Tag Archives: Parc yr Arfau

Y Blaidd Mawr Drwg yn perfformio ym Mharc yr Arfau Caerdydd, Ionawr 1890

Yn y dyddiau pan oedd Ysbyty Brenhinol Caerdydd yn llwyr ddibynnol ar danysgrifiadau’r cyhoedd, roedd y Theatre Royal yn aml yn cynnal perfformiadau gyda thâl y tocynnau’n cael eu rhoi i’r ysbyty. Ym mis Ionawr 1890 fodd bynnag, rhagorodd rheolwr y theatr, Edward Fletcher, ei hun drwy drefnu gêm bêl-droed elusennol ym Mharc yr Arfau a rhoddwyd yr holl elw i’r ysbyty.

D452-4-22

Y cynnig oedd bod cast pantomeim yr Eneth Fach a’r Fantell Goch – ‘Pretty Little Red Riding Hood’ – a ddisgrifiwyd gan Fletcher fel …llwybr llaethog o sêr, yn gorymdeithio drwy’r strydoedd mewn cert agored a ddarparwyd gan westy’r Royal, i’r maes. Y cast fyddai’n chwarae’r gêm, mewn gwisgoedd llawn, gyda chyfeiliant cerddorol gan y Band Hwngaraidd.

Mae’r poster ar gyfer pantomeim y Theatre Royal y flwyddyn honno yn rhoi awgrym o’r rhai a ddewiswyd ar gyfer ‘tîm’ yr Eneth Fach a’r Fantell Goch ym Mharc yr Arfau ar 15 Ionawr 1890. Er enghraifft, gwyddom fod yr Eneth Fach a’r Fantell Goch, y Bachgen Glas, y Blaidd, y Cadno Cyfrwys a’r ddeuawd gomedi, Turle a Volto, wedi cael sicrwydd o rannau yn y cast gwreiddiol.  Fodd bynnag, bu dyfalu mawr yn y wasg, a ysbrydolwyd gan Fletcher mae’n siŵr, am y cast cyfan.  Bu colofnwyr dan ffugenwau ‘Man about Town’ a ‘A Theatr Goer’ yn dadlau a ddylai Alice Leamar (Eneth Fach a’r Fantell Goch) neu Rosie St George (Y Bachgen Glas) gymryd y ciciau at y pyst.  Hefyd cwestiynwyd lawer y penderfyniad i hepgor y milwyr benywaidd trawiadol (y chwiorydd Ada ac Amy Graham).

Er gwaethaf trafferthion munud olaf, pan awgrymwyd nad oedd Clwb Caerdydd wedi rhoi ei ganiatâd i ddefnyddio Parc yr Arfau, aeth y gêm yn ei blaen. Ychydig iawn o adroddiadau sydd am y gêm, er bod y cyfeiriadau at ‘… ludicrous burlesque from beginning to end’ yn dweud y cyfan mae’n debyg. O gofio bod y llain yn drwm, mae’n rhaid bod Fletcher wedi wynebu bil glanhau gwisgoedd difrifol gan fod gan y pantomeim bedair wythnos arall i fynd.

Serch hynny, ar ôl i’r llwch setlo, cyflwynwyd £68 i George Coleman, Ysgrifennydd Ysbyty Sir Forgannwg a Sir Fynwy. Fel ysbyty oedd yn ddibynnol ar roddion roedd pob tamaid bach yn gymorth a diolchwyd i Edward Fletcher, yr Eneth Fach a’r Fantell Goch, ei chwmni a hyd yn oed y Blaidd Mawr Drwg.

