Beauty and the Beast: Blwyddyn Newydd yn Rookwood, 1880

Os ydych chi’n bwriadu diddanu’r teulu dros gyfnod y Nadolig, efallai y bydd teulu Hill Rookwood yn gallu eich helpu.  Yn Archifau Morgannwg mae llyfrau lloffion y teulu a oedd yn byw yn Rookwood, tŷ mawreddog ar Fairwater Road, Caerdydd, sy’n cael ei nabod yn well erbyn heddiw fel Ysbyty Rookwood. Ar adeg y Nadolig yn y 1880au cynhaliodd Edward Stock Hill a’i wraig, Fanny Ellen Hill, amrywiaeth o adloniant i ddiddanu eu saith plentyn ifanc a’u perthnasau a’u cadw’n brysur. Aethant hyd yn oed mor bell ag argraffu rhaglen ffurfiol. Gellir gweld dwy o’r rhaglenni, ar gyfer Blwyddyn Newydd 1880 a Nadolig 1881, yn Archifau Morgannwg.

Ar Ddydd Calan, 1880, y prif atyniad oedd perfformiad o ‘Beauty and the Beast’.  Roedd gan bron bob un o’r plant ran gyda Constance Hill oedd yn 12 oed yn chwarae’r brif ran fel Beauty, merch y Masnachwr.  I gadw’r ddysgl yn wastad, cafodd ei chwaer hŷn, Mabel ran Brenhines y Tylwyth Teg, Moonbeam, gyda Gladys, 7 oed yn chwarae ei chynorthwyydd, Snowdrop. Aeth y rhan boblogaidd, Beast i’r cefnder, Hector gyda’r ddau frawd hŷn, Vernon ac Eustace, fel “Macwyaid” i’r Beast.

Byddai’r paratoadau yn y cyfnod cyn y diwrnod mawr wedi bod yn brysur iawn gyda llinellau i’w cofio, gwisgoedd i’w canfod a setiau i’w cyrchu a’u codi. Gyda Mrs Hill yn darparu cyfeiliant dramatig ar y piano, roedd y perfformiad yn llwyddiant ond mae’n debyg heb un neu ddwy anffawd. Mae’n siŵr y bu’n rhaid cadw trefn ar Beast a’i gynorthwywyr ar sawl achlysur ond maddeuwyd pob camwedd wrth i’r plant fwynhau cymeradwyaeth wresog gan gynulleidfa werthfawrogol iawn.

Yn ddiweddarach yn y dydd roedd hi’n bryd i’r oedolion godi ar eu traed i berfformio “The Ladies Battle – A Comedy in Three Acts“. Aeth y brif ran y tro hwn i Edward Stock Hill fel y Barwn Montrichard, y ditectif ffwndrus. Lleolwyd y ddrama yn Chateau’r Iarlles d’Autrival lle’r oedd Henri de Flovigneil, gŵr ifanc golygus, yn cuddio ar ôl i Napoleon gael ei drechu yn Waterloo. Roedd gan y plot rywbeth i bawb wrth i’r Iarlles, a chwaraewyd gan fam y Beast, Mrs Corbyn, edrych i gael y gorau ar Montrichard a’i gynorthwyydd Gustave. Fel bob amser, cymhlethwyd pethau ymhellach wrth i Gustave a Henri syrthio’n ddwfn mewn cariad â’r Iarlles a’i nith Leonie.

Daeth y diwrnod i ben gyda’r teulu yn ymgasglu o amgylch y goeden Nadolig i ganu caneuon a chael swper. Mae’n swnio’n hudolus ond peidiwch â chredu gair ohono.  Mae’n debyg mai’r hwyl a’r anhrefn arferol oedd hi – gan mai dyna ydi Nadolig. 

Cedwir llyfrau lloffion teulu’r Hill yn Archifau Morgannwg (cyf. D1372). Dim ond ffotograffau a gymerwyd yn llawer diweddarach yn eu bywyd sydd i gael o blant y teulu Hill.

Yn y ffotograff grŵp mae Constance yn y blaen ar y  chwith gyda Mabel a Gladys ar y dde iddi hi.  Mae cynorthwywyr y Beast, Vernon ac Eustace, yn y rhes gefn, yr ail a’r trydydd o’r chwith yn y drefn honno. Yr ail ffotograff yw Edward Stock Hill – ein “Barwn Montrichard”.

Yn anffodus, nid oes gennym ffotograff o Hector ifanc fel y Beast.  Efallai gallwn adael hynny i’ch dychymyg.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Capteinio Tîm Criced Morgannwg, 24 Medi 1890

Gyda phedair gêm Cwpan Criced y Byd ICC yn cael eu cynnal yng Ngerddi Sophia, mae’r ffocws unwaith eto’r haf hwn ar griced. Wrth fwrw cipolwg ar gofnodion Archifau Morgannwg daethpwyd o hyd i hanes gêm griced a chwaraewyd dros 130 o flynyddoedd yn ôl, pan fentrodd tîm criced Sir Morgannwg i’r cae i wynebu’r hen elyn o’r ochr draw i Afon Hafren. Roedd diweddglo dramatig i’r gêm yn erbyn Dwyrain Swydd Gaerloyw ar 24 Medi 1890 yn Cheltenham, ac roedd angen i’r tîm cartref sgorio 34 yn y 15 munud olaf i sicrhau’r fuddugoliaeth. Mewn ymgais i osgoi colli, trodd tîm Morgannwg at y capten a’r bowliwr agoriadol, Hill, â chefnogaeth Webber, i rwystro llif y rhediadau. Roedden nhw wedi ffurfio partneriaeth arbennig yn y batiad cyntaf, gan rannu 8 wiced rhyngddynt. Roedd Hill hefyd wedi agor y batio i dîm Sir Morgannwg gan sgorio 56, ac roedd y papurau newydd yn adrodd bod y batwyr agoriadol wedi …bwrw’r bêl allan yn rhydd a chododd y sgôr yn gyflym dros ben. Fodd bynnag, er gwaethaf eu hymdrechion gorau, yn sgil cyfres o ergydion cadarn gan un o fatwyr agoriadol Swydd Gaerloyw, Champain, a sgoriodd 31 mewn byr o dro, sicrhawyd buddugoliaeth i’r tîm cartref a aeth ati i gynnal ei record ddiguro ar gyfer y tymor.

Nid gêm griced arferol oedd hon. Capten tîm Sir Morgannwg oedd Constance Hill, merch y Cyrnol Syr Edward Stock Hill o Rookwood yng Nghaerdydd, ac mae bron yn sicr yn un o’r cofnodion cyntaf o sefydlu tîm criced i ferched i gynrychioli Sir Morgannwg.

Byddai’r canlyniad wedi bod yn ergyd drom. Yn gynharach yn yr haf, dan enw XI y Cyrnol Hill, roedd Constance a llawer o’i thîm, yn ogystal â Miss Morgan o Riw’r Perrai, wedi teithio i Dedham yn Essex a threchu ochr a ddaeth ynghyd dan Syr John Gorst, Is-ysgrifennydd Gwladol India. Fe greon nhw dipyn o gynnwrf yn ôl y papurau newydd:

Colonel Hill and his party travelling from London in a saloon carriage attached to the 10am train from Liverpool Street arrived at Ardleigh about 11.30am. The stoppage of the express and the detraining of the fair athletes and their friends forming evidently quite an event in the annals of that quiet little station.

Ar ôl bowlio Dedham allan yn eu batiadau cyntaf am sgôr isel, gwnaeth XI y Cyrnol Hill fwrw 113:

…Miss Morgan contributed 32 by hard hitting, her innings included a fine hit to square leg for six and three fours; while Miss Hill, who went in first, played steadily and carried her bat for 51 runs.

Mae’n sicr y byddai’r fuddugoliaeth hon wedi teimlo fel paratoad da ar gyfer y gêm yn erbyn Swydd Gaerloyw, ond fel y digwyddodd, roedd eu gwrthwynebwyr ym mis Medi yn llawer gwell.

