Gwarchod Mapiau Ystâd Plymouth o’r 18ed Ganrif

Rwy’n fyfyriwr gradd meistr mewn Ymarfer Cadwraeth ym Mhrifysgol Caerdydd, a dros y misoedd diwethaf rwyf wedi bod yn gwirfoddoli yn Archifau Morgannwg, gan helpu i warchod mapiau Ystâd Plymouth. Dyma gasgliad o fapiau ac arolygon o 1766 sy’n cwmpasu llawer o sir hanesyddol Morgannwg.  Maent yn cynnig cofnod pwysig o dirwedd a aeth drwy newidiadau topograffig enfawr yn ystod y chwyldro diwydiannol, a chafwyd grant gan yr Archifau i’w gwarchod.

Roedd rhan gyntaf y broses yr oeddwn yn ymwneud â hi yn ymwneud ag un o’r llyfrau a ddifrodwyd fwyaf.  Roedd y llyfr hwn eisoes wedi cael y driniaeth olchi a ddisgrifir isod, a bellach roedd angen tynnu’r hen atgyweiriadau. Ystyriwyd bod y rhain yn amhriodol, yn rhy drwm mewn mannau ac yn rhy ysgafn mewn mannau eraill, ac nid oeddent yn delio â’r holl rannau a ddifrodwyd. Mewn mannau roeddent hefyd yn rhy fawr ac yn cuddio gwybodaeth.

Atgyfnerthwyd y rhannau a ddifrodwyd drwy frwsio gyda thoddiant o 2% o’r atgyfnerthwr Klucel G mewn ethanol. Gosodwyd meinwe lens ar ben hyn, a rhoddwyd mwy o doddiant Klucel G i lynu meinwe’r lens yn ysgafn i frig y dudalen.

Y cam nesaf oedd cael gwared ar yr hen waith atgyweirio i’r cefnynnau. Gosodwyd tudalen wyneb i lawr ar ddalen o Bondina, polyester heb ei wehyddu, ar fwrdd sugno. Cymaint oedd y llwydni fel bod angen i’r bwrdd sugno ddal y rhannau o ddifrod i lawr wrth gael gwared ar yr hen atgyweiriadau. Gyda phapur a llai o ddifrod, gellid fod wedi codi’r hen atgyweiriadau mewn dŵr; fodd bynnag, yn yr achos hwn, byddai’r rhannau a ddifrodwyd yn ddifrifol wedi chwalu. Rhoddwyd cymysgedd dŵr ac alcohol ar rannau bach o’r cefnynnau, a’u caniatáu i socian am gyfnod byr, ac yna tynnwyd y cefnynnau i ffwrdd yn ofalus o’r papur gwreiddiol yn fecanyddol gydag offer deintydd metel a sbatwlâu bach.

Ar ôl i hyn gael ei gwblhau, trowyd y dudalen drosodd wedyn a thynnu’r feinwe lens o’r tu blaen. Gosodwyd papur hynod denau wedi’i wneud â llaw o Japan i’r rhannau a ddifrodwyd a’r rhannau coll gyda phast startsh gwenith. Roedd priodweddau’r papur hwn yn golygu y gellid cymryd yr atgyweiriadau hyd at ymylon y rhannau a ddifrodwyd heb reswm i orgyffwrdd fel yn achos yr atgyweiriadau blaenorol, a thrwy hynny beidio â chuddio unrhyw rannau o’r deunydd gwreiddiol.

Y cam nesaf i mi oedd ymuno i olchi un o’r llyfrau eraill nad oedd wedi eu trin eto. Y cam cyntaf yma yw diogelu’r inc coch a ddefnyddid yn y cyfriflyfr sy’n cyd-fynd â phob map yn ystod y cam golchi, gan fod profion wedi cadarnhau y byddai’r inc hwn yn rhedeg. Mae Cyclododecaine yn gwyr a ddefnyddir mewn triniaethau cadwraeth i orchuddio rhannau o wrthrychau dros dro gan ei fod yn sychdarthu’n naturiol dros ychydig ddyddiau gan adael dim ôl. Rhoddwyd hwn ar hyd y llinellau hyn gydag erfyn arbennig sy’n toddi’r cwyr ac yn caniatáu iddo gael ei osod yn daclus a chywir (ar ôl rhywfaint o ymarfer!).

