Cofeb Scott ym Mharc y Rhath

Efallai mai’r tirnod mwyaf adnabyddus ym Mharc y Rhath yw tŵr y cloc ger y promenâd ym mhen deheuol y llyn. Mae’r tŵr yn gofeb i ymdrechion arwrol Capten Robert Falcon Scott a fu farw, gyda thri o’i dîm, yn yr Antarctig ym 1912 ar eu taith yn ôl o Begwn y De.

Mae’r cysylltiadau rhwng taith Scott a Chymru yn rhai cryf. Roedd tîm Scott yn cynnwys dau Gymro.  Roedd yr Is-swyddog Edgar Evans yn dod o Rosili ac yn un o’r tîm pedwar dyn a aeth gyda Scott i Begwn y De.  Roedd Edwards Evans, dirprwy’r alldaith a chapten y Terra Nova, sef llong Scott, er iddo gael ei eni yn Llundain, o dras Gymreig ac yn aml yn disgrifio’i hun fel Cymro.

Roedd y daith bron yn gwbl ddibynnol ar roddion ac, yn ddiau, roedd cael Edgar ac Edward Evans o fewn y tîm o gymorth enfawr wrth godi arian yng Nghymru. Cymaint felly fel bod Scott yn frwd i gydnabod y cyfraniad gwych a wnaed gan fusnesau a chymunedau Cymru i gwrdd â chostau’r daith.

Mae’n debyg bod y cytundeb â Chymru ac, yn benodol, Caerdydd wedi’i selio, fodd bynnag, gyda’r penderfyniad y byddai’r Terra Nova, ar ôl gadael Llundain, yn galw yng Nghaerdydd i dderbyn tanwydd ychwanegol a chynnal rownd olaf o ddigwyddiadau codi arian. O Ddoc Bute yng Nghaerdydd, felly, cychwynnodd y Terra Nova o’r diwedd, ar 15 Mehefin 1910, i hwylio tua’r Antarctig. Roedd ond yn naturiol, felly, fod pobl Caerdydd yn teimlo cysylltiad agos â Scott a’r Terra Nova.

Yr hyn nad yw mor adnabyddus yw nad tŵr y cloc oedd y gofeb gyntaf i Gapten Scott ym Mharc y Rhath.   Ar ôl methiant taith Scott, dychwelodd y Terra Nova i Gaerdydd ym 1913 a chafodd ei hagor i ymwelwyr fel rhan o ymgyrch genedlaethol i godi arian i ddibynyddion y rhai a fu farw, ac i godi cyfres o gofebion.

Yn ystod ei harhosiad, ac i nodi’r cysylltiad arbennig â Chymru, tynnwyd y flaenddelw o’r llong a’i gyflwyno i Ddinas Caerdydd gan Frederick Charles Bowring, un o berchnogion y llong. Fe’i dadorchuddiwyd ym Mharc y Rhath ddydd Llun 8 Rhagfyr 1913 a’i ddisgrifio yn y wasg leol fel a ganlyn:

… the most inspiring of all the monuments that are being erected in many parts of the world in memory of Captain Scott.

Yn y seremoni hon awgrymwyd yn gyntaf y dylid adeiladu tŵr cloc yn y parc fel cofeb arall i Gapten Scott.  Cyflwynwyd cynlluniau ar gyfer y tŵr ym mis Mawrth 1914 a dechreuodd y gwaith adeiladu yn ystod haf y flwyddyn honno.  Cwblhawyd y tŵr, a adeiladwyd i fod yn debyg i oleudy, erbyn 1915, fel y nodwyd gan y plac y gellir ei weld ar y tŵr heddiw. Credir yn aml fod asgell y gwynt ar ben y goleudy yn fodel o’r Terra Nova. Mewn gwirionedd, y Discovery ydyw, llong Scott o daith Antarctig gynharach.