Roedd criced yn gamp ffasiynol iawn yn y cyfnod hwn. Mae sawl cofnod o gemau’n cael eu chwarae yng Nghymru rhwng timau cymysg neu o fenywod yn erbyn dynion, yn aml gyda dynion yn batio ag ysgubau ac yn cael bowlio neu ddal y bêl â’u llaw wannach yn unig. Serch hynny, roedd nifer o fenywod y cyfnod hwnnw’n gweld dim rheswm pam na ddylent gymryd rhan mewn camp a oedd cyn hynny wedi’i dominyddu gan ddynion. Dim ond 3 mis yn gynharach, ym mis Mehefin 1890, cynhaliwyd gêm arddangos yng Nghasnewydd a drefnwyd gan yr Original English Lady Cricketers. Er bod erthygl yn y South Wales Daily News yn honni y bu miloedd o bobl yn gwylio’r gêm, roedd ychydig o or-ddweud yn fan’na mwy na thebyg. Ond roedd diddordeb go iawn yn y gêm wrth i’r ddau dîm, y Cochion a’r Gleision, fentro i’r cae. Roedd y gêm hon yng Nghasnewydd yn un o gyfres o gemau arddangos a drefnwyd gan yr Original English Lady Cricketers ar hyd a lled Lloegr, Cymru ac Iwerddon yn haf 1890. Fel chwaraewyr proffesiynol oedd yn derbyn tâl, roedd eu hymagwedd yn hollol o ddifrif, ac roedd y chwaraewyr yn defnyddio technegau bowlio dros yr ysgwydd ac yn batio gan wisgo lledr a phadin i’w hamddiffyn rhag anaf. Er gwaethaf hynny, yn ôl yr adroddiadau bu rhaid i un chwaraewr adael y cae y prynhawn hwnnw yn sgil amheuaeth o fod wedi torri ei thrwyn. Roedd cadw at arferion y cyfnod yn anochel hefyd a bu rhaid i fenywod wisgo sgertiau hir yn ymestyn heibio’u pen-gliniau, wedi’u haddurno yn goch neu’n las ac yn cynnwys plwm i’w trymhau.

Cafodd y gêm ei hystyried yn aflednais mewn rhai cylchoedd, gyda’r awgrym nad oedd cymryd rhan mewn campau o’r fath yn ‘foneddigesaidd’. Roedd anghytuno chwyrn yn y wasg o ran y graddau y gallai cyrff merched ifanc ddelio â phwysau a straen gemau tîm cystadleuol megis criced. Mewn ymateb, nododd y tîm rheoli bod y chwaraewyr yn cael eu dethol ar sail eu gallu athletaidd, ac o ystyried mai 19 oed oedd oedran aelodau’r tîm ar gyfartaledd, roeddent yn cael eu gofalu amdanynt a’u hebrwng gan wraig briod a gwraig gynorthwyol.

Er i dîm Original English Ladies Cricket ddiflannu’n reit fuan, roedd criced i fenywod yn dechrau ffynnu. Roedd hyn yn wir yn sectorau mwyaf cyfoethog y gymdeithas yn bennaf, ac roedd yn aml yn cael ei annog mewn colegau ac ysgolion i fenywod ifanc, er y bu peth gwrthwynebiad. Mae’n ddigon posibl y byddai Constance Hill a’u cyd-chwaraewyr yn nhîm Sir Morgannwg wedi mynd i weld y gêm honno yng Nghasnewydd.

Ychydig iawn o ddiddordeb fyddai gan Constance, a oedd yn 22 oed ar y pryd, mewn gemau oedd yn cynnwys ysgubau yn lle batiau, oherwydd roedd y teulu Hill yn deulu criced i’r carn. Roedd ei brawd hŷn, Vernon, yn chwarae i Gaer-Wynt a Phrifysgol Rhydychen, ac wedi sgorio cant cyflym mewn gêm ryng-golegol yn erbyn Prifysgol Caergrawnt. Aeth ymlaen i chwarae ar lefel sirol, i Wlad yr Haf a Morgannwg, ac roedd ei brodyr, Eustace a Percy, hefyd yn chwarae criced sirol.

Y brodyr a chwiorydd Hill

Mae llyfrau lloffion y teulu Hill sy’n cael eu cadw gan Archifau Morgannwg yn dilyn llwyddiannau criced meibion a merched y Cyrnol Hill ac yn cynnwys cofnodion o gemau a nifer o luniau. Er nad oes unrhyw gofnod o Mabel, merch hynaf Edward Stock Hill, yn chwarae criced, roedd Constance a’i chwaer iau, Gladys, ill dwy’n gricedwyr brwd a thalentog. Byddai’r gêm yn Swydd Gaerloyw wedi cael ei chwarae o ddifrif oherwydd roedd y tîm cartref yn cael ei hyfforddi gan William Woof, a chwaraeodd dros 140 o gemau i Swydd Gaerloyw gan gymryd dros 600 o wicedi. Hyfforddodd dîm criced Coleg Cheltenham yn ogystal â thimau Prifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt yn hwyrach. Yn fowliwr llaw chwith, cafodd Woof ei argymell i Goleg Cheltenham gan W G Grace. Er nad oedd hyfforddwr tîm Sir Morgannwg mor amlwg, mae’n debygol iawn y byddai’r tîm wedi cael ei hyfforddi gan y Cyrnol Hill a brodyr Constance, yn enwedig Vernon, a oedd eisoes yn aelod o dîm sirol Gwlad yr Haf ym 1890.

Y teulu Hill a ffrindiau yn mynychu gêm criced

Mae llyfrau lloffion y teulu Hill yn rhoi delwedd ddiddorol iawn o griced i ferched yn y cyfnod hwn. Roedd gemau criced yn cychwyn toc ar ôl canol dydd ac yn para tan 6 o’r gloch, gydag awr o egwyl ar gyfer cinio. Roedd timau’n gwisgo sgertiau hir wedi’u haddurno â rhubanau yn ôl lliwiau’r tîm, ac roedden nhw’n gwisgo hetiau gwellt. Roedd Constance yn gricedwr o fri, gyda’r bat a’r bêl, ac roedd hi bron bob tro’n agor y batio ac yn bowlio. Er nad oedd hi mor ofalus â’r Original English Lady Cricketers o ran ei gwisg, byddai wedi gwisgo padiau criced a menig wrth fatio, er bod y cofnodion yn awgrymu y byddai’r menig yn aml yn cael eu rhoi i’r neilltu. Steil Constance oedd casglu rhediadau’n araf bach yn hytrach na bwrw’n bell. Fodd bynnag, nid dyma’r achos bob tro ac mewn gêm ym Mharc Tredegar, dywedwyd:

Miss Hill and Miss Morgan commenced the second innings for their side. Some splendid batting was now seen both ladies hitting to all parts of the field. In 42 minutes when stumps were drawn the partnership had contributed to 72 runs which included 6 3s by Miss Hill and a 5 by Miss Morgan.

O ran bowlio, cywirdeb oedd elfen allweddol ei llwyddiant. Yn yr ychydig gofnodion sydd wedi goroesi, roedd ei gwrthwynebwyr fel arfer yn cael eu bowlio’n lân. Yn yr un set o ystadegau bowlio mewn cyfnod o 6 phelawd, cymrodd Constance 3 wiced am 11 o rediadau, ac, yn wahanol i eraill, ni chofnododd unrhyw beli ‘pell’. Dylid nodi mai cyfnod gweddol fyr oedd hwn oherwydd gallai batiadau gêm brynhawn para hyd at 50 o belawdau. Dyna ben ar y pryderon ynglŷn â gallu ‘merched ifanc bregus’ i chwarae gêm griced gystadleuol.

