous spirit that they always patronise deserving causes. This will be the Rhondda children’s gift to our brave boys in khaki [Rhondda Leader, 4 Rhag 1915].

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, ymgymerodd yr YMCA ag amrywiaeth o waith i gefnogi’r rhyfel. Un o gyfraniadau mwyaf llwyddiannus a mwyaf adnabyddus y Gymdeithas oedd darparu Cabanau YMCA ym Mhrydain yn gyntaf ac yn agos at y rheng flaen yn Ffrainc a Gwlad Belg wrth i’r rhyfel symud yn ei flaen. Darparodd y Cabanau loches ar gyfer milwyr ac roedd cyfle iddynt gael diodydd poeth, bwyd, papurau newydd a deunyddiau ysgrifennu. Ym Mhrydain, gellid dod o hyd i’r Cabanau mewn dinasoedd mawr, yn agos at orsafoedd trenau yn aml, i’r milwyr eu defnyddio wrth iddynt deithio ar draws y wlad. Roedd hyn yn cynnwys llety dros nos mewn rhai canolfannau. Yn Ffrainc a Gwlad Belg, roedd y Cabanau wedi eu lleoli’r tu ôl i’r rheng flaen fel y gallai milwyr a oedd yn symud oddi wrth y rheng flaen gael seibiant byr o’r ymladd.

Roedd Caban y Rhondda i gael ei leoli yn y brif orsaf yng Nghaerdydd i ddarparu bwyd ar gyfer y miloedd o filwyr yn mynd trwy’r ddinas. Nid oedd yn hawdd codi arian ar gyfer y Caban. Roedd apêl gyntaf yr YMCA ym 1915 ond cymerodd 18 mis pellach i sicrhau’r arian ac i agor y Caban. Ni chafodd yr ymgyrch ddechrau addawol iawn. Mewn cyfarfod ym mis Tachwedd 1915 gwrthododd Cyngor Dosbarth Trefol y Rhondda awgrym yr YMCA i’r Cyngor ofyn i ysgolion godi arian ar gyfer y Caban. Roedd yn amlwg bod pobl yn teimlo bod gormod o faich ar athrawon a disgyblion gyda chodi arian ar gyfer achosion da. Ond i gyfaddawdu penderfynwyd yn y pen draw y câi’r mater ei gyfeirio at aelodau ward ac athrawon [Rhondda Leader, 20 Tach 1915].

Gwelwn o’r uchod yn y Rhondda Leader ar 4 Rhagfyr rydym yn gwybod, fel y digwyddodd dro ar ôl tro yn ystod y rhyfel, fod ysgolion yn y Rhondda ymgymryd â’r her o godi arian ar gyfer y rhyfel. Adroddodd Prifathro Ysgol Fechgyn Ton, dim ond pedwar diwrnod ar ôl i’r erthygl ymddangos yn y Leader:

A cheque for £7.10.0d was sent to the Secretary of the YMCA at Cardiff, this sum having been collected by the boys and girls of Ton Schools towards the erection of a ‘Rhondda Hut’ for our Soldiers at the Front [Ysgol Frutanaidd y Bechgyn Ton, llyfr log, 8 Rhag 1915, ER36/2 t.481].

Ddeufis yn ddiweddarach ysgrifennodd Frank Higman, ysgrifennydd cyffredinol yr YMCA yng Nghaerdydd i Bwyllgor Addysg y Rhondda:

Will you kindly convey to Mr Berry and the head teachers and the staffs our warmest thanks for their splendid co-operation in securing such a substantial sum towards the cost of a hut which we shall have pleasure in christening the “Rhondda Hut” [Rhondda Leader, 12 Chwe 1916].

Mewn llai na 2 fis, roedd ysgolion y Rhondda wedi codi £150 gyda £50 pellach yn mynd i’r YMCA. Ond nid oedd yr ysgolion wedi cyfrannu digon er mwyn cyrraedd y £300 gofynnol a fyddai’n talu am y costau cyfan. Roedd 15 mis ychwanegol cyn i Gaban y Rhondda agor o’r diwedd ar 5 Mai 1917. Rhoddwyd adroddiad llawn o’r agoriad yn y Rhondda Leader:

On Saturday afternoon the 5^th inst, the YMCA Rhondda Hut for Soldiers which has been erected opposite No 1 Platform of the Great Western Railway Station Cardiff was opened. Mr H E Maltby, chairman of the Rhondda Urban District Council presided….