Arhosodd blaenddelw’r Terra Nova, a gerfiwyd o dderw, yn y parc am bron i ugain mlynedd cyn cael ei symud i Amgueddfa Genedlaethol Cymru ym 1932. Yn ystod y blynyddoedd diwethaf fe’i disodlwyd gan ardd goffa newydd ym mhen gorllewinol y promenâd.  Wedi’i greu yn 2010 i nodi canmlwyddiant taith Scott, enillodd y dyluniad wobr yn sioe flodau Chelsea cyn cael cartref parhaol ym Mharc y Rhath yn 2012. Felly, y tro nesaf y byddwch yn ymweld â Pharc y Rhath, yn ogystal ag edmygu Tŵr y Cloc a adnewyddwyd yn ddiweddar, beth am edrych ar yr Ardd Goffa hefyd?

Yn yr erthygl flaenorol, gwnaethom hefyd addo sôn ychydig mwy wrthych am y sawl dewr a blymiodd i’r dŵr o ben tŵr y cloc. Y fenyw dan sylw oedd Mrs D Allen ac ym mis Awst 1922, dringodd yr ysgolion sy’n cysylltu’r tair lefel o fewn tŵr y cloc cyn ymddangos ar y balconi. Yna syfrdanodd wylwyr trwy blymio o’r balconi i’r llyn islaw ac, fel y mae ffotograffau yn y wasg leol yn cadarnhau, llwyddodd a bu fyw i adrodd y stori.

Clwb Nofio Parc y Rhath, yn y cyfnod hwn, oedd un o’r mwyaf yn Ne Cymru.  Roedd yn cynnwys nifer o bencampwyr Cymreig a Chenedlaethol a gwahoddwyd y clwb yn aml i roi arddangosfeydd nofio mewn galas ar draws De Cymru.  Adeg y plymio, roedd Mrs Allen yn Ysgrifennydd Adran y Merched.  Roedd hi hefyd yn arbenigwr plymio ac wedi ennill sawl cystadleuaeth plymio.  Mae’n siŵr yr oedd y llyn yn ddyfnach yn y dyddiau hynny a, gyda’i phrofiad, nid oedd y penderfyniad i blymio i’r dŵr mor anniogel ag y mae’n swnio, o bell ffordd. Serch hynny, yr oedd yn dipyn o gamp.  Os gall unrhyw un ein helpu i gael gwybod mwy am Mrs Allen a’i phlymiad o Dŵr Coffa Scott, rhowch wybod i ni a byddwn yn cynnwys y wybodaeth mewn erthygl arall.

This is the fifth article in a series looking at the history of the park through the collection of photographs held at the Glamorgan Archives.

Dyma’r pumed erthygl mewn cyfres sy’n edrych ar hanes y Parc trwy’r casgliad o ffotograffau a gadwyd yn Archifau Morgannwg.  Mae Archifau Morgannwg yn cadw sawl set o luniau o’r gerddi a’r llyn ym Mharc y Rhath o’r cyfnod hwn. Mae’r lluniau uchod, a dynnwyd gan y ffotograffydd o Gaerdydd Ernest T Bush, yn cael ei gadw yng nghasgliad T F Holley, cyf.: D332/18/23/12-13.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Dim un eiliad ddiflas – cân, dawns a’r bwrlésg: Y Pafiliwn Cyngerdd ym Mharc y Rhath

Efallai mai’r ffotograff heddiw o Barc y Rhath yw un o olygfeydd mwyaf adnabyddus y parc, gan edrych ar draws y llyn tuag at y promenâd gyda thŵr a chloc urddasol Cofeb Scott ar ochr chwith y llun.

Edrychwch yn ofalus, fodd bynnag, ar yr adeilad ychydig yn is na’r promenâd ar ochr dde’r ffotograff.  Efallai bod rhywrai sy’n cofio’r strwythur a safai yn yr ardal lle mae teuluoedd bellach yn cael picnic ar y glaswellt ar ddyddiau o haf. Fodd bynnag, nid oes gan y rhan fwyaf o ymwelwyr unrhyw syniad bod un rhan o’r maes chwarae plant presennol unwaith yn gartref i bafiliwn cyngerdd mawreddog a oedd yn darparu adloniant drwy gydol misoedd yr haf.