Mae’r poster ar gyfer Yr Eneth Fach a’r Fantell Goch yn cael ei gadw yn Archifau Morgannwg, cyfeirnod D452/4/22. Gellir ei weld ar-lein ar http://calmview.cardiff.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Y Diwrnod pan chwaraeodd Aladin ar Barc yr Arfau

Gwelwyd digwyddiad a hanner ar Barc yr Arfau Caerdydd bron i 130 mlynedd yn ôl, ddydd Iau 23 Ionawr 1889, pan aeth XV Aladin i’r cae i herio XV Dick Whittington. Gyda’r Athro Hud a lledrith o Tseina, Abanazar, yn gefnwr a Widow Twankey a’r Ymerawdwr Congou yn y pac, roedd tîm Aladin, a ffurfiwyd o gast pantomeim y Theatre Royal, yn gyfuniad grymus. Arweiniwyd XV Dick Whittington, a gynrychiolai Theatr y Grand, gan Idle Jack, ac yn ôl y sôn aeth 16 chwaraewr i’r cae – 15 a’r gath efallai. Adroddodd y South Wales Daily News y cefnogwyd y ddau dîm gan “dorf wych” a oedd yn cynnwys cast llawn y ddwy theatr. Seren y prynhawn oedd Mr Luke Forster neu Abanazar. Nid yw’r adroddiad yn datgelu a ddefnyddiodd ei rymoedd hud a lledrith ai peidio ond, trwy ei ymdrechion, tîm Aladin a orfu…o un cais a 4 minor i ddim. Ond doedd Mr E W Colman, sef Idle Jack Theatr y Grand ddim am aros yn y cysgodion gan iddo gael ei gario ar ysgwyddau’r cefnogwyr i ddathlu …rhediad y gêm o’i linell 25 ei hun i linell 25 y Royal.

Y tu hwnt i’r miri, roedd hyn yn fater difrifol wrth i’r ddwy theatr ymgiprys i ddenu’r torfeydd a oedd yn heidio i Gaerdydd bob nos i fynychu’r pantomeimiau. Wedi eu cadw yn Archifau Morgannwg y mae casgliad o daflenni hyrwyddo’r perfformiadau pantomeim yn y Theatre Royal.

rsz_d452-3-18

Wedi ei leoli ar gornel Stryd Wood a Heol yr Eglwys Fair, safle a feddiannwyd yn ddiweddarach gan Theatr Tywysog Cymru, adeiladwyd y Theatre Royal ym 1878. Yn ei ddydd fe ddaliai 2000 o bobl mewn awditoriwm o felfed coch moethus. Aladin a’i Lamp Hudol oedd yr wythfed pantomeim i gael ei lwyfannu yn y theatr. Trwy gyfrwng yr amryw daflenni hyrwyddo a gynhyrchwyd ar gyfer y cynhyrchiad, o fis Rhagfyr 1888 hyd fis Chwefror 1889, gallwn weld ei fod yn un o gynyrchiadau mwyaf a helaethaf y flwyddyn. Mewn ymdrech i ddenu’r torfeydd rhoes y taflenni hyrwyddo fanylion am y cast a chrynodeb o bob golygfa gyda manylion y gosodiadau a’r perfformiadau oedd i’w gweld. Gwnaed pob ymdrech i lenwi’r theatr nos ar ôl nos, gyda threnau arbennig wedi eu trefnu o Abertawe, Merthyr a Rhymni gyda thocynnau gostyngedig ar gyfer y rheiny oedd yn prynu tocynnau theatr yn yr orsaf cyn camu i’r trên.