Heb strwythur ffurfiol i griced i fenywod yn Ne Cymru, chwaraeodd Constance i nifer o dimau ad hoc gan gynnwys y Tyllgoed ac ystod o dimau gwahoddiad megis XI Miss Morgan. Hefyd, cafodd ei recriwtio yn hwyrach i chwarae ar gyfer yr un tîm o XI Miss Gorst a oedd wedi cael ei drechu’n llwyr ym 1890. Tra bo criced yn dod yn boblogaidd ym mhob rhan o’r gymdeithas roedd y gemau a gofnodwyd yn Ne Cymru gan amlaf yn cynnwys merched ac weithiau gwragedd nifer o deuluoedd cyfoethog a dylanwadol. Roedd y rhain yn cynnwys teulu Morgan o Riw’r Perrai, teulu Morris o Danycraig a llu o deuluoedd lleol adnabyddus megis Pritchard, Beynon, Curtis a David.  Roedd eu gwrthwynebwyr yn nhîm Swydd Gaerloyw yn cynnwys tair merch y Cyrnol William Agg, YH, o Prestbury, a dwy ferch Is-gyrnol Bateman Champain, a wasanaethodd yn India yn rhan o’r Peirianwyr Brenhinol.

Mae set fawreddog dros ben o luniau yn llyfrau lloffion teulu Hill o briodas Constance â Walter Roberstson Hoare ym 1897 yn Eglwys Gadeiriol Llandaf.

Yn anffodus, roedd ei phriodas hefyd yn nodi diwedd i gofnodion ei gyrfa griced. Mae’n bosibl ei bod wedi penderfynu ymroi ei hun i’w theulu ac yn sicr roedd ganddi ddigon o dalentau eraill, a hynny fel actores, cerddor a golffiwr. Roedd hi hefyd yn cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth, gan weithredu fel Llywydd ar un o Ganghennau Caerdydd o Gynghrair y Friallen.

Gant ag ugain o flynyddoedd yn ddiweddarach, cododd cricedwr amryddawn arall, Heather Knights, Gwpan Criced i Fenywod y Byd ICC yn Lords wrth i Loegr faeddu India yn y rownd derfynol ar 23 Gorffennaf 2017. Yn 2013, ysgrifennodd y cricedwr Isabelle Duncan lyfr am griced i ferched o’r enw ‘Skirting the Boundary’. Does dim amheuaeth y byddai Constance a’i thîm wedi cymeradwyo’r ddau, gan eu bod wedi gwneud eu cyfraniad hwy drwy osod menywod yn gadarn wrth y wiced ac nid wrth ffiniau’r cae criced.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Seiliwyd yr erthygl yma ar gofnodion gemau criced a lluniau teulu o fewn llyfrau lloffion y Teulu Hill o Rookwood sydd ar gadw yn Archifau Morgannwg. Mae’r llyfrau penodol ar gyfer y cyfnod yma dan gyfeirnod D1372/1/1, gyda chyfeiriad at gyfrolau 3 (D1372/1/1/3), 4 (D1372/1/1/4) a 5 (D1372/1/1/5) yn enwedig.

Knuts Llandaf: Yr ysbyty cyntaf yn Rookwood, 1918

Roedd deunydd blaenorol ar hanes Rookwood yn ymwneud â’r paratoadau ar gyfer gwerthu’r tŷ ym mis Gorffennaf 1917 gan ddefnyddio prosbectws a baratowyd gan Stephenson and Alexander, Arwerthwyr a Thirfesurwyr Siartredig, y Stryd Fawr, Caerdydd. Yn yr erthygl hon fe ailgydiwn yn yr hanes canlynol a dathlu sefydlu’r ysbyty cyntaf yn Rockwood ym 1918, gan mlynedd yn ôl.

Mae’r cofnodion ar gyfer Stephenson and Alexander sydd yn Archifau Morgannwg yn cadarnhau y gwnaed ymdrechion glew i werthu’r tŷ a’r ystâd yn ystod haf 1917. Bu bron â’i werthu ar ddau achlysur, gyda ffigyrau amlwg yn y gymuned fusnes leol yn dangos diddordeb. Fodd bynnag, ym mhob achos, roedd y prisiad o £20,000 a roddodd y teulu Hill ar y tŷ a’r ystâd yn ormod. Efallai na fu’n help i werthu’r tŷ y bu Rookwood yn wag ers peth amser bryd hynny. Bu farw Sir Edward Stock Hill ym 1902 ac, erbyn 1917, roedd Lady Hill a’i merch hynaf Mabel yn byw yn Charlton Kings, Swydd Gaerloyw. Roedd rhan fwyaf o frodyr a chwiorydd Mabel yn briod ac yn byw hefyd yn Lloegr a’i brodyr Eustace a Vernon yn bennaf a oedd yn trafod y gwerthiant, ill dau yn byw yn ardal Bryste.  Roedd ystâd Rockwood, felly yn wag, ac roedd llawer o’r celfi wedi eu cludo i gartrefi teuluol yn Lloegr. Awgryma cofnodion y cyflogid dau aelod o staff i ofalu am y tŷ. Yn ychwanegol at hynny, roedd pen garddwr, Duncan McIntyre ac un cynorthwyydd yn edrych ar ôl y gerddi. Mae’n bosibl taw ystryw oedd gostwng y pris, ond cwynai sawl parti â diddordeb fod angen sylw ar y tŷ a’r ardd ac nad oedd y pris yn adlewyrchu’r …gwariant fyddai’n rhaid ei wneud er mwyn gwella’r eiddo.

Ar y pwynt hwn yr ymddangosodd Maud Purnell am y tro cyntaf yn y cofnodion. Yn ystod misoedd olaf 1917 comisiynodd y teulu Hill Stephenson and Alexander i ddechrau gwerthu’r cynnwys a oedd yn weddill yn y tŷ. Wedi’r gwerthiant, ysgrifennodd yr Arglwyddes Hill at yr arwerthwyr yn mynegi ei siom â’r £355 a godwyd a’r methiant parhaus i ganfod prynwr. Mae’n rhaid y daeth yn rhyddhad i bawb dan sylw pan dderbyniwyd llythyr ym mis Chwefror 1918 gan Maud Purnell o Weybridge yn Surrey yn holi a fyddai modd prydlesu’r tŷ i’w ddefnyddio fel ysbyty ar gyfer y Rhyfel.

Roedd Maud Alice Purnell yn ddylanwadol iawn. Er ei bod yn byw yn Surrey gyda’i gŵr, Ivor Purnell, pensaer, hi oedd merch hynaf Philip Morel. Gyda’i frawd, Thomas, a’i frawd yng nghyfraith, John Gibbs, Philip Morel oedd sylfaenydd cwmni llongau Morel, un o’r fflyd llongau mwyaf a mwyaf gwerthfawr a weithredai yng Nghaerdydd yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Roedd y teulu Morel yn byw yn bennaf yn ardal Penarth ac, ynghyd â’i gŵr cyntaf, Francis Hibbert, gwerthwr corn, roedd Maud yn ffigwr adnabyddus yn ne Cymru. Roedd hi i’w gweld yn aml ar dudalennau’r papurau newydd yn sgil ei hymwneud â’i heglwys a’i gwaith elusennol, gan gynnwys rhoi £1000 ym 1908 ar gyfer gwely yn Ysbyty Morwyr y Royal Hamadryad er cof am ei thad a fu farw’r flwyddyn honno.

Priododd Maud ag Ivor Purnell ym 1913 yn dilyn marwolaeth ei gŵr cyntaf, ac ar drothwy’r rhyfel, taflodd ei hun yn frwdfrydig i weithio i’r Groes Goch. Gyda sefydlu trydydd Ysbyty Cyffredinol y Gorllewin yng Ngerddi Howard, roedd Caerdydd yn ganolfan o bwys ar gyfer derbyn y rhai a anafwyd a ddeuai mewn llongau ac ar y rheilffordd o Ffrainc a Gwlad Belg. O ganlyniad roedd angen cael ysbytai ychwanegol llai, lle gellid gofalu am y rhai oedd yn gadael yr ysbytai milwrol tra roeddent yn gwella. Ysgwyddwyd y gwaith hwn gan y Groes Goch gan ddefnyddio gwirfoddolwyr lleol y cyfeiriwyd atynt fel VAD’s (Voluntary Aid Detachments). Roedd 48 Ysbyty’r Groes Goch ym Morgannwg yn unig yn ystod y rhyfel.