The premises occupy a peculiarly convenient position for the purposes they are intended to serve. There is a spacious central hall for light refreshments, furnished with a piano, a billiard table and various other forms of games and replete with facilities for reading and writing. The room is brightly decorated. In a building immediately adjoining there is sleeping accommodation for about 80 men, with bathing facilities. The institution will be kept open day and night until the end of the war. The hut owes its establishment to the generosity of the inhabitants of the Rhondda, who have raised a sum of £1,160 for helping on the war work of the YMCA. It is gratifying to note that with the exception of about £250 the whole of the money has been subscribed by the working class portion of the community [Rhondda Leader, 12 Mai 1917].

Er bod y Caban ar agor roedd angen o hyd ar gyfer mwy o arian i dalu am gostau rhedeg.

Unwaith eto rhoddodd ysgolion y Rhondda eu hunain i godi arian:

For the purpose of aiding the funds of the Rhondda Hut of the YMCA and the Auxiliary Military Hospital, Llwynypia, a successful miscellaneous concert was given by the pupils of the Pentre Secondary School at the Park and Dare Hall, Treorchy, on Friday evening, the 18^th inst. The performers who acquitted themselves remarkably well were under the direction of Mr W A Morris, LCP [Rhondda Leader, 26 Mai 1917].

Helpodd ysgolion eraill gan gynnwys Mardy a Threalaw:

Other recent “War Activities” in which the teachers were the principle workers, were the YMCA Hut Campaign, held in March, and the Russian Flag Day, held in April. The results were – YMCA £85.4.9d, Russian Flag Day £23.4.7d [Ysgol Bechgyn Maerdy, llyfr log, 20 Meh 1917, ER23/5 t.125]

The collection towards the YMCA Huts amounted to over £20 – collected by H T Staff & a few helpers [Ysgol Bechgyn Trealaw, llyfr log, Chwe 1917, ER41/2 t.279]

Ym mis Tachwedd 1919, blwyddyn ar ôl arwyddo’r Cadoediad, pwysleisiodd erthygl yn y Rhondda Leader pa mor dda y cafodd y Caban ei ddefnyddio mewn difrif:

This Hut in connection with the YMCA was opened in May 1917, opposite the Great Western Approach, Cardiff and was christened the “Rhondda Hut” because a large proportion of the money necessary for it came from the Rhondda district.

Our readers may be interested to know that nearly 400,000 travelling troops have been entertained free….In addition, 55,897 have been provided with sleeping accommodation during that period.

These figures have justified the erection and maintenance of the Hut, and through the kindness of the Rhondda people much comfort has been given to the men who serve in the Forces and have had to use the Cardiff Station as an important junction [Rhondda Leader, 1 Tach 1919].

Nid oes llawer i ddweud wrthym am pam trodd yr YMCA at y Rhondda i gael arian ar gyfer y Caban yn y lle cyntaf. Mae’n bosibl, gan fod y Caban yn cael ei ddarparu yn bennaf ar gyfer y lluoedd arfog wrth iddynt symud trwy Gaerdydd, y byddai llawer o filwyr a llongwyr wedi dod o gymoedd De Cymru. Byddai’r achos, felly, wedi taro tant benodol â chymunedau yn yr ardaloedd hynny. Ond gwnaeth Syr John Courtis sylw diddorol wrth i’r Caban gael ei agor ym 1917 a adroddwyd yn y Western Mail:

Although splendid work for soldiers had been done by another agency in the city there was ample scope for supplementation [Western Mail, 7 Mai 1917].

Mae’n debyg mai cyfeiriad at y Cardiff Soldiers’ a’r Sailors’ Rest oedd hyn. Roedd hwn yn gyfleuster pwysig ac mae’r Western Mail yn adrodd y rhaglen a ddarparwyd yn y Rest ar Ddydd Nadolig 1917:

Every effort was made at the Cardiff Soldiers’ and Sailors’ Rest, St Mary Street, to give men of the Army and Navy a good time. Between 10am and 7am on Sunday night and Monday morning over 800 men were entertained at the Rest. On Christmas day tea was served and afterwards Mr F E Andrew lent the Central Cinema, the Hayes, for a private exhibition of pictures free of charge to all men in uniform. In the evening there was an entertainment at the Rest [Western Mail, 26 Rhag 1917].