rsz_d452-3-20

Gyda phennawd fel …pantomeim godidocaf Cymru, roedd deuddeg golygfa yn Aladin a’i Lamp Hudol, pob un â’i olygfeydd addurnedig yn portreadu strydoedd a marchnadoedd Tseina, Ogof Aladin, y Palas Hedegog a Chartref y Sphinx. Yn yr adolygiad a gyhoeddwyd yn y papurau lleol disgrifiwyd yr olygfa yn Neuaddau Alhambra fel y piece de resistance. Roedd i bob golygfa ei phrif act ac yn Neuaddau Alhambra arweiniwyd yr olygfa gan y Chwiorydd Wallace, Fannie, Emmie a Nellie …a’u caneuon a’u dawnsfeydd arbennig. Cawsant gefnogaeth gan y ddau gomedïwr Sawyer ac Ellis (a ddisgrifiwyd fel dawnswyr esgidiau mawr anhygoel) fel dau heddwas …a lwyddai i sicrhau bod y gynulleidfa yn ei dyblau. Os nad oedd hynny’n ddigon, deuai’r olygfa i’w therfyn gyda ‘Baled Hardd y Gwyfynod’ a berfformiwyd gan chwedeg o ddawnswyr – un o dri bale a lwyfannwyd yn ystod y perfformiad. Sêr y pantomeim oedd Miss Howe Carewe, a ddisgrifiwyd fel …Aladin hynod gyfareddol, a Miss Marie Clavering fel y Dywysoges. Cefnogwyd hwy gan Luke Forster a Frank Irish fel Abanazar a Widow Twankey. Dim ond cyfran fechan o’r actorion oedd y prif rai gyda’r taflenni hyrwyddo yn nodi cast o 30 o actorion ynghyd â rhannau ychwanegol a dawnswyr.

Mae yna wyth taflen hyrwyddo ar gyfer Aladin a’i Lamp Hudol yn Archifau Morgannwg ac maent yn dangos y modd yr addaswyd y pantomeim a’i newid yn ystod ei rediad o ddau fis. Y nod oedd apelio i bob oed ac adnewyddu’r actau, y caneuon a’r dawnsfeydd fel y byddai pobl yn dod yn eu holau drachefn a thrachefn. Er enghraifft, erbyn diwedd Ionawr roedd criw o acrobatiaid a gêm bêl-droed wedi eu hymgorffori i’r perfformiad. Yr arfer hefyd oedd i’r prif actorion gael noson fuddiant ac mae taflenni ar gael i hysbysebu’r nosweithiau a nodwyd ym mis Ionawr ar gyfer Miss Howe Carewe ac eraill. Ond, ceir arwyddion nad oedd popeth gystal â hynny. Erbyn Ionawr mae’r taflenni hyrwyddo yn cadarnhau bod Marie Clavering wedi ei newid am Miss Florence Bankhardt a oedd wedi cyrraedd …yn syth o’r New Opera House, Chicago, i chwarae rhan y Dywysoges. Roedd arwyddion hefyd fod y comedïwyr dan bwysau i wella eu perfformiad – a chymysg oedd y canlyniad. Wrth basio sylw ar y deunydd newydd a gyflwynwyd gan Frank Irish fel Widow Twankey, roedd y South Wales Daily News yn croesawu hanes comig y gêm b͏êl-droed rhwng Caerdydd ac Abertawe ond yn llai canmoliaethus i’r cyfeiriadau at ‘Adam a’r dail ffigys’.

Y gwir plaen oedd, er bod Aladin wedi ei ganmol fel y pantomeim gorau i gael ei lwyfannu yn y Theatre Royal, bellach roedd lleoliad newydd yn ymgiprys i ddenu’r torfeydd panto sef y Grand Theatre of Varieties ar Heol y Porth. Ar ôl agor y flwyddyn flaenorol, roedd y Grand yn llwyfannu ei phantomeim cyntaf ac roedd ei pherchnogion yn daer am greu argraff. Roedd y Grand yn theatr mwy a mwy ysblennydd na’r Royal ac wedi ei disgrifio fel yr harddaf o’i fath. Roedd hefyd wedi ymrwymo i wario cyllideb fawr i’w phantomeim cyntaf, Dick Whittington a’i Gath. Ddiwedd Ionawr 1889 adroddodd y Western Mail fod miloedd o hyd yn tyrru bob nos i’r Grand, gyda llawer yn methu â chael sedd. Daeth y papur i’r casgliad hwn:

The success is due without a shadow of a doubt, to the all-round excellence of everything that goes to make up the pantomime.

Ymddengys efallai fod XV Aladin wedi ennill y gêm ar Barc yr Arfau. Fodd bynnag, er ymdrechion glew, ail ddaeth Theatr y Royal ym mrwydr y pantomeimiau 130 mlynedd yn ôl adeg y Nadolig 1888. Pwy ddwedodd ‘O na wnaethon nhw ddim!’? Mae gen i ofn fod y dystiolaeth yn awgrymu ‘O do mi wnaethon nhw’!