Pan briododd Maud ag Ivor Purnell, rhoes ei chyfeiriad fel Lavernock House, Penarth. Roedd llawer o’r ysbytai ychwanegol yn dai mawrion a roddwyd ar fenthyg neu ar rent i’r Groes Goch, ac yn sicr roedd Maud Purnell yn ymwneud ag, ac yn fwy na thebyg yn rhedeg, ysbyty’r Groes Goch yn Lavernock House a ofalai am swyddogion di-gomisiwn a rhengoedd eraill. Ond, erbyn 1918 roedd angen Lavernock House ar yr awdurdodau i ddarparu gwelyau ychwanegol i gleifion yn Ysbyty Brenin Edward VII yng Nghaerdydd. Roedd Mrs Purnell felly yn chwilio am eiddo addas er mwyn sefydlu ysbyty newydd. Mewn llythyr i Stephenson and Alexander, ar 15 Chwefror 1918, mynnodd benderfyniad buan ar ei chais am brydles. Roed hi hefyd yn osgoi’r confensiynau arferol drwy ofyn am anfon ail lythyr yn uniongyrchol at yr Arglwyddes Hill yn dadlau ei chais.

Of course I am leaving it to Mr Alexander to arrange any reasonable rent but I am writing this to assure you that in the event of our coming to terms I should be living in the house in entire charge myself and am bearing all the expenses, except the Army grant per Officer. I will be responsible that no damage shall be done at all to your very beautiful property [llythyr 15 Chwefror, cyf.: DSA/12/2933].

Llofnodwyd y llythyr â Maud A Purnell, Pencadlywydd Anrhydeddus. Roedd yr Ysbyty cyntaf yn Rockwood, felly, yn ysbyty’r Groes Goch ond wedi ei gadw’n llwyr ar gyfer gofalu am swyddogion. Er bod y teulu Hill yn gobeithio gwerthu, ond ildiont pan ddwedwyd wrthynt na fyddai Mrs Purnell yn fodlon prynu ‘am unrhyw bris’. Erbyn 8 Ebrill roedd y telerau wedi eu cwblhau gyda Mrs Purnell yn sicrhau les i’w hysbyty am £500 y flwyddyn am gyfnod o 12 mis i ddechrau, a chytundeb y byddai’r brydles yn dod i ben 6 mis wedi diwedd y rhyfel.

Fel y tenant, cymerodd Mrs Purnell gyfrifoldeb am gynnal a chadw tu mewn y tŷ a hefyd y tiroedd o’i amgylch, gerddi’r gegin, stablau a’r bythynnod. Etifeddodd hefyd wasanaethau Duncan MacIntyre, y pen garddwr, a oedd yn byw ar ystâd Rookwood Lodge. Roedd yn dipyn o bluen yn ei het am fod Duncan, a hanai yn wreiddiol o Kilmartin yn Argye, a’i wraig Lizzie wedi gweithio i deulu’r Hill am bron iawn i 20 mlynedd. Fel y Pen Garddwr yn Rookwood roedd yn ffigwr lleol parchus a fyddai’n aml yn gweithredu fel beirniad mewn sioeau garddwriaethol yng Nghaerdydd a Bro Morgannwg. Er ei fod wedi colli llawer o’r staff y byddai Rookwood yn ei fri wedi eu cyflogi i dendio’r gerddi, doedd neb gwell i gynnal a chadw’r ystâd.

Cyhoeddwyd cynlluniau Mrs Purnell ar gyfer Rookwood yn y papurau lleol ym mis Ebrill 1918.

Mrs Ivor Purnell of Penarth has rented Rookwood, Llandaff formerly the residence of Lady Hill for the period of the war and it will shortly be opened as a hospital for officers….Rookwood contains something like twenty bedrooms and if all the accommodation that it provides be utilised it will afford room for not far short of 100 beds [Western Mail, 30 Ebrill 1918].

Dylid cofio, tan yr hydref ym 1918, roedd canlyniad y rhyfel yn gwbl ansicr. Roedd cyrchoedd yr Almaen yn Ffrainc a Gwlad Belg ym mis Mawrth ac Ebrill wedi taflu lluoedd y Cynghreiriaid yn eu holau mewn anrhefn lwyr ac roedd y niferoedd a anafwyd ar y ddwy ochr yn uchel. Roedd y clwyfedig, felly, yn parhau i lifo i Gaerdydd. O ran y penderfyniad i sefydlu ysbyty yn benodol ar gyfer swyddogion, derbyniwyd mai’r confensiwn oedd gofalu am swyddogion ar wahân, a does dim dwywaith y llwyddodd y trefniant hwn i lyfnhau’r trefniadau gyda theulu’r Hill. Ar ben hynny, byddai’r premiwm ychwanegol a delid i ofalu am swyddogion wedi helpu i fantoli’r llyfrau yn ariannol.

Does dim cofnodion penodol gan Amgueddfa ac Archif y Groes Goch yn Llundain ar gyfer Rookwood. Serch hynny, daw cofnodion Stephenson and Alexander i achub y dydd, sef bod angen cytuno ar unrhyw waith ar y tŷ â theulu’r Hill. Roedd y tŷ yn amlwg mewn tipyn o gyflwr. Mewn llythyr i Stephenson and Alexander, dywedodd Ivor Purnell fod  …cyfran sylweddol o’r papur wal mewn cyflwr gwael iawn… a chynigwyd i  …ei stripio neu ei liwio lle’r oedd angen, i gynnal glendid. Ar ben hynny, gwnaed newidiadau ar y llawr cyntaf gan osod ystafelloedd ymolchi newydd a thai bach ychwanegol ar y llawr gwaelod [Llythyr gan Ivor Purnell at Stephenson & Alexander, 30 Mawrth 1918, cyf.: DSA/12/2933]. Y tu hwnt i hyn, i bob pwrpas arhosodd y tŷ’r un fath gyda byrddau wedi eu gosod dros wrthrychau gwerthfawr, gan gynnwys y lle tân yn yr ystafell groeso. Yn ychwanegol at hyn, arhosodd y siandelïer trydanol, y drychau fframiau pres, y cerflun marmor o Clytie a’r cwrbyn pres wrth y lle tân yn yr ystafell groeso, ar berwyl y perchennog, hyd y gellid eu gwerthu neu eu symud oddi yno.

Rhedai prydles Mrs Purnell o 8 Ebrill 1918 ac mae’n debygol yr oedd yr ysbyty’n weithredol erbyn diwedd Ebrill. Byddai unrhyw ymwelydd wedi gweld ffigwr sylweddol Mrs Purnell yn ei lifrai Pen cadlywydd coch ac o boptu iddi swyddog cyflenwi, metron a chogydd. Gwirfoddolwyr nyrsio’r Groes goch fyddai wedi staffio’r ysbyty yn bennaf, a fyddai wedi eu hyfforddi mewn cymorth cyntaf a gofal cartref. O dan eu ffedogau starts gwynion, wedi eu marcio â nod y Groes Goch, byddent wedi gwisgo ffrogiau gleision gyda choleri gwynion wedi eu startsio a llewys uchaf o liain. Erbyn 1918 roedd steil y cyfnod yn newid ac fe gytunwyd y gallai hem y ffrogiau fod cymaint â 6 modfedd yn uwch na’r ddaear. Byddai llawer wedi bod yn newydd-ddyfodiaid o’r cyffiniau ond byddai modd adnabod y rhai â phrofiad blaenorol mewn ysbytai milwrol neu forwrol gyda’r streipiau ar y llawes dde. Yn gyffredinol, gwirfoddolwyr gwrywaidd oedd gan amlaf yn gwneud gwaith codi a chludo stretsieri, mewn lifrai lled filwrol glas.

Nid aeth popeth yn ôl y bwriad, fodd bynnag. Ar 16 Mai 1918 adroddodd y Western Mail y derbyniodd Mrs Purnell a Ruth Hibbert  …wŷs yng Nghaerdydd ddydd Mercher am ddefnyddio car yng Nghaerdydd yn groes i’r Gorchymyn Cyfyngu ar Betrol. Yn ei hamddiffyniad, honnodd Mrs Purnell ei bod ar fusnes swyddogol yn mynd ag un o’i nyrsys, Miss Ruth Hibbert, adref. Fodd bynnag, nid nyrs arferol oedd Ruth. Merch Mrs Purnell o’i phriodas gyntaf oedd hi. Nid oedd modd dwyn perswâd ar yr awdurdodau a derbyniodd Maud Purnell ddirwy o £10 a chafodd Ruth Hibbert rybudd [Western Mail, 16 Mai 1918].