Mae’n debyg i’r llun gael ei dynnu ar ddechrau’r 1920au, o gofio i’r pafiliwn gael ei agor gan Arglwydd Faer Caerdydd, Yr Henadur James Taylor, ar nos Wener 31 Gorffennaf 1921. Wedi’i chodi ar gost o £4,000 roedd yn cynnwys arena siâp hecsagon, gyda tho rhannol wydr, a oedd yn darparu gorchudd a seddau i gynulleidfa ynghyd â llwyfan cyngerdd ac ystafelloedd newid.

Roedd cerddoriaeth yn y parc wedi’i darparu’n rheolaidd ers 1903, gyda chodi bandstand ychydig islaw’r promenâd. Er bod perfformiadau gan fandiau pres a chorau wedi cael derbyniad da, o fewn ychydig flynyddoedd adroddodd Uwch-arolygydd y Parciau fod awydd a galw am ystod fwy amrywiol o adloniant. O ganlyniad, yn y blynyddoedd yn arwain at 1914 ac yn ystod y rhyfel, roedd partïon cyngerdd yn aml yn cael eu cyflogi gan Bwyllgor y Parciau i berfformio ym Mharc y Rhath.  Fodd bynnag, llesteiriwyd perfformiadau gan absenoldeb llwyfan parhaol ac roedd y gynulleidfa’n aml yn eistedd yn yr awyr agored ac ar drugaredd yr elfennau.

Nod y Pafiliwn Cyngerdd, a agorwyd ym 1921, oedd rhoi adloniant yn y parc ar sail broffesiynol gyda llwyfan o ansawdd theatr a system oleuo. Er mai 750 oedd capasiti cychwynnol yr ardal eistedd dan do, roedd cynlluniau eisoes ar y gweill i gynyddu hyn i 1,200. Aeth anrhydedd cael perfformiad yno gyntaf ar ddiwrnod yr agoriad i Gwmni Vaudeville Mr Bert Grey. Roedd y cwmni o dan yr enw “Pro Rata”, yn cynnwys Katherine Dawn, diddanwr ar y piano; Gwen Maddocks, soprano Cymreig; Ethel Dennison, digrifwraig a dawnsiwr; Tom Minshall, bariton; Billie Sinclair, digrifwr ysgafn; a Bert Grey, digrifwr a dawnsiwr.

Roedd yr adolygiad o’r noson gyntaf yn The Stage yn gadarnhaol iawn:

From the rise of the curtain to the finale there was not a dull moment and whether in song , dance or burlesque the party were equally at home.

Efallai yn bwysicach fyth, cafodd y perfformiad sêl bendith Pwyllgor y Parciau gydag Ernest Williams, y Cyfarwyddwr Cyngerdd, yn ddiau yn tynnu ochenaid o ryddhad ac yn llongyfarch “Pro Rata” ar ddarparu …un o’r sioeau disgleiriaf, gorau a glanaf a welwyd ym Mharc y Rhath ers blynyddoedd.

Yn y blynyddoedd canlynol bu fformat a oedd yn plethu  comedi, dawns a chân yn hynod lwyddiannus, gyda pherfformiadau â thocynnau y rhan fwyaf o nosweithiau am 7.30pm ynghyd â sioeau pnawn ar brynhawniau Mercher a Sadwrn. Daeth hanner cant o filoedd o bobl i gyngherddau yn y pafiliwn yn ystod tymor yr haf 1926.  Ond aeth y record yn y cyfnod hwn i berfformiad gan fand pres, ar brynhawn Sul ym Mehefin 1924, pan lwyddodd 1,800 o bobl wasgu i’r pafiliwn i glywed perfformiad gan y band arobryn The Besses o’ th’ Barn.

Roedd y Pafiliwn Cyngerdd yn nodwedd boblogaidd o Barc y Rhath am dros 30 mlynedd nes y barnwyd ei fod yn strwythurol anniogel ac fe’i datgymalwyd yn 1953. Yn ystod y cyfnod hwnnw bu’n gartref i berfformiadau di-rif ac yn aml fe’i defnyddiwyd ar gyfer amrywiaeth o weithgareddau, gan gynnwys sioeau garddwriaethol a hyd yn oed arddangosfeydd gymnasteg.

Nid agor y Pafiliwn Cyngerdd newydd oedd yr unig nodwedd a dynnodd y torfeydd i Barc y Rhath yn y cyfnod hwn.  Ym mis Awst y flwyddyn ganlynol, syfrdanodd menyw ifanc y gwylwyr ger llaw pan blymiodd o’r balconi ar ben Cofeb Scott i’r llyn a byw i adrodd yr hanes. Ond mwy am hynny a Chofeb Scott yn yr erthygl nesaf yn y gyfres hon yn edrych ar hanes y parc drwy’r casgliad ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Mae Archifau Morgannwg yn cadw sawl set o luniau o’r gerddi a’r llyn ym Mharc y Rhath o’r cyfnod hwn. Mae’r llun uchod, a dynnwyd gan y ffotograffydd o Gaerdydd Ernest T Bush, yn cael ei gadw yng nghasgliad T F Holley, cyf.: D332/18/23/13.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Sefydliad Mackintosh, Keppoch St, Y Rhath, Caerdydd

Yn wreiddiol yn rhan o ystâd Roath Court, ymddengys fod Plasnewydd (a elwid hefyd ar wahanol adegau yn Roath Lodge a Roath Castle) wedi’i hadeiladu tua throad y 19eg ganrif.  Yn 1841, hwn oedd cartref teuluol John Matthew Richards (1803–1843), a oedd yn berchen ar 124 erw o dir i’r gogledd a’r de o’r hyn sy’n Heol Albany erbyn heddiw.  Erbyn 1856, roedd Plasnewydd yn eiddo i Edward Priest Richards a briododd Harriet Georgina Tyler o Cottrell, Sain Nicolas ym mis Chwefror y flwyddyn honno.  Cyn diwedd y flwyddyn, bu farw Edward yn 25 oed, ar ôl cael ei daflu oddi ar ei geffyl wrth ddod adref ar hyd Heol y Plwca ond, ar 23 Mehefin 1857, rhoes Harriet enedigaeth i’w ferch.  Enwyd y plentyn yn Harriet Diana Arabella Mary Richards ac, ym mis Ebrill 1880, priododd ag Alfred Donald Mackintosh a oedd, fel Pennaeth Clan, yn cael ei adnabod yn fwy ffurfiol fel ‘The Mackintosh of Mackintosh’.

Darlun Mary Traynor o Sefydliad Mackintosh

Er bod prif gartref y cwpl yn yr Alban, roedden nhw’n cadw Cottrell fel preswylfa yn ne Cymru.  O fewn ychydig flynyddoedd, datblygwyd ystâd y Rhath  gyda strydoedd newydd i gartrefu poblogaeth gynyddol Caerdydd ac, ym 1890, rhoddodd Mackintosh brydles hir ar gyfer Plasnewydd a dwy erw o dir o’i gwmpas i’w defnyddio fel cyfleuster cymdeithasol a hamdden, a adwaenid fel Sefydliad Mackintosh.  Wrth i’r brydles hon ddirwyn i ben yn y 1980au, caffaelodd Clwb Chwaraeon Mackintosh rydd-ddaliad y safle, sydd wedi’i estyn ers hynny i ddarparu lle ychwanegol at ddefnydd y gymuned.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/5)
• Cofnodion Cymdeithas Hanes Lleol y Rhath (: D328/14)
• Childs, Jeff: Roath, Splott and Adamsdown – One Thousand Years of History
• Childs, Jeff: Roath, Splott and Adamsdown (The Archives Photographs Series)
• Williams, Stewart: Cardiff Yesterday Cyf 11, Delwedd 98
• Cyfrifiad 1841
• The Cardiff and Merthyr Guardian, 9 Chwefror 1856
• The Cardiff and Merthyr Guardian, 22 Tachwedd 1856
• The Cardiff and Merthyr Guardian , 27 Mehefin 1857
• http://www.mackintoshsportsclub.org/history/