Mae’n bosibl, felly, y bu rhywfaint o amheuaeth, mewn rhai cylchoedd yng Nghaerdydd, o ran yr angen am ganolfan arall yn unol â’r hyn a gynigiwyd gan yr YMCA. Ond wrth i 800 gael eu diddanu yn y Rest, nododd y Western Mail fod …200 o ddynion, gan gynnwys grŵp o ddynion Americanaidd yn cael te gwych ar yr un pryd yn agos, yng Nghaban y Rhondda. Mae’r ffaith bod dros 400,000 ddefnyddio Caban y Rhondda mewn ychydig dros ddwy flynedd yn awgrymu bod yr YMCA yn gywir wrth amcangyfrif y byddai angen canolfan arall.

Yn sicr roedd llawer o filwyr a llongwyr blinedig â rheswm da dros ddiolch i bobl y Rhondda ac, yn enwedig i blant ysgolion y Rhondda, am y bwyd, y cysuron a’r croeso mawr a gawsant yng Nghaban y Rhondda wrth deithio trwy Gaerdydd.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Hostel Sant Dunstan i Filwyr a Morwyr a Ddallwyd

Wrth i’r Rhyfel Mawr fynd rhagddo, cafodd De Cymru nifer gynyddol o filwyr wedi’u hanafu, yn bennaf o Ffrainc a Gwlad Belg ond, weithiau, o gyn belled â’r Dardanelles. Deliwyd â’r achosion mwyaf brys a difrifol mewn ysbytai milwrol mawr a sefydlwyd mewn canolfannau fel Caerdydd. Hefyd, sefydlodd y Groes Goch dros 40 o ysbytai ledled Morgannwg, yn aml mewn tai gwledig a ddefnyddiwyd yn bennaf fel mannau i filwyr orffwys a gwella cyn dychwelyd i’r gad.

Sefydlodd ysgolion ledled Morgannwg gysylltiadau â’u hysbytai lleol gan helpu mewn ffyrdd ymarferol iawn fel casglu ffrwythau a llysiau ar gyfer yr ysbytai. Daethai’r cysylltiadau ag ysbytai lleol nifer o blant ifanc i gysylltiad â milwyr a anafwyd, ac felly â realiti tywyll y lladdfa a berodd ymladd cyfoes yn Ffrainc a thu hwnt:

This afternoon four wounded soldiers from Caerphilly Hospital visited the school from 3.20 to 4pm. They visited the various classes in pairs and showed much interest in a Welsh school. The pupils were equally delighted with the visitors who hailed from Liverpool, Norfolk, Cornwall and London respectively.  The soldiers were the guests of the Red Cross Nurses for the afternoon [Ysgol Ferched Cwmaber, 27 Gorff 1918, ECG18/2 t.133]

Permission has been granted by the Local Managers to take the Scholars to the Palace Theatre, this afternoon, when an interesting programme has been prepared to celebrate Empire Day. An invitation has been tendered to the wounded soldiers, now at Caerphilly Red Cross Hospital [Ysgol Ferched Caerffili, 24 Mai 1917, ECG13/3 t.99]

Defnyddiwyd nwy mwstard ar faes y gad o 1916 ymlaen, gan ddallu miloedd o ŵyr ifanc dros dro – ac yn aml, yn barhaol. Mae cofnodlyfr yr ysgol yn sôn am yr ymweliadau gan filwyr dall ag ysgolion lleol, a’r ymdrechion a wnaeth yr ysgolion i gynnig cyfleusterau i helpu’r milwyr i wella. Roedd cofnod Ysgol Ferched Cwmaber ar gyfer Gorffennaf 1917 yn un arferol i’r cyfnod:

Two visitors came here this afternoon to hear the girls singing – two blind soldiers who were on a visit to Abertridwr – one from London and one from Australia. They expressed great pleasure at the singing, especially the Welsh songs. The children keenly felt the presence of the visitors and their sacrifice appealed to them greatly.  Needless to say they received a very hearty welcome [Ysgol Ferched Cwmaber, 27 Gorff 1917, ECG18/2, t.118]