Beth felly am Knuts Llandaf a grybwyllwyd yn gynharach? Ceir ffotograff yn Archifau Morgannwg a all fod o bosib yr unig gofnod ffotograffig o Ysbyty’r Groes Goch Rockwood. Mae’n dangos pum milwr yn wynebu’r camera ac o dan y llun, dywed: ‘Llandaff Knuts, April 1918’ [cyf.: DX308/2].

Mae’r pum gŵr mewn lifrai milwrol arferol a wisgai milwyr mewn ysbytai – siacedi gleision a llabedi gwynion, crysau gwynion, tei goch a chapiau catrawd. Dim ond un o’r dynion gaiff ei enwi, John Swallow, sy’n eistedd yn y blaen ar y chwith. Nid yw’r dystiolaeth yn gwbl gadarn ond mae’n debygol eu bod yn rhan o’r criw cyntaf o swyddogion y gofalwyd amdanynt yn Rockwood. Daeth y term ‘knut’ o gân adnabyddus o’r cyfnod ‘Gilbert and Filbert’. Cafodd ei ‘ddiwygio’ a’i fabwysiadu gan filwyr fel ymdeithgan a defnyddiwyd y term ‘knut’ am ‘ddynion ifanc hyd y dref’ – dandïaid.  Mae’n swnio felly, fod y dynion mewn hwyliau da wrth iddynt ymgartrefu yn Rookwood.

Fodd bynnag, roedd eraill â diddordeb yn cael gafael ar Rookwood ac roedd y Pen cadlywydd yn amlwg yn ymwybodol o hyn. Ar 1 Medi 1918 ysgrifennodd Maud Purnell at Stephenson and Alexander:

Will you kindly remember that I am tenant of this property.

Erbyn canol mis Hydref roedd Rookwood wedi ei werthu am bris yn agos at bris cychwynnol y teulu Hill. Roedd gofyn i’r gwerthiant fodd bynnag ystyried amodau prydles Maud Purnell. Rhaid i ni dybio felly, y parhaodd Ysbyty’r Groes Goch Rookwood i Swyddogion tan Ebrill 1919. Mae’n bosib bod hyn wedi gweddu yr holl bartïon oherwydd, yn dilyn llofnodi’r Cadoediad ar 11 Tachwedd 1918, lleihaodd yr angen am ysbytai ychwanegol. Ond, tra roedd y Groes Goch yn cael ei dirwyn i ben, roedd cyfnod nesaf bywyd Rookwood, hefyd fel ysbyty, eisoes yn cael ei gynllunio gyda gwerthu ystâd Rookwood i Syr Laurence Phillips.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dyma un o gyfres o erthyglau ar ddigwyddiadau yn Rookwood o’r cyfnod pan adeiladwyd y tŷ ym 1866 hyd at y presennol, yn defnyddio cofnodion ar gadw yn Archifau Morgannwg. Mae’r wybodaeth ar Ysbyty’r Groes Goch yn Rookwood yn dod gan fwyaf o gofnodion Stephenson & Alexander, Arwerthwyr ac Arolygwyr Tir Siartredig, cyf.: DSA/12/2933.

Rookwood: Cwrdd â’r Teulu – ‘Priodas Ffasiynol yn Llandaf’, Hydref 1897

O’r cofnodion yn Archifau Morgannwg gwyddom i berchnogion Rookwood yn Llandaf roi’r tŷ a’r ystâd ar werth ym 1917. Ond pwy oedd y perchnogion a pham y penderfynon nhw adael Caerdydd? Mae cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys cyfres o lyfrau lloffion teuluol a luniwyd gan deulu’r Hill dros gyfnod o bron i 40 o flynyddoedd yn cynnig esboniad (cyf. D1372).

Pa well cyfle i gwrdd â pherchnogion Rookwood nag yn y briodas fawr gyntaf a gynhaliwyd yn y tŷ, pan briododd Constance Hill, ail ferch Syr Edward Stock Hill, â Walter Robertson Hoare. Mae llyfr lloffion teulu’r Hill yn adlewyrchu’r digwyddiad mewn cyfres o ffotograffau ac adroddiadau papur newydd o Hydref 1897.

Tad y Briodferch

Syr Edward Stock Hill

Ar y pryd roedd Syr Edward Stock Hill, perchennog Rookwood, yn un o ffigyrau mwyaf adnabyddus de Cymru a gorllewin Lloegr. Roedd yn bartner, gyda’i frawd, yn Charles Hill a’i Feibion, adeiladwyr llongau a pherchnogion llongau ym Mryste, ac roedd Edward wedi dod i Gaerdydd i oruchwylio’r broses o gaffael a gwella doc sych ac iard adeiladu llongau ar ochr orllewinol Dociau dwyreiniol Bute. Adeiladodd Rookwood ym 1866, y flwyddyn y priododd Fanny Ellen Tickel. Er iddynt gadw ystâd yng Ngwlad yr Haf, roedd Edward, Fanny a’u 7 o blant yn byw yn Rookwood yn bennaf. Ym 1897 roedd gan Syr Edward nifer o bethau ar waith. Law yn llaw â gyrfa fusnes lwyddiannus fe oedd Aelod Seneddol De Bryste, yn Is-gyrnol Corfflu Gwirfoddol Gynnau Mawrion Morgannwg ac yn Uchel Siryf Morgannwg.

Constance oedd y gyntaf o’i dair merch i briodi ac roedd yn ddigwyddiad moethus. Cynhaliwyd y seremoni ar ddydd Iau 28 Hydref 1897, ond dechreuodd yr ŵyl ddeuddydd cyn hynny wrth i’r teulu agor tŷ a thiroedd Rookwood i bobl Llandaf ar gyfer parti te mawreddog a gynhaliwyd yn y parlwr haul. Y noson ganlynol bu parti o 50 aelod teulu a ffrindiau yn bwyta ac yn cael eu diddanu gan yr Hills yn y tŷ. Mae’n bosibl y gallai’r deg gwas a gyflogwyd yn y tŷ yn Rookwood fod wedi gallu ymdopi â’r trefniadau ar gyfer y te parti a swper. Fodd bynnag, yn sicr bu’n rhaid ychwanegu’n sylweddol at y staffio ar ddiwrnod y briodas pan wahoddwyd 250 o westeion i’r gwasanaeth yn Eglwys Gadeiriol Llandaf a’r derbyniad a ddilynodd hynny yn Rookwood.

Y Rhestr Gwesteion

Ar frig y rhestr gwesteion roedd yr Arglwydd Halsbury, yr Arglwydd Ganghellor a’i wraig. Mae’r rhestr o’r rhai sy’n mynychu yn cynnwys llwyth o enwogion de Cymru gydag enwau teuluoedd fel Bruce, Cory, Brain, Crawshay, Insole, Lindsay, Mackintosh, Vachell, Windsor a Turbervill yn eu plith Er nad oeddent yn bresennol ar y diwrnod anfonwyd anrhegion gan deulu pwerus a dylanwadol y Buteiaid.

Y Briodferch

Y brodyr a chwiorydd Hill

Nid oedd Constance yn ferch ifanc swil pan briododd yn 29 oed. Chwaraeodd ran weithredol wrth ochr ei rhieni mewn gwleidyddiaeth leol, gan adeiladu aelodaeth Primrose League yng Nghaerdydd, cangen o’r Blaid Geidwadol. Yn ogystal, roedd yn ffigwr a threfnydd allweddol yn ne Cymru ar gyfer nifer o elusennau mawr, yr NSPCC yn enwedig. Roedd hefyd wedi teithio’n helaeth yn Ewrop a gogledd Affrica ac wedi cael ei chyflwyno i’r Frenhines Victoria yn y Llys.

Fel ei chwiorydd, roedd Constance yn gerddor talentog ac yn actores. Cyhoeddodd y papurau newydd adolygiadau o’i pherfformiadau mewn cynyrchiadau amatur mewn theatrau yn Lloegr ac Iwerddon. Roedd ei thad a’i phedwar brawd yn gricedwyr adnabyddus. Roedd Constance hithau yn dalentog gyda bat a phêl, a bu’n gapten timau criced merched y Tyllgoed a Morgannwg, ar un achlysur wedi cael y sgôr uchaf ar gyfer y Sir gyda 56 o rediadau yn erbyn Dwyrain Swydd Gaerloyw.

Y Wisg Briodas

Y briodferch a’r morwynion

Ar y diwrnod, fodd bynnag, fe’i gwelwn mewn gwisg fwy traddodiadol. Disgrifiodd y papurau newydd wisg y briodferch fel:

White satin with long brocaded train. Down one side of the skirt and across the front was draped a handsome flounce of Honiton lace (the gift of the bride’s mother) some more of which formed a fichu on the bodice, edging the pouched front of chiffon.

Roedd 12 o forwynion priodas, yn cynnwys chwiorydd Constance, Mabel a Gladys. Gwisgodd y morynion priodas:

…white striped silk, Eton blue sashes and chiffon fichus held in place by pink heath and carnations and wore blue enamel and pearl hearts, the gift of the bridegroom.

Mam y Briodferch

Roedd y Fonesig Hill yn ferch i’r Is-Gadfridog Richard Tickell. Fel ei gŵr roedd hi’n ffigwr adnabyddus yng Nghaerdydd, yn aml yn y newyddion am ei gwaith gydag elusennau lleol a’r Primrose League. Fel mam y briodferch, roedd hi am ddisgleirio ac adroddodd y papurau newydd ei bod hi’n gwisgo:

…a handsome gown of pale mauve brocade with white moire stripes. The bodice was trimmed with straps of mauve velvet and cream lace fell in soft cascades on either side of the embroidered moire full fronted. The bonnet was of mauve velvet and orchids and had a pale heliotrope poplin osprey in front.

Y Gwasanaeth yn Eglwys Gadeiriol Llandaf

Gweithiodd gwas y briodas a brodyr Constance, Eustace, Vernon, Roderick a Percy, yn ddiflino wrth gyfeirio’r gwesteion i’w llefydd yn y Gadeirlan. Nid oedd dim wedi’i adael i siawns. Rhag ofn bod glaw roedd arcedau wedi’u codi o’r ffordd i ddrws yr Eglwys, pob un wedi’i addurno â choed bytholwyrdd a blodau gwyn. Cyrhaeddodd y briodferch a’i thad ddrws gorllewinol y Gadeirlan yn ‘brydlon’ am 2:30 a cherdded at yr allor ar garped rhuddgoch a osodwyd ar gyfer yr achlysur. Cafodd y gwasanaeth ei gynnal gan Arglwydd Esgob Llandaf a gefnogwyd gan y Parchedig Arthur Hoare, tad y priodfab. Byddai wedi bod yn olygfa drawiadol, gyda’r Gadeirlan wedi ei haddurno â lili’r maes, grug gwyn, rhedyn a phalmwydd. Yn ogystal, roedd rhan helaeth o’r Gadeirlan wedi’i neilltuo ar gyfer y cyhoedd ac roedd pob sedd a lle sefyll yn llawn awr cyn y seremoni, a channoedd yn sefyll y tu allan wrth y drws gorllewinol.

Teithiodd y gŵr a gwraig newydd yn ôl i Rookwood mewn coets agored

Porth gorfoledd

Wrth i Constance a Walter yrru yn ôl i Rookwood roedd y strydoedd o’r Gadeirlan wedi eu haddurno â baneri a rhubanau. O bryd i’w gilydd ar hyd y llwybr, roedd ‘pyrth gorfoledd’ wedi cael eu codi ar draws y ffordd, pob un wedi’i blethu â choed bytholwyrdd a blodau ac wedi addurno â stribynnau. Yr oedd pob porth ag arwyddair, gan gynnwys ‘Happy May They Be’ a ‘God Bless You Both’. I ychwanegu at yr effaith ac, yn briodol ar gyfer teulu milwrol, cafodd canonau eu tanio ar ysbeidiau, mwy na thebyg gan Gorfflu Gwirfoddol Gynnau Mawrion Morgannwg.

Y Derbyniad yn Rookwood

Daeth y cwpl i mewn i ystâd Rookwood drwy fwa a godwyd wrth y porthdy ar Heol y Tyllgoed wedi’i frodio â dwy galon gyda’r llythrennau cyntaf C a W. Eu dyletswydd gyntaf oedd derbyn eu gwesteion ac ar gyfer hyn roedd y cwpl yn sefyll yn yr Ystafell Groeso dan gloch flodau artiffisial, symbol o lwc, ac yn cynnwys blodau Mihangel gwyn wedi’i leinio gyda sidan gwyn. Nid oes cofnodion o’r bwyd a weinwyd y diwrnod hwnnw ond roedd Rookwood yn adnabyddus am gynnal partïon gardd a chinio moethus. Mae manylion, fodd bynnag, am y gacen briodas. Paratowyd gan y Meistri Stevens o’r Dorothy, Caerdydd ac roedd yn debyg i gacen a baratôdd y cwmni ar gyfer ei Huchelder y Dywysoges Henry o Bless.

Braslun o’r gacen priodas

Cadarnhaodd braslun yn y Western Mail ei bod yn gacen gywrain iawn a oedd wedi’i haddurno â blodau naturiol a phaneli a oedd yn cynrychioli Eglwys Gadeiriol Llandaf ac ystadau Syr Edward yn Rookwood a Maenordy Hazel. Nid oes fawr o amheuaeth bod yr arlwyo yn wych wrth ddarparu ar gyfer y gwesteion yn Rookwood ar ddiwrnod y briodas.

Y gwesteion

Mae ffotograff ar gael o lawer o’r gwesteion yn sefyll wrth ddrws y tŷ. Mae’n cynnwys tua 100 o bobl ac mae’n bosibl, felly, ei fod wedi cyfyngu i westeion teuluol ac anrhydeddus yn unig. Mae Syr Edward Stock Hill yn eistedd wrth ymyl y priodfab ac mae ei wraig yn eistedd bedair sedd i’r dde i’r priodfab. Mae’r Arglwydd a’r Arglwyddes Halsbury, fel y gellid disgwyl, yn y blaen yn eistedd rhwng Syr Edward a’r Foneddiges Hill. Er i wisgoedd y menywod gael eu disgrifio’n yn fanwl yn y wasg, ychydig a ddywedwyd am y dynion. O’r ffotograff gallwn weld mai ffrog-cotiau hir oedd y dewis wisg i ddynion mewn digwyddiadau fel hyn.

Y Mis Mêl

Mae’n siŵr bod y derbyniad wedi gorffen yn rhy fuan o lawer i lawer o’r gwesteion, gyda Walter a Constance Hoare yn gadael Rookwood am 4.30 i ddal y trên o Gaerdydd i Gernyw. Erbyn hyn roedd Constance wedi newid ac adroddwyd ei bod yn gwisgo sgert o frethyn gwyrdd, blows Rwsia, ‘broche’ pinc a gwyrdd a ‘toque’ felfed gwyrdd wedi’i addurno â felfed pinc.

Yr Anrhegion Priodas

Fel yr oedd yr arfer ar y pryd roedd y papurau newydd yn cynnwys rhestr lawn o’r anrhegion priodas. Ar frig y rhestr roedd y mwclis diemwnt a’r oriawr aur a roddwyd gan Syr Edward a Foneddiges Hill i’r briodferch a’r priodfab. Mae’n rhestr hynod ddiddorol sy’n cynnwys llawer o eitemau sy’n annhebygol o gael eu rhoi ar restri priodas y dyddiau hyn, gan gynnwys peiriant pwyso llythyron, blotydd wedi’i frodio a dwy set o ysgeintwyr siwgr. Gobeithiwn fod y cwpl yn adaregwyr brwd gan iddynt gael tair set o lyfrau ar Adar Prydain. Yn olaf, ni anghofiwyd neb o’r rhestr ac adroddwyd bod gweision Rookwood wedi cyflwyno hambwrdd a rhesel dost arian i’r cwpl.

Beth ddigwyddodd nesaf?

Rdym yn gwybod ychydig mwy am deulu’r Hill, y teulu a adeiladodd ac a fu’n byw yn Rookwood, nawr. Fodd bynnag, mae’r llyfrau lloffion yn dweud cymaint mwy wrthym! I’w barhau…

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dyma un mewn cyfres o erthyglau am ddigwyddiadau yn Rookwood o’r cyfnod pan adeiladwyd y tŷ ym 1866 hyd at heddiw sydd wedi eu seilio ar gofnodion yn Archifau Morgannwg. Lluniwyd y llyfrau lloffion gan y teulu Hill o Rookwood a gallwch eu gweld yn Archifau Morgannwg dan y cyfeirnod D1372.

‘Eiddo unigryw a hudolus’: Rookwood trwy dwll y clo, Gorffennaf 2017

Mae Ysbyty Rookwood yn Llandaf yn gyfarwydd iawn i drigolion Caerdydd ac yn 2018 mae’n dathlu 100 mlynedd ers i’r eiddo gael ei defnyddio gyntaf fel ysbyty. Fodd bynnag, gwyddys llai am y tŷ fel cartref teuluol mawreddog ac ysblennydd cyn ei droi’n ysbyty. Mae sawl set o gofnodion yn Archifau Morgannwg yn helpu i lenwi’r bylchau yn yr hanes cyn 1918 ac yn rhoi cipolwg i ni ar y tŷ, ac ar y teulu a adeiladodd ac a fu’n byw yn Rookwood o 1866.

Mae cofnodion Stephenson and Alexander, Arwerthwyr a Thirfesurwyr Siartredig o Stryd Fawr, Caerdydd, yn cynnig man cychwyn defnyddiol i edrych ar hanes Rookwood. Maen nhw’n cynnwys papurau sy’n cynnig cipolwg rhyfeddol ar yr hyn fyddai wedi bod yn un o dai mawreddog Caerdydd ar droad y 19eg ganrif. Ym 1917 rhoddwyd Rookwood ar werth, ac yntau’n dal yn gartref teuluol ar y pryd. Stephenson and Alexander gafodd y gwaith o werthu a lluniwyd prosbectws ganddynt ar gyfer darpar brynwyr gyda manylion llawn am y tŷ a’r ystâd ynghyd a nifer o ffotograffau. Mae’r cofnodion  hefyd yn cynnwys gwybodaeth gefndir, na ddefnyddiwyd yn y llyfryn gwerthu, gyda ffotograffau ychwanegol a manylion celfi arbennig. Gyda’i gilydd, mae’r deunydd a gasglwyd gan Stephenson and Alexander yn helpu i baentio darlun manwl o’r tŷ yn ystod haf 2017.

O’r cychwyn cyntaf mae’n amlwg bod Rookwood, er mai dim ond 2 filltir o ganol Caerdydd ydoedd, yn dŷ ac yn ystâd sylweddol. Fel y gellid disgwyl, aeth yr arwerthwyr i gryn drafferth i danlinellu nodweddion deniadol y lle:

The property is an exceptional one in any other respects. It is situated close to, in fact almost adjoining the City of Cardiff, and yet in such a secluded and beautifully sheltered position, that once within its precincts it is difficult to realise that an industrial City is only a few miles distant.

The magnificent views obtainable over the whole of Llanishen, Lisvane and surrounding districts are particularly beautiful. The mildness of the climate at Llandaff is apparent by the extraordinary luxuriant growth of all kinds of flowering shrubs – including Camellias which bloom luxuriantly and regularly out of doors – Rhododendrons, Azaleas and the like, and also the collection of Japanese Maples, which is considered to be one of the finest in the Kingdom.

Wedi ei gosod mewn 26 erw o dir, roedd yr ystâd wedi ei lleoli rhwng Heol y Tyllgoed a Heol Llantrisant. Erbyn 1917 roedd llawer o dir ymylol yr ystâd wedi ei neilltuo ar gyfer pori ond, yng nghanol yr ystâd, roedd 9 erw o hyd o goetir a gerddi.

The Gardens and Grounds are singularly attractive and have for many years been prominent on account of the generous manner in which the owners have on many occasions thrown them open to the public, and numerous exhibits and the number of prizes won for fruit and vegetables at the local Flower Shows. The delightful walled Gardens, with the broad herbaceous borders, the Rookery, the Rose Gardens and Woodland Walks, small items in themselves when added to the many other attractions, make this Property a particularly desirable one from a residential points of view.

 

Serch hynny, y tŷ oedd y prif atyniad. Roedd yn un o’r enghreifftiau gwell o’r plastai mawreddog a godwyd gan deuluoedd a oedd wedi elwa ar y ffyniant economaidd yn ystod De Cymru yn ail hanner y 19eg ganrif:

Rookwood was built in the year 1866 and is of the early 13^th century English Gothic design. It was considerably added to in the year 1881 by Mr John Prichard well-known as the Architect employed in the restoration of Llandaff Cathedral and the erection of many important Gothic Houses in the locality. The North Lodge was designed by him and is a very fine example of half timber work, built regardless of cost and also the very beautiful Porte Cochere which is one of the features of the residence.

The internal decorations and painted ceilings were carried out under the direction of Mr J D Crace FSA, the renowned artist and designer of the great staircase in the National Gallery and other important building in London; this internal painting has never been touched since its completion, is still in perfect order and represents some of the finest of its kind.

The Camelia House built entirely of Teak with panels of mosaic forms a most handsome addition to the House. There is an interesting Summer House overlooking the lawns that was brought from the outskirts of Cardiff, and appears in an old view of the City dating from the eighteenth Century.

Wedi rhoi’r cefndir, awn wedyn ar daith fesul ystafell o adeiladau’r tŷ a’r ystâd. Gellid dynesu at y tŷ ar hyd llwybrau cerbydau un ai o gyfeiriad y Tyllgoed neu o Heol Llantrisant a oedd, yn y naill achos a’r llall, yn meddu ar ‘borthdy artistig’ a adeiladwyd ger mynedfeydd yr ystâd. Wrth gyrraedd, byddai’r gwesteion wedi arafu y tu allan i’r fynedfa fwaog drawiadol i flaen deheuol y tŷ ar ffurf Porth Cochère y gellir ei weld yn y ffotograff cyntaf yn y ffolder. Dyluniwyd blaen y tŷ gyda’i dyred a’i ffenestri bae o garreg er mwyn creu argraff a does dim dwywaith iddo lwyddo i wneud hynny ar ymwelwyr.

The Mansion House which is built of Radyr stone with Bath stone facings and red tile roof, stands in a beautiful sheltered and mild position clad with well-grown specimens of Magnolia, Wisteria and Myrtle.

Mae ffotograffau o’r cyntedd a’i ddrysau tîc a’r ystafell groeso yn cynnig cofnod gwerthfawr o sut olwg oedd ar y tu mewn i’r tŷ ym 1917.

Nid cyd-ddigwyddiad oedd hi bod i’r cyntedd ei le tân ei hun. Dyna cyn belled ag y byddai rhai yn cael mentro ond, hyd yn oed bryd hynny, doedd dim amau crandrwydd y cartref gyda’i waliau a’i nenfydau wedi’u paentio. Roedd tua 35 o begiau ar y stondin gotiau tîc a byddent oll wedi cael eu defnyddio o gofio y byddai’r perchnogion yn aml yn cynnal garddwesti mawr a nosweithiau cerddorol.

I’r rhai a fyddai’n cael camu dros y trothwy, canolbwynt y tŷ oedd yr ystafell groeso neu’r parlwr, gyda’i bapur wal a’i garped patrymog trwm. Roedd yn ystafell i’w hedmygu a hefyd yn ystafell yr oedd rhaid mynd drwyddi i gyrraedd sawl rhan arall o’r tŷ.

BEAUTIFUL DRAWING ROOM (38’ X 17’ 6”) with two large double bay windows, oak parquet floor, teak mantel piece and over mantelpiece, beamed and painted ceiling, with door leading to Dining Room and large sliding doors leading to the heated Conservatory….