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Mae modd gweld taflenni hyrwyddo’r cynyrchiadau ar gyfer y Theatre Royal rhwng 1885 a 1895, gan gynnwys ‘Aladin a’i Lamp Hudol’ yn Archifau Morgannwg, cyf D452. Gellir gweld yr adroddiadau papur newydd ar-lein ar wefan Welsh Newspapers Online. Mae’r adroddiad ar gyfer y gêm ar Barc yr Arfau yn y South Wales Daily News ar 24 Ionawr 1889.

‘Pasiant i Ymfalchïo Ynddo’: Seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad, Parc yr Arfau Caerdydd, 18 Gorffennaf 1958

rsz_empire_games_programe_001

Mae Parc yr Arfau Caerdydd wedi cynnal llawer o ddigwyddiadau sydd wedi denu cynulleidfa eang a brwd ond ychydig iawn oedd yn debyg i noson 18 Gorffennaf 1958 pan ddarllenodd John Brockway y neges ganlynol o flaen mwy na 34,000 o bobl:

We declare that we will take part in the British Empire and Commonwealth Games of 1958 in the spirit of true sportsmanship, recognising the rules which govern them and desirous of participating in them for the honour of our Commonwealth and Empire and for the Glory of Sport.

Seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad oedd y digwyddiad hwn a John Brockway oedd capten tîm Cymru. Cafodd y seremoni agoriadol ei darlledu ledled y byd a chaiff hanes y noson honno ei hadrodd trwy gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys copi o raglen swyddogol y seremoni agoriadol.

rsz_empire_games_programe_006

rsz_empire_games_programe_007

Roedd chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad yn ddigwyddiad mawr gyda 36 o dimau a thros 1400 o gystadleuwyr a swyddogion, bron dwywaith y niferoedd a groesawyd gan Vancouver ym 1954. I baratoi ar gyfer y seremoni agoriadol, gwnaed gwaith sylweddol ym Mharc yr Arfau, gan wella Stondin y De am gost o £65,000 i greu lle eistedd ar gyfer hyd at 15,000 o bobl a digon o le yn gyffredinol ar gyfer 60,000 mewn gemau rygbi. I ddarparu ar gyfer athletau, cafodd y trac milgwn o’i amgylch ei droi’n trac rhedeg lludw â chwe lôn. Yn ogystal, roedd rhannau o gae mawr ei fri Parc yr Arfau wedi’u tynnu i ddarparu ar gyfer digwyddiadau maes. Roedd 300 o stiwardiaid gwirfoddol dan arweiniad Mr Wyndham Richards, Cadeirydd Clwb Athletau Caerdydd. Fodd bynnag, y ffactor allweddol yn y nifer llai o bobl y noson honno oedd y penderfyniad y byddai’r mwyafrif o’r dorf o 34,000 yn eistedd. Mae’n ddiddorol nodi bod y farn am ddyfodol y stadiwm 60 mlynedd yn ôl yn debyg iawn i’r ymagwedd a ddefnyddiwyd llawer o flynyddoedd yn ddiweddarach yn nyluniad Stadiwm y Mileniwm (Principality erbyn hyn):

The Cardiff Arms Park Committee has further plans for development and this may eventually produce a total accommodation of 75,000. I doubt whether it would be possible to increase the total beyond this figure. Yet the seating arrangements for the Games may well be adopted in future years for International rugby since more people want to sit at big matches than stand.