Cawsai’r ymweliadau argraff ddofn ar y staff a’r disgyblion. O ganlyniad, rhoddodd ysgolion sylw penodol i elusennau a weithiai â’r milwyr a ddallwyd. Y fwyaf adnabyddus oedd Hostel Sant Dunstand yn Regents Park Lodge, Llundain. Roedd yn elusen a gefnogwyd gan Sefydliad Cenedlaethol y Deillion, Cymdeithas y Groes Goch ac Urdd Sant Ioan, Jerwsalem. Yr unigolyn a greodd yr hostel oedd Arthur Pearson, y perchennog papurau newydd, a ymrwymodd ei hun i weithio i Sefydliad Cenedlaethol y Deillion ar ôl colli ei olwg.  Cydnabu’r angen a oedd ar gynifer o filwyr a ddallwyd yn ystod y rhyfel am ofal arbenigol, a sefydlodd Hostel Sant Dunstan ym mis Chwefror 1915 fel canolfan lle gellid addysgu crefft i ddynion, a’u helpu i ddychwelyd i fywyd bob dydd. Ymhlith y sgiliau a addysgwyd oedd teipio, teleffoni, gwaith saer a garddio’n fasnachol. Anogai’r hostel i’r dynion wneud pob math o bethau, o chwaraeon i ddysgu offeryn cerddorol.

Roedd Sant Dunstan yn symbol o drasiedi rhyfel, ond hefyd yr hyn y gellid ei wneud i helpu milwyr i ailadeiladu eu bywydau.  Roedd felly’n elusen boblogaidd a gafodd llawer o gymorth, a gwnaeth ysgolion De Cymru, ynghyd ag eraill ledled y wlad, ymdrech arbennig i’w chefnogi.

Un o’r prif ffyrdd y codai Sant Dunstan arian oedd drwy gyngherddau cerddorol. Aeth y ‘Blind Musicians’ ar deithiau cenedlaethol. Ym mis Mehefin 1917, daethent i Dde Cymru. O adroddiadau papur newydd gwyddom i gyngherddau gael eu cynnal yn Neuadd y Dref, Pen-y-bont ar Ogwr, lle codwyd £50. Roeddent hefyd yn westeion i Gôr Meibion Rhymni yn Neuadd Blwyf Dewi Sant, Rhymni, yn ystod yr un mis.  Ar 15 Mehefin 1917, adroddodd y papur newydd lleol:

The true patriotism of the public of Rhymney and its readiness to appreciate first class music were again strikingly demonstrated on Wednesday evening when a grand concert was given at St David’s Parish Hall… by the Blind Musicians of the National Institute for the Blind, London, the proceeds being devoted to the St Dunstan’s Hostel for our Blinded Soldiers and Sailors, Regents Park, London.

The artistic efforts of the performers revealed the fact that there are amongst the blind some splendid musicians and encores were quite numerous during the evening.

During the interval Mr Avalon Collard the representative of the National Institute for the Blind delivered a most interesting address on the splendid work of our Blinded Soldiers and Sailors at St Dunstan’s.

St Dunstan’s could be described as a workshop of darkness, a training ground for those who living in a world entirely different from ours must get their living in competition with us for whom the sun still shines and night is a visible beauty [Bargoed and Caerphilly Observer, 15 Meh 1917]

Erbyn mis Mehefin 1917, roedd yr hostel wedi helpu dros 200 o ddynion, gyda 380 ymhellach yn cael eu hyfforddi a’u cynorthwyo. Fodd bynnag, nod y daith oedd codi arian i’r 110 o ddynion mewn ysbytai milwrol a oedd yn aros i ddod i Sant Dunstan. Gallwn weld pa mor boblogaidd oedd Sant Dunstan ymhlith yr ysgolion gyda’r penderfyniad a wnaed ar 7 Mehefin i gau ysgolion Caerffili fel y gallai’r disgyblion gyfrannu at gefnogi’r cyngherddau gan ‘The Blind Musicians’ yng Nghastell Caerffili:

Received instruction to close school this afternoon as there is a great function in the Castle on behalf of the Blinded Soldiers from St. Dunstan’s. The Blind men will give two Concerts [Ysgol Bechgyn Caerffili, 7 Gorff 1917, ECG12/3 t.51]

Byddai ysgolion hefyd yn trefnu eu digwyddiadau eu hunain i godi arian i Hostel Sant Dunstan. Yn ystod yr un mis, nododd Pennaeth Ysgol Fechgyn Mardy hyn yng nghofnodlyfr yr ysgol:

A charity concert, organised chiefly by the teachers, was held on the 9^th June at the Workmen’s Hall, Ferndale, the proceeds being devoted to the St Dunstan’s Hostel for Blinded Soldiers and Sailors. Mardy’s contribution towards this was £28.11.0 [Ysgol Bechgyn Y Maerdy, 20 Meh 1917, ER23/5 t.125]

Cydnabuwyd hefyd fod teuluoedd milwyr a oedd wedi colli’u golwg yn wynebu anawsterau ariannol difrifol. Ym 1917, penderfynodd awdurdod addysg y Rhondda gefnogi apêl genedlaethol i godi arian ar gyfer Cronfa’r Plant i Filwyr a Ddallwyd. Ym mis Tachwedd 1917, cafodd Prifathro Ysgol Fechgyn Trealaw y cylchlythyr canlynol gan yr Awdurdod Addysg:

I write to ask for the benefit of your co-operation in my Xmas appeal to the British Isles on behalf of the children of our Blinded Soldiers and Sailors. Briefly the aim is to collect a sum of not less than £250,000 to provide a weekly payment of 5/- for each child of every blind soldier and sailor until such child reaches the age of 16. At present the married men and children receive from the Government a weekly allowance for each child they may have and for every child born nine months after their discharge, but there is no allowance for children born after the blinded man has left the army nor any allowance for the children of men who marry after their disablement. Christmas envelopes containing an appeal will be given to each child and these will be collected after the vacation [Ysgol Bechgyn Trealaw, 9 Tach 1917, ER41/2 tt.294-5]

Er bod dogni wedi cael ei gyflwyno, a’i fod yn gyfnod anodd i deuluoedd ledled De Cymru, tarodd yr apêl dant â’r plant.  Ym mis Ionawr, adroddodd Trealaw fod £12 5 swllt wedi’i godi a gwnaethai ysgolion eraill yn yr ardal gyfraniadau tebyg. Er enghraifft, cododd Ysgol Fabanod Pen-y-graig £3 8 swllt a 6 dimai. I gydnabod ei chyfraniad, cafodd Ysgol Trealaw lythyr o ddiolch gan Arthur Pearson:

Will you please convey to your scholars my sincere thanks for their subscription to the Blinded Soldiers’ Children Fund – £12 5s. 1d. I need not tell you how keenly I appreciate this evidence of their sympathy and interest and in the effort to make as happy as possible the home lives of the men who have made so great a sacrifice for their country and whose bravery has been shown not only while they were serving in the Army, but in a most remarkable manner since. In thanking in my own name all who have so kindly assisted in this collection, I am thanking them on behalf of those blinded soldiers for whom the fund is being raised [Ysgol Bechgyn Trealaw, 11 Maw 1918, ER41/2 t.307]

Erbyn llofnodi’r Cadoediad ym mis Tachwedd 1918, roedd Sant Dunstan wedi helpu dros 600 o gyn-filwyr, ond megis dechrau oedd y gwaith. Roedd o hyd 900 o ddynion yn dysgu sgiliau newydd yn Regent’s Park ac agorodd canolfannau eraill ledled y wlad. A, chwarae teg, bedwar mis yn ddiweddarach roedd yr ysgolion yn dal i gasglu arian ar gyfer Sant Dunstan.

Celebrations of St David’s Day. Programme – A Welsh drama composed by Mrs John CA now a member on the staff and previously Head Mistress of Senghenydd Infants’ School – ‘Plant y Pentre’. As usual the entertainment will be held in the Palace kindly lent for the occasion. A nominal charge will be made for adults, the proceeds to be handed over to St Dunstan’s Institute for our blinded heroes of the war [Ysgol Ferched Caerffili, 28 Chwe 1919, ECG13/3 t.131]

Er i Arthur Pearson farw ym 1921, daliodd Sant Dunstan i gynorthwyo cyn-filwyr dall ar ôl y rhyfel ac yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Blind Veterans UK yw enw’r elusen heddiw, ac mae’n dathlu ei chanmlwyddiant. Mae ei gweledigaeth wreiddiol yr un fath â’r weledigaeth a ysbrydolodd plant De Cymru ledled Prydain ym 1915 – ni ddylai neb sydd wedi gwasanaethu’r wlad frwydr dallineb eu hunain.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg