Ar ddechrau’r 20fed ganrif, Prydain oedd prif bŵer diwydiannol y byd. Dyna oedd y bobl gyntaf i fabwysiadu’r diwydiant gan ddal grym dros ymerodraeth fyd-eang a’r fasnach ledled y byd. Wrth i foneddigion sefydlu’r trefedigaethau hyn a lledaenu dylanwad Prydain, ffynhonnell wirioneddol ‘pŵer y wlad’ oedd ei phyllau glo, a oedd yn cynhyrchu 257 miliwn o dunelli o lo’r flwyddyn ar eu gorau. Glo oedd tanwydd ei llongau masnachol ar draws y byd, glo roddodd fywyd i galonnau’r peiriannau mewn ffatrïoedd, a phŵer i’r llongau rhyfel mawr ei llynges.
Fodd bynnag, daeth tanwydd newydd i’r brig, un a fyddai’n gweddnewid Prydain a’r byd am byth; olew, yr aur du newydd. Byddai’n gwneud llynges Prydain yn gryfach nag erioed, ond hefyd yn fwy agored i niwed, gan ei harwain at ddibyniaeth ar wledydd tramor am ei thanwydd gan nad oedd digon o gronfeydd olew ar diroedd a reoleiddiwyd gan Brydain. Rhoddodd y Capten Bernard Acworth rybudd yn erbyn ‘dibyniaeth ar olew’ y wlad mewn araith yng Nghlwb Busnes Caerdydd ac arweiniodd hyn at lu o ddarnau yn y Western Mail yn rhoi barn ar ddefnydd olew yn hytrach na glo ar gyfer y llynges.
Mae’r casgliad swmpus yn Archifau Morgannwg yn cynnig golwg ar yr adeg allweddol hon yn hanes diwydiannol Cymru. Drwy’r cyfrolau o ddarnau papurau newydd, gallwn ni ddarganfod gwahanol feddyliau a barn ar y mater o’r cyfnod hwnnw. Mae un o’r cyfrolau hynny yn dangos, ymhlith llawer o bynciau eraill, y drafodaeth o amgylch y newid o lo i olew a hydrogenu.
Mae papurau eraill, megis llyfr cofnodion y Pwyllgor Ymchwilio i Lo, yn trafod cynlluniau ar gyfer gweithgynhyrchu olew o’r glo yn ne Cymru, gan ganolbwyntio yn bennaf ar ddichonolrwydd ac ymarferoldeb o greu ffatrïoedd i ddefnyddio dulliau hydrogenu a charboneiddio i gynhyrchu olew ysgafn (e.e. petrol) ac olew trwm (olew crai).
Fodd bynnag ni ddwynodd hyn ffrwyth, oherwydd cymhlethdodau a phrisiau uchel y prosesau.
Y newid fwyaf fodd bynnag, fyddai i fywydau y cannoedd a miloedd o lowyr a fyddai’n mynd yn ddi-waith er lles y cynnydd, yn bygwth i ddileu cannoedd o gymunedau bach ond cryf sydd wedi sicrhau’r glo i’r genedl ers cenedlaethau. Efallai gan ystyried hyn, siaradodd cyfranwyr at y cyhoeddiad poblogaidd ym maes glo, Ocean and National Magazine, am y mater hwnnw nifer o weithiau hefyd, ac roedd erthyglau yn cadw’n gyfredol â’r ddadl, gan barhau i hyrwyddo’r diwydiant glo bob amser.
Ar ôl 1914, dechreuodd y cynhyrchiad glo ostwng, yn raddol yn gyntaf, ond gan leihau yn flynyddol bron. Er bod y gorsafoedd pŵer yn dal i gymryd glo, ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf, dechreuodd un o gwsmeriaid mwyaf y pyllau glo ymadael a dilynodd eraill yn fuan wrth i longau ar draws y byd ymuno â’r newid. Drwy ddogfennau’r Archifau, rydym yn gallu cofnodi y newidiadau hyn a gweld ymateb y bobl a sut gwnaethant addasu i’r bygythiad newydd hwn.
Adam Latchford, Hyfforddai
Archifau Morgannwg 