Efallai nad oedd y seremoni agoriadol yr un mor drawiadol â’r rhwysg a’r rhodres sy’n gysylltiedig erbyn hyn â digwyddiadau mawr megis Gemau’r Olympaidd, ond roedd dal yn ysblennydd er gwaethaf hynny. Dechreuodd am 5.30am pan gyrhaeddodd y gwestai arbennig, Dug Caeredin, a groesawyd gan y fand a drymiau’r Gwarchodlu Cymreig wedi’u dilyn gan salíwt gan 21 o ynnau o Erddi Sophia. Yna bu’r 36 o dimau’n gorymdeithio o gwmpas y stadiwm gyda Chanada yn gyntaf oherwydd mai hi oedd y wlad ddiweddaraf i gynnal y gemau a Chymru, a oedd yn cynnal y gemau y tro hwn, yn olaf.  Roedd tîm Cymru, gyda 114 o athletwyr, yn cynnwys llawer o bobl adnabyddus. Roedd John Brockway yn athletwr profiadol a nodedig a oedd wedi cynrychioli Prydain Fawr fel nofiwr teirgwaith yn y Gemau Olympaidd ac a enillodd fedal arian ac aur dros Gymru yng Ngemau’r Ymerodraeth a gynhaliwyd yn Auckland ac yn Vancouver. Ar y diwrnod hwnnw roedd llawer o athletwyr adnabyddus yn gorymdeithio gydag ef, gan gynnwys John Merriman, Jean Whitehead, Ron Jones a’r bocsiwr Howard Winstone.

Bu aelodau pob tîm yn gorymdeithio yn eu lliwiau cenedlaethol, gyda’r tîm o Awstria’n cael ei ddisgrifio yn y papurau newydd y diwrnod wedyn fel ymdebygu i grocodeil gwyrdd a bod tîm Cymru yn debyg i fflam mewn rhuddgoch a gwyn. Yn ogystal â thimau o Ganada, Seland Newydd, De Affrica a gwledydd Prydain, roedd carfannau llai o leoedd megis Gogledd Borneo, Sierra Leone a Dominica. Rhoddwyd canmoliaeth fwyaf y noson i Thomas Augustine Robinson a fu’n cludo baner y Bahamas fel yr unig gynrychiolydd o’i wlad. Yn wir roedd Tom Robinson yn cael ei ganmol lle bynnag yr oedd yn ymddangos yn ystod yr wythnos ac, yn benodol, pan enillodd y medal aur yn y ras wib 220 llath.

Yna bu’r dorf yn cyfarch cyrhaeddiad yr athletwr a oedd yn cludo neges y Frenhines. Roedd cymal cyntaf ras gyfnewid y baton o Balas Buckingham i Gaerdydd wedi’i gyflawni gan Roger Bannister. Erbyn y diwedd, roedd y baton wedi diwedd dros 600 milltir mewn pedwar diwrnod wedi’i gludo gan 664 o athletwyr a phlant. Roedd manylion yr athletwr o Gymru a fyddai’n rhedeg y cymal olaf wedi cael eu cadw’n gyfrinach llwyr. Felly, cododd bloedd fyddarol o’r dorf pan redodd Ken Jones i mewn i’r stadiwm. Efallai’n fwyaf adnabyddus am fod yn asgellwr rygbi eithriadol dros y Llewod, Cymru a Chasnewydd, roedd Ken Jones hefyd yn athletwr dawnus a oedd wedi ennill medalau yn y ras gyfnewid wib yng Ngemau Olympaidd 1948 ac yng Ngemau Ewrop 1954. I gydnabod ei gampau, ef oedd y cyntaf erioed i gael ei enwi’n Chwaraewr y Flwyddyn Cymru a hynny ym 1955.

Ar ôl rhedeg o amgylch y trac cyfan, cyflwynodd Ken Jones y baton arian i Ddug Caeredin a ddarllenodd neges y Frenhines. Yn dilyn hyn rhyddhawyd colomennod cludo i gyfleu’r neges i bob rhan o Gymru. Yna daeth John Brockway, capten tîm Cymru, i’r blaen i dyngu’r llw ar ran yr holl gystadleuwyr.

Ar yr adeg honno, gadawodd y timau’r stadiwm a chynhaliwyd adloniant gan gôr lleisiau cymysg â 500 o aelodau i gynrychioli Cymru fel ‘Gwlad y Gân’. Daeth eu perfformiad i ben gyda’r ‘Hallelujah Chorus’ gan Handel ac yna arddangosiad gorymdeithio gan y Gwarchodlu Cymreig. Cafodd y seremoni ei chloi trwy ganu anthemau cenedlaethol Cymru a Phrydain.

Sawl blwyddyn yn ddiweddarach, cyhoeddodd papur newydd The Telegraph ddisgrifiad diddorol o brofiad Ken Jones yn y seremoni agoriadol. Roedd yn honni bod y rhedwr a oedd yn dod â’r baton i’r stadiwm yn hwyr. Er mwyn cadw at yr amserlen gytunedig, rhoddwyd ail faton i Ken a dywedwyd wrtho i ddechrau rhedeg. Yn y dryswch ac wedi’i ddallu gan yr haul, aeth i’r cyfeiriad anghywir o amgylch trac y stadiwm gan gamsynio mai Arglwydd Raglaw Morgannwg yn ei iwnifform oedd Dug Caeredin, a oedd yng wisgo siwt. Ac yntau wedi digio ychydig gan hyn, dywedodd y Dug, “Ble rydych chi wedi bod? Rydych chi’n hwyr.” Ar ddiwedd y seremoni, aeth Ken a oedd yr un mor ddig i’r dafarn.

Does dim modd gwybod a yw hyn yn wir ai peidio. Os ydyw, yn sicr nid oedd wedi amharu ar frwdfrydedd y rhai ym Mharc yr Arfau a’r rhai a oedd yn gwrando ac yn gwylio ar draws y byd. Drannoeth adroddodd y papurau newydd fod Ken Jones wedi cael eu canmol i’r entrychion a bod y seremoni wedi bod yn llwyddiant aruthrol gyda rhyw 40,000 o bobl yn llenwi’r stadiwm, llawer mwy na’r cyfanswm lle swyddogol. Nid oedd adroddiadau am yr athletwr enwog o Loegr, Gordon Pirie, yn cael ei ddisgyblu a’i wahardd o’r orymdaith am gyrraedd Parc yr Arfau’n hwyr a heb ei wisg tîm yn gallu amharu ar y noson hyd yn oed. Fel y nododd y Daily Mirror, rhaid bod pob dyn a menyw yn y stadiwm yn llawn balchder gan ei bod yn basiant i ymfalchïo ynddo.

Cedwir copi o raglen swyddogol seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad a gynhaliwyd ar 18 Gorffennaf 1958 ym Mharc yr Arfau Caerdydd, yn Archifau Morgannwg (cyf.: D832/5).

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Adeiladu Stadiwm y Mileniwm

D1093_2_53 compressed

Ym 1878, rhoddwyd caniatâd i Glwb Pêl-droed Caerdydd (Clwb Rygbi Caerdydd yn ddiweddarach) a Chlwb Criced Caerdydd i ddefnyddio Parc yr Arfau yng Nghaerdydd ar rhent rhad, gan drydydd Ardalydd Bute. Ym 1922, cyfunodd y ddau glwb i ffurfio Clwb Athletau Caerdydd, a aeth yn ei flaen wedyn i brynu’r tir oddi wrth deulu’r Bute ar y ddealltwriaeth ei fod i’w gadw at ddibenion hamdden. Hyd at ddiwedd y 1960au, defnyddiwyd rhan ogleddol y safle i chwarae criced a’r rhan ddeheuol i chwarae rygbi, gyda Chymru yn chwarae gemau rhyngwladol cartref ar yr un cae â Chlwb Rygbi Caerdydd – er, cyn 1953, chwaraewyd rhai gemau yn Abertawe.

Ym 1968, daeth rhydd-ddaliad y tir deheuol i ddwylo Undeb Rygbi Cymru (URC). Symudodd y criced i Erddi Sophia a thrawsnewidiwyd eu hen gae yn gae newydd ar gyfer Clwb Rygbi Caerdydd. Dechreuodd gwaith wedyn ar ailddatblygu safle’r de i greu Stadiwm Cenedlaethol i’w ddefnyddio’n unswydd ar gyfer gemau rygbi rhyngwladol. Ar ôl ei adeiladu mewn sawl cam, fe’i cwblhawyd ym 1984 gyda lle i 65,000, ond a gwtogwyd yn ddiweddarach i 53,000 am resymau diogelwch.

O fewn deng mlynedd, roedd URC yn archwilio posibiliadau ar gyfer ailddatblygu pellach ar y stadiwm, ond gyda nifer y seddi bellach yn sylweddol is na stadia cenedlaethol Lloegr a’r Alban. Cynyddodd y pwysau pan ddewiswyd Cymru i roi cartref i Gwpan Rygbi’r Byd ym 1999. Y datrysiad oedd stadiwm newydd ar yr un safle yn fras. Fodd bynnag, roedd prynu tir gerllaw yn golygu alinio’r cae o’r gorllewin-dwyrain i’r gogledd-de, a chynyddu nifer y seddi i 72,500. Byddai to symudol gan y stadiwm newydd, fyddai’n ei alluogi i fod yn lleoliad aml-ddefnydd.

Dyluniwyd y stadiwm gan Lobb Sport Architecture. Y prif gontractwr oedd John Laing Construction a’r peirianwyr strwythurol – a ddyluniodd y to symudol – oedd WS Atkins. Aeth 56,000 tunnell o goncrid  a dur i mewn i’r project rhwng 1997 a 1999. Er mwyn darparu’r nifer angenrheidiol o seddau a chydymffurfio â chyfyngiadau o amgylch y safle, mae’r eisteddleoedd yn gwyro am allan wrth godi o’r ddaear gan greu ffurf bensaernïol ddramatig.

Cyfanswm y cost adeiladu oedd £121 miliwn, gyda £46 miliwn o hwnnw yn arian loteri a roddwyd gan Gomisiwn y Mileniwm. Cafodd hyn ei gydnabod yn enw’r stadiwm tan 2015. Fodd bynnag, ym mis Medi’r flwyddyn honno, cyhoeddodd URC fargen nawdd dros 10 mlynedd gyda Chymdeithas Adeiladu’r Principality, ac yn sgil hynny, newidiodd yr enw i ‘Stadiwm y Principality’ yn 2016.

Yn ogystal â rygbi’r undeb, mae Stadiwm y Mileniwm wedi croesawu amrywiaeth o chwaraeon, gan gynnwys rygbi’r gynghrair, rasio beiciau modur, bocsio, cymal o Bencampwriaeth Ralïo’r Byd, criced dan do, digwyddiadau marchogaeth, a gemau pêl-droed rhyngwladol. Chwaraewyd chwech rownd derfynol Cwpan yr FA a sawl gêm bêl-droed bwysig arall yno tra oedd Stadiwm Wembley yn cael ei ail-ddatblygu rhwng 2002 a 2007.  Chwaraewyd Rownd Derfynol Cynghrair Pencampwyr UEFA yn y Stadiwm yn 2017.

Bob blwyddyn, cynhelir sawl digwyddiad cerddorol byw ynghyd â nifer o artistiaid rhyngwladol blaenllaw yn perfformio. Yn hynod nodedig fe fu cyngerdd elusennol a gafodd ei gynnal ar 22 Ionawr 2005. Fe’i trefnwyd mewn cwta tair wythnos, denodd lu o sêr a chododd £1.25 miliwn i gynorthwyo’r ymdrechion cymorth yn dilyn tswnami ddiwrnod gŵyl San Steffan yn Ne Asia.

Ar lefel mwy sylfaenol o ddydd i ddydd, mae’r stadiwm hefyd yn cynnig ystod o gyfleusterau ar gyfer cynadleddau, ciniawau, gwleddoedd, dawnsfeydd, partïon a gwleddoedd priodas.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynhonellau a ddefnyddiwyd: