Pwdin a Pharsel: Codi arian Nadolig yn y Rhyfel Byd Cyntaf

Mae’r Nadolig yn draddodiadol yn adeg pan fyddwn ni’n meddwl am eraill a phan fydd elusennau yn lansio ymgyrchoedd arbennig i godi arian.  Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf roedd hyn yn bwysicach fyth gyda chymaint o filwyr a morwyr yn gwasanaethu dros y dŵr, ymhell o’u teuluoedd a chysuron y cartref.

Mae llyfrau log ysgolion yn cofnodi ymgyrchoedd codi arian y disgyblion.  Yn Ysgol Gellidawel yn Nhonyrefail ym mis Hydref 1914, cofnododd y Pennaeth iddo yrru archeb bost am £1 at y Dywysoges Mary ar gyfer ei chronfa hi i baratoi anrhegion Nadolig ar gyfer y lluoedd.  Roedd yr athrawon wedi darparu’r gwobrau ac roedd raffl ar gyfer y disgyblion a dalodd geiniog yr un am docyn [ELL26/2].

Ysgrifennodd un Pennaeth yn Ysgol Pen-y-bont ym Mhen-y-bont ar Ogwr [EM10/11] yn ofidus ym mis Hydref 1914, na fyddai ganddo’r ‘wyneb (y flwyddyn honno) i ofyn am gyfraniadau’ i’r Gronfa Wobrau Nadolig yn sgil y rhyfel a’r pwysau mawr ar goffrau pobl. Fodd bynnag, codwyd arian ar gyfer y milwyr a gyrrwyd swm sylweddol o £7 at Gronfa tywysog Cymru.  Fe’i defnyddiwyd i brynu sigarennau, mwffleri gwlân a siocled a’u gyrru at yr Old Boys a oedd wedi eu lleoli yn yr Alban.  Mae’n cofnodi iddo dderbyn cydnabyddiaeth gan yr Uwch Ringyll Miles yn diolch i’r bechgyn am ‘eu Blwch Nadolig Llawen’ [EM10/11].

 

Nid aeth y ffoaduriaid o Wlad Belg yn angof dros y Nadolig.  Cofnododd Pennaeth Ysgol Gymysg Y Dyffryn yng Nglyn-rhedynog, fod arian wedi ei godi i’r ffoaduriaid gan ddisgyblion a fu’n casglu ar Ddydd Nadolig 1916 [ER15/1]. Mae llyfr cofnod Cartref Gofal Rest ym Mhorthcawl hefyd yn cofnodi’r cymorth a roddwyd i ffoaduriaid o Wlad Belg:

…that the matter of providing extra diet etc. for the refugees and staff at xmas be left to matrons and chairman… [DXEL/3/5].

Trefnwyd cyngherddau i godi arian.  Gwnaeth Mr Leon Vint gais am drwydded gan Gyngor y Barri i agor ‘Vint’s Place’, Thompson Street, y Barri ar Ddydd Nadolig ym 1914 a 1915, gyda’r elw’r perfformiadau yn mynd at Ysbyty’r Groes Goch yn y Barri.  Roedd caniatâd hefyd i Neuadd Romilly gael agor ar Ddydd Nadolig i’r un diben [BB/C/1/20,21].  Yn ogystal â chodi arian, roedd agor lleoliadau ar Ddydd Nadolig yn golygu y gellid diddanu’r milwyr.  Rhoes Cyngor Bwrdeistref Caerdydd ganiatâd i agor y Central Cinema ar Yr Aes i gael ei ddefnyddio ar Ddydd Nadolig rhwng 5.30 ac 8pm at ddibenion ‘adloniant am ddim i’r milwyr’ [BC/C/6/54].  Cynigiodd Cyngor Ardal Drefol Aberpennar gynnal Cyngerdd Sul yn yr Abercynon Palace ar 29 Tachwedd 1914:

…the proceeds to be devoted to the making of, and sending a huge Christmas box of cigarettes, tobacco, socks etc to the soldiers at the front [UDMA/C/4/12].

Ym 1916 gofynnodd y Swyddfa Ryfel i’r Daily Telegraph a’r Daily News godi arian er mwyn anfon pwdinau Nadolig at filwyr yn y ffrynt, a chododd cynghorau lleol arian i’w anfon i’r elusen.  Anfonodd Cyngor Trefol Porthcawl dros £7 i’r ‘gronfa bwdin’ ym 1916 [UDPC/C/1/10].

Anfonwyd parseli i godi calonnau’r dynion dramor gan gynghorau plwyf lleol, eglwysi, capeli a sefydliadau eraill.

 

Ymhlith cofnodion Treflan Prifysgol Caerdydd mae llythyrau o ddiolch gan filwyr am barseli a dderbyniont dros y Nadolig.  Ar 19eg o Ragfyr 1916, mae’r Gynnwr C Upcott yn ysgrifennu at Edward Lewis:

I beg to thank you and all the members of the University Settlement for their kindness in sending me the parcel and I do not know how much to thank you for your kindness.  It is something terrible out here with the rain and one thing and another but I hope the end won’t be long so as we can all meet once again [DCE/1/64].

 

Ysgrifennodd y Preifat William Slocombe o Gaerdydd, a dderbyniodd y Fedal Filwrol yn ystod y Rhyfel, o’r ffrynt at ei fam ar 9 Rhagfyr 1916. Mae’n gofyn iddi brynu ‘dyddiadur milwr’ iddo, a oedd yn cynnwys ‘llawer o wybodaeth filwrol ddefnyddiol a geiriadur Ffrangeg bychan yn y blaen’. …  ‘Carwn i chi anfon un ataf i os yw hynny’n bosibl. Nid yw’n costio mwy nag ambell swllt ar y mwyaf.’  Mae hefyd yn meddwl am anrhegion Nadolig i’w deulu adref ac yn anfon archeb bost am 10 swllt:

It is for the kids and yourself… If you can get some chocolates for the girls so much the better.  I should like to give Pa some tobacco too.

Yn deimladwy mae’n ysgrifennu:

…the circumstances are very different to last year aren’t they?  Your affectionate Son… [D895/1/3].

Mae’r cofnodion hyn, a llawer mwy sy’n ymwneud â’r Rhyfel Byd Cyntaf, ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg.

 

Dau Gyfreithiwr o Ben-y-bont: Randall a Stockwood

Ym 1962 derbyniwyd ein 75ain eitem, gweithred ar gyfer darn o dir yn y Bont-faen, gan gwmni cyfreithwyr H. J. Randall o Ben-y-bont ac ym 1961 cafwyd ein 75ain eitem gan Stockwood Solicitors, cwmni cyfreithwyr arall yn y dref.

Rhestrir Thomas Stockwood yng nghyfeirlyfr masnach 1865 fel cyfreithiwr yn gweithio o swyddfa yn neuadd y dref, tra dechreuodd teulu Randall weithio fel cyfreithwyr ym Mhen-y-bont pan agorodd William Richard Randall ei fusnes yn Norton Street yn y 1880au.

Dangosa papurau’r cwmnïau hyn (cyfeirnodau DRA a DST) yr amrywiaeth o ddeunydd a ddaeth i’n llaw o swyddfeydd cyfreithwyr. Mae cyfreithwyr yn rhan o nifer o ddigwyddiadau pwysig yn ein bywydau, gan lunio a diogelu ewyllysiau, delio ag ysgariadau a goruchwylio gwerthiant tai, felly rydym yn disgwyl gweld dogfennau cyfreithiol megis copïau o ewyllysiau a gweithredoedd eiddo a thir yn rhan o’u casgliadau.

Amryw dogfen cyfreithiol

Fodd bynnag, mae cyfreithwyr yn aml yn chwarae rôl flaenllaw yn eu cymunedau lleol, gan weithredu mewn rôl gyfreithiol ar gyfer nifer o gyrff cyhoeddus, yn ogystal â bod yn asiantau ar gyfer ystadau a maenordai tirfeddianwyr a sefydliadau lleol y mae ganddynt ddiddordeb personol ynddynt. Bu Randall of Bridgend, er enghraifft, yn gweithredu fel asiant ar ran Iarll Dwnrhefn ac yn stiward i sawl maenordy lleol. Roedd Thomas Stockwell yn glerc ynadon ac yn asiant i Iarlles Weddw Dwnrhefn.  Roedd yn Ysgrifennydd Anrhydeddus y Rest ym Mhorthcawl, ac mae’r casgliad yn cynnwys llythyr iddo gan Florence Nightingale ym 1871, lle mae hi’n rhoi sylwadau ar gynllun ar gyfer adeilad newydd.

Llythyr Florence Nightingale

Llythyr Florence Nightingale

Mae’r ddau gasgliad yn adlewyrchu amryw ddiddordebau’r cyfreithwyr yn ogystal â’u gwahanol gwsmeriaid ac mae’r casgliadau’n cynnwys papurau’n ymwneud â phyllau glo, teuluoedd lleol, cyfleustodau cyhoeddus, amaeth, rheilffyrdd, Gwirfoddolwr Reifflau Morgannwg a barddoniaeth.

Cydnabuwyd pwysigrwydd darganfod pa gofnodion a oedd ym meddiant cyfreithwyr yn nyddiau cynnar yr Archifdy. Danfonodd Archifydd y Sir, Madeleine Elsas, lythyrau ym 1947 at gwmnïau cyfreithwyr lleol ledled Morgannwg.  Rhoddodd yr ymatebion i’r llythyrau gipolwg hynod ddiddorol ar fywyd sawl cyfreithiwr yn y blynyddoedd yn dilyn y rhyfel. Adroddodd rhai o Abertawe fod llawer o’u cofnodion hanesyddol wedi’u ‘dinistrio gan weithredodd y gelyn neu wedi’u difetha gan ddŵr yn dilyn gweithredoedd o’r fath’. Cafodd y rhyfel effeithiau eraill, gyda chwmni cyfreithiol ym Mhontypridd yn adrodd bod y ‘rhan fwyaf o’n hen ffeiliau a dogfennau yn ymwneud â’r ganrif ddiwethaf a dechrau’r ganrif hon naill ai wedi’u defnyddio ar gyfer adfer yn ystod y rhyfel, neu wedi’u dinistrio wrth ad-drefnu’r swyddfa ar ddiwedd y rhyfel.

Fodd bynnag, gwnaeth y llythyrau myfyrgar o’r Archifdy annog sawl cwmni i chwilio am ‘hen focsys a phentyrrau’, fel y disgrifiwyd gan un cyfreithiwr, ac arweiniodd at gyflwyno sawl casgliad gwerthfawr ac amrywiol.