O’r ffotograffau yn y prosbectws gallwn weld, yn unol ag arddull y cyfnod, bod amryw addurniadau yn yr ystafell groeso gan gynnwys gwaith cerameg uwchben y lle tân addurnedig, gyda’i grât haearn a phres, ynghyd â ffotograffau a darluniau ar y wal. Yn ddifyr iawn, i’r chwith o’r lle tân ceir fframyn ag ynddo 9 ffotograff dull portread, sydd bron yn sicr o’r perchnogion a’u saith o blant. Ond mwy am y teulu yn y man.

Mae’r nodiadau cefndir a grëwyd gan yr arwerthwyr yn cadarnhau bod trydan ym mhob ystafell a bod yr ystafell groeso wedi’i goleuo gan siandelïer gwydrog Fenisaidd, y cyfeirir ato fel ‘Electrolier’.

Wedi’i brynu o’r gwneuthurwyr gwydr adnabyddus, Salviati o Fenis, byddai wedi bod yn ganolbwynt trawiadol i’r ystafell gerllaw y drychau pres ar y waliau a’r ffigwr marmor o ‘Clytie’, nymff ddŵr o fytholeg Groeg. Ar ben hynny, byddai un o’r ddau biano Broadwood o eiddo’r teulu, y piano cyngerdd mwy na thebyg, wedi bod yn yr ystafell hon. Roedd y perchnogion yn deulu cerddorol a byddai’r ystafell groeso wedi’i defnyddio’n helaeth ar gyfer adloniant gyda’r nos gyda pherfformwyr teuluol a phroffesiynol.

Felly mae’r daith yn parhau ar y llawr gwaelod trwy’r ystafell groeso, yr ystafell filiards, y llyfrgell â’i silffoedd llyfrau pren collen Ffrengig, yr ystafell ysmygu fechan a’r tŷ cameliâu.

I orffen, fel rhan o ‘gefn yr eiddo a’r swyddfeydd domestig’, roedd cegin fawr, cegin fach a neuadd y gweision.  Ar wahân i’r tŷ roedd dwy stabl, dau gerbyty ac ystafell gyfrwyo. Er i’r ddau gerbyty gael eu haddasu i gadw cerbydau modur erbyn 1917, mae’r cofnodion yn cadarnhau bod Landau pedair olwyn yn parhau i gael ei gadw yno, gan atgoffa dyn o’r modd y byddai’r teulu wedi teithio drwy Gaerdydd tan yn ddiweddar.

Croesawodd y tŷ sawl gwestai o bwys gan gynnwys Arglwydd Ganghellor a’r Cadlywydd Iarll Roberts, arwr y cyrchoedd yn Affganistan a Rhyfel De Affrica. Byddai’r rhai a fyddai’n aros gyda’r teulu wedi eu cludo i fyny’r grisiau tîc canolog i’r llawr cyntaf lle roedd, ar gyfer teulu a gwesteion, bum ystafell wely ddwbl, gan gynnwys pedair gydag ystafell wisgo ynghlwm wrthynt, meithrinfa a saith ystafell wely sengl.

Byddai tŷ o’r maint hwn yn galw am nifer sylweddol o staff. Mae cofnodion 1891 yn cadarnhau y cyflogwyd o leiaf 10 o staff yn y tŷ yn unig. Ar yr ail lawr roedd chwe ystafell wely i staff, yn ogystal a llety i’r bwtler a’r wraig cadw tŷ ar y llawr gwaelod drws nesaf i’r gegin. Gwaith y bwtler oedd diogelu’r llu o wrthrychau drudfawr ac yn ei bantri roedd coffr Cartwright dros 5tr o uchder ac ynddo 3 silff a 3 drôr.

Serch hynny, nid oedd digon o le i holl staff y tŷ, ac roedd ystafelloedd gwely ychwanegol i forwyn a gwas lifrai ar y llawr gwaelod a’r llawr cyntaf. Byddai’r ddau borthdy ar yr ystâd wedi eu cadw ar gyfer staff uwch, gydag un bron yn sicr ar gyfer y pen-garddwr. Mae’r prosbectws yn cadarnhau bod y porthdai, o leiaf o’r tu allan, yn adeiladau sylweddol a chywrain. Mae Stephenson and Alexander yn disgrifio’r porthdy ar Heol Llantrisant fel:

…an artistic half-timbered House with red tiled roof and leaded casement windows …contains five rooms and pantry, has water laid on and good kitchen garden adjoining.

Roedd swydd y pen-garddwr yn un cyfrifol dros ben yn arwain tîm o arddwyr, fel arfer yn dod o’r ardal gyfagos yn hytrach na’u bod yn byw ar yr ystâd. Defnyddid y gerddi gan y teulu yn aml ar gyfer partïon a digwyddiadau a byddent wedi bod yn gyfarwydd i lawer o’r teuluoedd lleol gan gynnwys y teuluoedd Insole, Brain, Crawshay, Cory, Courtis a Mackintosh.

Unwaith eto mae’r ffotograffau’n helpu i roi argraff o’r ystâd, gyda golygfeydd o’r lawntiau tennis a croquet, y tŷ haf a llwybr gardd.

Fodd bynnag, mae manylion y prosbectws yn tanlinellu pa mor heriol oedd y dasg. Roedd tair elfen wahanol i’r gerddi gan gynnwys dwy ardd gegin helaeth. Yn ôl y prosbectws, roedd gan un o’r gerddi cegin yn unig:

Yn ogystal ag ail gardd gegin, roedd dau dŷ tegeirianau, tŷ tomatos a dau dŷ gwydr. Y tu hwnt i’r gerddi cegin roedd ail ddarn o dir wedi ei ddisgrifio fel …y Tiroedd Pleser. Roedd hwn yn cynnwys gardd rosod fawr, lawntiau, gerddi rhosod a thiwlipau gyda llwybrau ag ymylon llwyni bocs ac ardal o goetir gydag …enghreifftiau rhyfeddol o goed conwydd a choed eraill gan gynnwys Wellingtoniau, coed cedrwydd, bedw a llwyfenni. Roedd y trydydd ardal, y parcdir, wedi ei neilltuo ar gyfer pori erbyn 1917, gan gynnig rhywfaint o ryddhad i swydd y pen-garddwr. O ystyried y cyfan, byddai cynnal a chadw’r ystâd wedi golygu cryn dipyn o waith.

Fel arwydd o’r amseroedd gwnaed llawer yn y prosbectws o’r ffaith fod Rookwood …yn meddu ar gyfleusterau modern, gan gynnwys ei olau trydan ei hun, draeniad cyfoes, a dŵr a nwy o Gaerdydd. Yn wir, roedd y prosbectws yn manylu ar y Peiriant Nwy Cenedlaethol a’r Deinamo Compton a osodwyd yn y pwerdy a stordy golau trydan pwrpasol. Fodd bynnag, roedd y prosbectws hefydd yn nodi’n ofalus ardaloedd o’r ystâd y gellid eu gwerthu ar wahân tra’n cadw’r tŷ a’i erddi addurnol a’i erddi cegin. Mae’n debygol bod y caledi yn sgil y rhyfel yn gwneud ystadau fel Rookwood yn gynyddol annichonadwy yn ariannol.

The purchase, therefore, represents not only a charming and most unique property as a Residence, but also a very valuable investment bound to very materially increase in value in course of time. If desired, a portion of the land could be developed without detriment to the House and Grounds. 

Mae’n glir bod y perchnogion yn deulu cyfoethog a dylanwadol a oedd yn mwynhau defnyddio’r tŷ ar tiroedd ar gyfer digwyddiadau mawreddog.  Ond, pwy oeddent a beth ysgogodd y teulu i werthu eu cartref? Ar ben hynny, beth ddigwyddodd nesaf a sut y daeth cartref teuluol mor ysblennydd, o fewn 12 mis, i gael ei addasu’n ysbyty? Yn ffodus, mae’r cofnodion yn Archifau Morgannwg yn helpu i ddatrys y ddau gwestiwn. I’w barhau…

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Diolch yn fawr i Keith Edwards am ei gymorth hanfodol yn darganfod y dogfennau o fewn casgliad Stephenson & Alexander a ddefnyddiwyd yn yr erthygl yma.