Unwaith y bydd y rhannau hyn wedi’u diogelu, roedd y mapiau’n cael eu gwlychu â chymysgedd alcohol-dŵr isopropanol a’u rhoi rhwng dalenni mawr o Reemay, dalen bolyester wedi ei wehyddu a fyddai’n eu dal ynghyd ac yn eu hatal rhag rhwygo o dan eu pwysau eu hunain wrth gael eu symud rhwng baddonau.

Defnyddiwyd dau faddon mawr: roedd y cyntaf yn faddon dŵr pum munud, a dynnai y staeniau a achoswyd gan yr inc cyffredin a ddefnyddiwyd yn y lluniadau. Gallech weld yn glir y newid lliw graddol yn y dŵr yn profi ei effaith.  Y cynllun gwreiddiol oedd trin y papurau gyda chalsiwm ffytig ar y cam hwn, sy’n mynd ati’n weithredol i gael gwared ar rannau niweidiol yr inc cyffredin ei hun; fodd bynnag, canfu profion fod hyn yn effeithio’n negyddol ar liw’r inciau copr ac felly roedd yn rhaid hepgor y cam hwn.

Wedi hyn, symudwyd y mapiau i faddon yn cynnwys toddiant o galsiwm carbonad am bum munud arall. Mae’r toddiant hwn yn gweithredu fel clustog alcali, yn y gobaith y bydd yn diogelu’r tudalennau rhag unrhyw ddifrod pellach y gallasai cynhyrchion cyrydu asidig inc cyffredin ei achosi.

Ar ôl golchi, caiff y Reemay ei ddisodli ar ddwy ochr pob map â dalenni Bondina, gan gymryd gofal i osgoi unrhyw rychau gan y bydd y rhain yn sychu i’r mapiau. Yna fe’u gadawyd ar raciau i sychu.

Y broses derfynol yw seisio. Unwaith y bydd y cyclododecaine wedi sychdarthu yn llawn, bydd y papurau’n cael eu gwlychu unwaith eto a’u brwsio â thoddiant o 2% gelatin. Mae hyn yn amgáu cydrannau niweidiol yr inc cyffredin a’r inciau copr, gan eu hatal rhag dirywio ymhellach a pheri mwy o ddifrod i’r dogfennau.

Y cynllun yn dilyn triniaeth yw digideiddio’r dogfennau ac yna ail-rwymo’r cyfrolau yn eu rhwymiadau gwreiddiol a’u storio mewn blychau pwrpasol. Bydd y cyflwr llawer gwell a rhwyddineb trin y dogfennau yn cynyddu eu hygyrchedd yn aruthrol, gan ganiatáu iddynt gael eu defnyddio gan ymwelwyr, ymchwilwyr a grwpiau ysgol.  Rwy’n falch o’m rhan yn y prosiect ac yn edrych ymlaen at weld y canlyniadau terfynol!

Cal James, Myfyriwr Ymarfer Cadwraeth Prifysgol Caerdydd

Neuadd Sir Forgannwg, Parc Cathays, Caerdydd (Adeilad Morgannwg Prifysgol Caerdydd bellach)

Sefydlwyd Cyngor Sir Morgannwg o dan Ddeddf Llywodraeth Leol 1888 gan ysgwyddo ei gyfrifoldebau llawn ar 1 Ebrill 1889.   I ddechrau, roedd y Cyngor yn ymgymryd ag ystod gyfyngedig o swyddogaethau gweinyddol a ysgwyddwyd cyn hynny gan Ynadon Heddwch.  Fe wnaeth y cyngor hefyd etifeddu staff a swyddfa’r Ynadon.  Daeth y Clerc Heddwch, Thomas Mansel Franklen, yn Glerc y Cyngor Sir, yr arhosodd ei bencadlys yn Swyddfeydd y Sir, Heol y Porth, Caerdydd – er bod nifer o adrannau wedi’u lleoli yn rhywle arall.  Er y gellid cynnal rhai cyfarfodydd pwyllgor yn Swyddfeydd y Sir, nid oedd yr adeilad yn ddigon mawr ar gyfer cyfarfodydd chwarterol y cyngor llawn ac, am dros ugain mlynedd, cynhaliwyd y rhain am yn ail rhwng Neuadd Gwyn, Castell-nedd a Neuadd y Dref, Pontypridd.

Gyda threigl amser, a thwf mewn swyddogaethau a staff, dechreuodd y cyngor gydnabod yr angen am swyddfeydd canolog mwy addas, ynghyd â siambr barhaol ar gyfer ei gyfarfodydd ei hun.  Sefydlwyd Pwyllgor ganddynt yn gyntaf i archwilio opsiynau yn 1896 ond aeth dros ddegawd heibio cyn i’r Cyngor ddod i benderfyniad terfynol.

Roedd y penderfyniad a benododd bwyllgor 1896 yn pennu y dylai’r safle a ddewisid fod o fewn terfynau’r sir weinyddol.  Roedd hyn i bob pwrpas yn eithrio Caerdydd gan ei bod, fel Bwrdeistref Sirol, y tu allan i awdurdodaeth y Cyngor Sir.   Ystyriwyd safleoedd yn Nhrelái a Llandaf (nid oedd yr un ohonynt yn dod o fewn ffiniau Caerdydd ar y pryd), Pen-y-bont ar Ogwr, Llansawel, Castell-nedd, Pontypridd, a Phort Talbot.  Fodd bynnag, derbyniodd y Cyngor Sir gynrychiolaethau hefyd gan Gorfforaeth Caerdydd a oedd yn ‘awyddus i’r swyddfeydd hyn gael eu lleoli ym Mwrdeistref Sirol Caerdydd lle y cynhaliwyd gwaith Sir Forgannwg ers blynyddoedd lawer’.  Roedd y Gorfforaeth yn y broses o brynu Parc Cathays oddi wrth Ardalydd Bute a chynigiodd drafod darparu safle ar gyfer swyddfeydd sirol o fewn y Parc.

Roedd y Pwyllgor yn amlwg yn ffafrio Pontypridd, lle y gellid cael safle gan Ymddiriedolwyr Arglwyddes Llanofer yn yr hyn sydd bellach yn Barc Ynysangharad.  Fodd bynnag, gwrthwynebwyd hyn gan fwyafrif bychan o aelodau’r cyngor.  Ymddengys wedyn fod yr holl fater wedi’i roi o’r neilltu, gan godi o bryd i’w gilydd yng nghyfarfodydd y cyngor ond heb ddod i unrhyw gasgliad o bwys.

Yn 1903, penodwyd pwyllgor newydd i ystyried anghenion llety’r cyngor.  Daeth y canfyddiad o addasrwydd Pontypridd i’r amlwg unwaith eto pan wnaethpwyd ymdrech i gyfyngu ystyriaeth y Pwyllgor i safleoedd yn y dref honno, ond gwrthodwyd hynny.  Yn hytrach, penderfynwyd gohirio lleoli swyddfeydd y sir hyd nes bod adroddiad y pwyllgor wedi dod i law

Fel y digwyddodd, argymhellodd y pwyllgor y dylai’r Cyngor Sir benderfynu rhwng safle Llanofer ym Mhontypridd (os gellid cael telerau boddhaol), a safle un erw ym Mharc Cathays, yr oedd Corfforaeth Caerdydd yn barod i’w werthu am £3,000.  Ystyriodd y Cyngor Sir adroddiad y pwyllgor ar 25 Ebrill 1907 a phenderfynwyd bwrw ymlaen â’r safle yng Nghaerdydd.  Nid yw’n syndod i hyn ddigio Cyngor Dosbarth Trefol Pontypridd, a benderfynodd drefnu cynhadledd o Gynghorau Dosbarth Trefol a Gwledig Morgannwg a Bwrdeistrefi nad oeddent yn rhai sirol, er mwyn protestio yn erbyn codi’r swyddfeydd y tu allan i’r sir weinyddol.  Ond mae’n amlwg mai ofer y bu hynny.

Denodd cystadleuaeth ddylunio 190 o geisiadau ac, ym mis Rhagfyr 1908, cyhoeddwyd mai’r enillwyr oedd Vincent Harris a Thomas Anderson Moodie o Lundain.   Ar 30 Hydref 1909, dyfarnwyd y contract adeiladu i Turner & Sons o Gaerdydd.

Cynhaliodd y Cyngor Sir ei gyfarfod cyntaf yn siambr newydd y cyngor ar 14 Mawrth 1912.  Nododd yr aelodau ei nodweddion acwstig diffygiol.  Tynnont sylw hefyd at absenoldeb arwyddluniau Cymreig yn yr adeilad a gofynnwyd i’r ddau fater gael eu cywiro.  Roedd ei Fawrhydi’r Brenin Siôr V i fod i ymweld â Chaerdydd cyn hir ac roedd y Cyngor wedi gobeithio y byddai’n agor yr adeilad.  Ond ymddengys na fu hyn yn bosibl.  Yn hytrach, mae cofnodion cyfarfod y Cyngor Sir ar 19 Medi 1912 yn cofnodi’n gryno i’r ‘Cadeirydd ddatgan yn ffurfiol bod y Neuadd ar agor ac yna iddo gymryd y Gadair’.

Gyda chynnydd pellach yn swyddogaethau awdurdodau lleol, roedd angen mwy o le ac agorwyd estyniad, a ddyluniwyd gan Ivor Jones a Percy Thomas, ymn 1932; Nid yw hyn yn ymddangos ym mraslun Mary Traynor.  Arweiniodd yr ad-drefnu ar lywodraeth leol ym 19734 at weld Neuadd y Sir yn cael ei hetifeddu gan Gynor Sir Morgannwg Ganol – gan barhau â’r drefn afreolaidd o bencadlys cyngor y tu allan i ardal ei awdurdodaeth.    Ond, wedi ail-strwythuro pellach yn 1996 nid oedd angen yr adeilad mwyach o ran gofynion yr awdurdodau unedol newydd.  Caffaelwyd Neuadd y Sir gan Brifysgol Caerdydd, a’i ail-enwi yn Adeilad Morgannwg.

O 1939, bu Neuadd y Sir yn gartref i Archifdy Morgannwg, a arhosodd yno – hyd yn oed ar ôl iddo ddod i ddwylo’r brifysgol – nes i adeilad newydd Archifau Morgannwg, yn Lecwydd, agor yn 2010.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/6)
• Cyngor Sir Morgannwg, cofnodion cyngor a phwyllgorau (cyf.: GC/CC/1/1-23)
• Cyngor Sir Morgannwg, ffeiliau am ystyried safleoedd ar gyfer Neuadd y Sir (cyf.: GD/C/BU/3-4)
• Cyngor Dosbarth Trefol Pontypridd, cofnodion (cyf.: UDPP/C/1/18)
• Matthews, John Hobson (Ed): Records of the County Borough of Cardiff, Vol V, t 236
• Jiwbilî y Cynghorau Sir 1889-1939 – Morgannwg (cyf.: lib/R/25)
• South Wales Daily News, 29 Mai 1896
• Evening Express, 14 Medi, 16 Hydref ac 17 Rhagfyr 1896
• Weekly Mail, 6 Mawrth 1897
• Evening Express, 18 Tach 1903
• Evening Express, 19 Mehefin 1907
• https://en.wikipedia.org/wiki/Glamorgan_Building

Undeb y Myfyrwyr, Plas Dumfries, Caerdydd

Wedi ei ddylunio gan Alfred Armstrong, yr adeilad hwn ar ochr orllewinol Plas Dumfries oedd cartref gwreiddiol Ysgol Berchenogol Caerdydd.   Fe’i sefydlwyd ym 1875 gyda lle i 300 o ‘sgoloriaid, cynigiai ‘addysg gadarn a rhyddfrydol am gost rhesymol’, gan anelu at baratoi bechgyn ar gyfer y brifysgol, y gwasanaethau morwrol, milwrol a sifil, ac hefyd ar gyfer gyrfaoedd gwyddonol, proffesiynol a masnachol.

Ymddengys i’r ysgol fynd i drafferthion ariannol yn gymharol fuan.  Erbyn 1886, ceisiodd y llywodraethwyr drosglwyddo’r ysgol i elusen addysgol leol tra, ym 1891, cynghorwyd rhieni ‘yn sgil diffyg cefnogaeth’, y byddai’r ysgol yn cau ar 31 Gorffennaf y flwyddyn honno.  Yn dilyn cyfarfod cyffredinol arbennig ym mis Hydref 1992, cafodd y cwmni ei ddirwyn i ben a gwerthwyd yr adeilad i Goleg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy.

I ddechrau, ymddengys i’r Brifysgol ddefnyddio’r safle ar gyfer dosbarthiadau celf ond, erbyn 1895, roedd yn Ysgol Dechnegol, gan barhau felly tan y Rhyfel Byd Cyntaf.  O 1916 hyd tua 1950, bu’n gartref i swyddfeydd y llywodraeth, gan gynnwys y Comisiwn Yswiriant Iechyd Gwladol, Bwrdd Iechyd Cymru a’r Weinyddiaeth Bensiynau.

Yn ystod y 1950au, Symudodd Undeb y Myfyrwyr yma o 51 Plas-y-Parc, gan aros yma hyd nes codi eu hadeilad ar Heol Senghennydd yn y 1970au.  Yn dilyn ei ddymchwel, adeilad swyddfa fodern sydd ar y safle ar Blas Dumfries, sef Haywood House.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/5]
• Bwrdesitref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun o Ysgol Berchenogol, Plas Dumfries, 1875 [BC/S/1/901021]
• Bwrdesitref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynlluniau o Goleg Technegol Caerdydd, Plas Dumfries, 1895 [BC/S/1/10923.2; BC/S/1/10923.1]
• Cardiff Times, 30 Mai 1874
• South Wales Echo, 18 Tachwedd 1886
• Kelly’s Directory of Monmouthshire and South Wales, 1891
• Western Mail, 11 Mai 1891
• The London Gazette, 25 Tachwedd 1892, t. 6937
• Wright’s Cardiff Directory, 1893-94
• Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd, 1908 – 1964
• Stewart Williams, Cardiff Yesterday, cyf. 11, delwedd 156

 

Dydd Gŵyl Dewi 1915, Palas Buckingham

Ym mis Mawrth 1915, anfonodd y Gwarchodluwr David ‘Dai’ Luker lythyr at Edward ac Amy Lewis, sef pâr priod a oedd yn gweithio’n ddiflino yn Anheddiad Prifysgol Caerdydd bryd hynny. Wedi’i ysgrifennu ar bapur y YMCA, dechreuodd Luker ei lythyr yntau drwy ddiolch am y llythyr a gafodd ganddynt y bore hwnnw. Drwy ysgrifennu mewn dull llawen a bywiog, dywedodd wrth y Lewisiaid ei fod newydd symud i gatrawd arall. Soniodd am yr hyn a wnaeth ar Ddydd Gŵyl Dewi a bywyd yn y Fyddin yn gyffredinol. Gorffennodd ei lythyr mewn ffordd fwy ffurfiol, ‘yr eiddoch yn gywir Dai Luker’, ac ychwanegodd ôl-nodyn: ‘Cofiwch fi at holl aelodau’r Clwb’. Pam wnaeth Luker ysgrifennu at y Lewisiaid? Mae’r ôl-nodyn yn cynnig cliwiau allweddol. Roedd Luker wedi mynychu Clwb Bechgyn Anheddiad Prifysgol Caerdydd.¹

Sefydlwyd y mudiad aneddiadau prifysgolion yn y 1880au i greu cysylltiadau newydd rhwng graddedigion prifysgol cyfoethog â thlodion ardaloedd trefol. Yng Nghaerdydd, roedd awydd i Brifysgol Cymru droi ei sylw at anghenion East Moors, sef ardal a drawsnewidiwyd yn ddiweddar gan drefoli a diwydianeiddio cyflym lle roedd nifer fawr o bobl dlawd yn byw. Daeth llwyddiant cymharol Anheddiad Prifysgol Caerdydd yn sgîl parodrwydd pobl dosbarth canol gyffredin o Gaerdydd i roi o’u hamser i weithio ar ran mentrau cymdeithasol ac addysgol amrywiol yr anheddiad, yn ogystal â chyfraniadau tebyg gan raddedigion Prifysgol Cymru.²

Chwaraeodd Edward ac Amy Lewis ill dau rôl allweddol yn Anheddiad Prifysgol Caerdydd. Edward oedd tiwtor rhifyddeg yr anheddiad ac roedd yn gweithio yn y gwersyll haf hefyd. Amy oedd arweinydd y Clwb Merched a’r Clwb Bechgyn. Roedd Edward yn gyfreithiwr o Gaerdydd yn ei dridegau, a symudodd i Sblot pan briododd ag Amy (Hughes gynt) ym 1913. Mae’n debygol eu bod wedi cyfarfod yn yr anheddiad ac wedi syrthio mewn cariad yno. Dengys yr amlen a anfonwyd gan Luker fod y Lewisiaid, fel pâr priod, wedi dewis byw gyda’u merch fach Amelia yn 2 University Place, sef tafliad carreg o Neuadd yr Anheddiad, ger y ffordd bengaead honno, yn ogystal â byw yn Sblot.

Roedd Luker, sef gŵr dosbarth gweithiol o Sblot, wedi ymrestru yng Ngwarchodlu’r Brenin yn wreiddiol, ond trosglwyddodd i’r Gwarchodlu Cymreig wedi hynny pan y’i sefydlwyd ddiwedd Chwefror 1915. Treuliodd weddill y rhyfel yn y gatrawd honno, gan ennill medal filwrol yn y pendraw. Ar adeg ysgrifennu’r llythyr at y Lewisiaid, nid oedd Luker wedi bod yn ymladd yn y rheng flaen yn Ffrainc eto. Gellid tybio yn sgîl ei ohebiaeth gynharach ei fod yn mwynhau bywyd milwrol, gan frolio wrth y Lewisiaid ei fod wedi ennill ei fathodyn nofio, ei fod yn cadw ei hun yn lân, a’i fod ar fin ceisio ennill ei dystysgrif reiffl.³ Yn ei lythyr at y Lewisiad ym mis Mawrth 1915 dywedodd fod y fyddin yn gofalu amdanynt, bod digon o fwyd ar gael ond nid oedd yn gwybod am ba hyd y byddai’r sefyllfa honno’n para. Dywedodd wrth y Lewisiaid hefyd ei fod newydd ddychwelyd o ymweliad â Hastings gyda dau o gyn-aelodau eraill Clwb Bechgyn Anheddiad Prifysgol Caerdydd.

Fodd bynnag, daw cyffro gwirioneddol ei lythyr ym mis Mawrth 1915 yn ei ddisgrifiad uniongyrchol o Ddydd Gŵyl Dewi. Wedi’i ysgrifennu bron canrif yn union yn ôl, rhoddodd ddisgrifiad i’r Lewisiaid o’i brofiad o orymdeithio gyda’i gatrawd newydd. Ar ôl y cyfarchion arferol, dywedodd Luker mai ef oedd un o aelodau cyntaf Gwarchodlu’r Brenin i fynd i Balas Buckingham ar Ddydd Gŵyl Dewi ar ran y gatrawd newydd. Drwy gyfeirio at y 1af o Fawrth fel Dydd Gŵyl Dewi, roedd Luker yn cydnabod ei gydberthynas â’i ddarllenwyr. Ymddengys y bu Anheddiad Prifysgol Caerdydd yn dathlu Dydd Gŵyl Dewi fel gŵyl a oedd yn ymgorffori Cymru o fewn gweledigaeth pedair gwlad Prydain yn hytrach na Gŵyl a oedd dim ond yn ymwneud â Chymru.⁴ Roedd canu caneuon Cymraeg a Saesneg yn rhan o ddathliadau Dydd Gŵyl Dewi, yn ogystal â Morys-Ddawnsio. Rhoddodd Ronald Burrows, warden yr Anheddiad Albanaidd ac Athro Groeg Coleg Caerdydd, araith a oedd yn ceisio cynnwys Cymry, Saeson, Albanwyr a Gwyddelod gyda’i gilydd fel cydwladwyr.⁵

Mae’n amlwg bod dathlu Dydd Gŵyl Dewi wedi helpu Luker i deimlo’n gartrefol yn Llundain. Nododd:

Roedd miloedd o bobl yno, gyda’r rhan fwyaf ohonynt y gwisgo cennin ac yn tynnu ffotograffau ohonom o hyd. Roedd Lloyd George yno, ac roedd y Brenin yn gwylio drwy’r ffenest wrth i ni fynd ar gefn ein ceffylau. Anfonwyd cinio a the blasus i ni…roedd pawb a oedd yn gwarchod ar Ddydd Gŵyl Dewi yn perthyn i Gwmni Tywysog Cymru.

Nid oedd yn beth anarferol i Luker ysgrifennu heb ddefnyddio atalnodau llawn, ond yn ei lawysgrifen daclus, esboniodd pwysigrwydd ei brofiad ar Ddydd Gŵyl Dewi o ran newid byd o fywyd yn Nhŷ’r Anheddiad i fywyd yn y fyddin. Roedd yntau’n falch y bu’r Brenin yn gwylio’r orymdaith ac y bu Lloyd George yn bresennol i ddathlu sefydlu’r Gwarchodlu Cymreig. Mae’n amlwg bod y dorf yn rhannu’r balchder hwnnw, gan eu bod yn gwisgo cenhinen, sef symbol sy’n cael ei gysylltu â Dewi Sant. Fel arall, mae’n bosibl roedd y dorf yn dangos eu cefnogaeth i Gwmni newydd Tywysog Cymru. Yn anffodus, nid yw llythyr Luker yn sôn am p’un ai oedd ei ginio neu ei de yn cynnwys bwyta cenhinen amrwd. Fodd bynnag, wrth sôn am gennin yn ei lythyr, dangosodd sut yr oedd Dydd Gŵyl Dewi yn cael ei ddathlu y tu hwnt i Gymru ym 1915, hyd yn oed y tu ôl i reiliau a chlwydi euraidd Palas Buckingham.⁶

Mae Lucinda Matthews-Jones yn ddarlithydd ym Mhrifysgol John Moores Lerpwl. Mae hi wrthi’n ysgrifennu llyfr am y mudiad aneddiadau prifysgolion ym Mhrydain ar hyn o bryd. Yn ystod yr haf darganfu’r llythyrau a anfonwyd gan grŵp o filwyr o Sblot at Edward ac Amy Lewis, ac mae’r cofnod hwn yn seiliedig ar ei hymchwil.

*************************************************************************

1. Am ragarweiniad cryno i’r llythyrau hyn, gweler Philip Gale, , ‘The University Settlement, Cardiff’, Annual Report of the Glamorgan Archivist (1987), t.17-19

2. Am wybodaeth am hanes Anheddiad Prifysgol Caerdydd, gweler B. M. Bull, The University Settlement in Cardiff, (Caerdydd; Coleg Celf Caerdydd, 1965). Mae blynyddoedd cynnar yr anheddiad hefyd yn cael eu trafod yng nghyfrol George Glasgow Ronald Burrows: A Memoir (Llundain; Nisbet & Co. Ltd, 1924)

3. David Luker at Mr a Mrs Lewis, 26 Ionawr 2915, AM, DCE1/18

4. Am drafodaeth ar ddathliadau Dydd Gwyl Dewi yn Oes Victoria, gweler Mike Benbough-Jackson, ‘Victorians Meet St. David’, Journal of Victorian Culture Online, http://blogs.tandf.co.uk/jvc/2013/02/22/st-david-meets-the-victorians/ [cyrchwyd 23/02/2015]

5. Gweler, er enghraifft, ‘Speech by Professor Burrows’, (Mai; 1906), Cap and Gown, t.111-112

6. Am drafodaeth ehangach o arwyddocad cennin ar Ddydd Gwyl Dewi gweler Mike Benbough-Jackson, ‘Celebrating a Saint on His Home Ground: St. David’s Day in St. David’s diocese during the nineteenth century’, yng nghyfrol Bill Gibson a John Morgan-Guy (golygyddion), Religion and Society in the Diocese of St. David’s 1485-2011 (Ashgate; 2015), t. 157-178

Cyfarchion yr Ŵyl o’r Ffrynt

Ymhlith y dogfennau a gedwir yn Archifau Morgannwg sy’n rhoi manylion am brofiadau milwyr Morgannwg ar y ffrynt mae llythyrau yn anfon cyfarchion Nadolig i deulu a chyfeillion yn ôl gartref.

Mae nifer yng Nghofnodion Aneddiadau Prifysgol Caerdydd. Sefydlwyd Anheddiad y brifysgol ym 1901 gan grŵp o staff academaidd ym Mhrifysgol Coleg Caerdydd. Roeddent am wella amodau cymdeithasol yn ardaloedd tlotaf Caerdydd drwy wneud gwaith cymdeithasol yn y cymunedau hyn, gan sefydlu pencadlys yn Sblot.

Roedd yr Anheddiad wedi’i rannu’n bedwar clwb gwahanol: clybiau Bechgyn, Merched, Menywod a Dynion. Pan ddechreuodd y rhyfel ym 1914, ymrestrodd nifer o’r bechgyn ac fe’u hanfonwyd i frwydro ar y ffrynt, yn Ffrainc a Gwlad Belg. Cadwodd nifer mewn cysylltiad â Mr a Mrs Lewis, cwpl a oedd yn gwneud llawer i’r Anheddiad.

Gohebodd Mr a Mrs Lewis ag aelodau Clwb Bechgyn Anheddiad y Brifysgol a wasanaethai’n y lluoedd arfog gydol y rhyfel, gan anfon llythyrau a pharseli a derbyn llythyrau hefyd. Anfonodd teulu’r Lewis barseli Nadolig i’r bechgyn bob blwyddyn, gyda nifer yn ysgrifennu’n ôl i’w diolch am eu haelioni.

Ysgrifenna John Childs: ‘I received the parsel alright and was very please with it. I hope that all the members enjoyed their Christmas as I am please to say I enjoyed mine… Remember me to all the members wishing them a happy New Year and may the war soon be over’.

Ar 15 Rhagfyr 1915, cafodd Mr Lewis lythyr gan James Hawkey, a oedd ar y Ffrynt. Eto, mae’n diolch iddynt am eu caredigrwydd wrth anfon parsel Nadolig, gan eu sicrhau ei fod wedi cyrraedd yn ddiogel, gan ddweud: ‘…I am in the pink and quite comfortable considering the circumstances’.

Y mae’n dymuno Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i phawb, a gorffen gyda: ‘P.S. If I get a chance I will send at least one Christmas card…’.

Ceisiodd y Gyrrwr A, Morgan ymdrechu i ysgrifennu neges o ddiolch am ei barsel Nadolig ar 20 Ionawr 1917, er gwaetha’r ffaith nad yw’n un am ysgrifennu: ‘…I cannot write a letter to save my life. It is not in my line’.

Hefyd, ysgrifennodd James Reece i ddiolch i Mr Lewis ac aelodau’r Clwb am ei barsel: ‘…the contents were just what I required and please thank the members of the club on my behalf for what they have done for us chaps out here’; ac ysgrifenna’r Taniwr C. Upcott: ‘I do not know how much to thank you for your kindest’.

Yn amlwg, roedd y parseli Nadolig o’r Anheddiad yn rhai yr oedd y bechgyn yn eu gwerthfawrogi’n fawr iawn, nid yn unig am eu cynnwys ond y caredigrwydd a’r dymuniadau da yr oeddent yn eu cynrychioli.

Mae un darn o ohebiaeth Nadoligaidd yn hynod unigryw: cerdyn post gan D. McDonald, aelod o glwb y Bechgyn, a oedd yn gwasanaethu yn y Fyddin yn ystod y rhyfel.

Dengys faneri cynghreiriaid y Rhyfel Byd Cyntaf – Gwlad Belg, Ffrainc, y DU a Rwsia – wedi’u cydblethu ag ysgawen a’r geiriau Nadolig Llawen. Fe’i gwnaed â llaw ar ddarn o fesh sidan. Cafodd y math hwn o gardiau post eu cynhyrchu gan ffoaduriaid benywaidd o Ffrainc a Gwlad Belg a oedd yn gweithio mewn gwersylloedd ffoaduriaid a thai dros dro yn bennaf. Anfonwyd y brodwaith i ffatrïoedd i’w dorri a’i roi ar gerdyn. Roedd y cardiau post hyn yn boblogaidd tu hwnt ymhlith milwyr Prydeinig ar ddyletswydd yn Ffrainc, gan eu bod yn anrhegion cystal i’r rhai oedd yn eu derbyn. Mae darn canol y brodwaith wedi’i dorri fel fflap, gyda cherdyn cyfarch bach oddi tano yn dweud ‘I’m thinking of you’.

Ar gefn y cerdyn mae’r neges: ‘From D MacDonald to Mr and Mrs Lewis and wishing you a prosperous New Year’. Does stamp ar y cerdyn, gan y byddai wedi’i anfon drwy bost milwrol, a oedd am ddim.

Erbyn diwedd y rhyfel bu’n amhosibl ailgydio ar weithgareddau Anheddiad y Brifysgol, gan fod cynifer o’r aelodau wedi’u gwasgaru. Daethpwyd â Chwmni Anheddiad y Brifysgol i ben yn ffurfiol ym 1924.

Nid oes gan Archifau Morgannwg fwy o ohebiaeth gan fechgyn Anheddiad y Brifysgol ar ôl y rhyfel. Wyddom ni ddim a oeddent wedi goroesi, neu a ddychwelon nhw i Gaerdydd.