Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Cylchgronau Ocean and National

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Cylchgronau Ocean and National

Mae cyfres yr Ocean and National Magazine yn gylchgronau a ysgrifennwyd ar gyfer a chan weithwyr y maes glo. Maen nhw’n cynnwys erthyglau, cartwnau a newyddion o’r glofeydd, gan gynnig cipolwg ar fywyd yn y maes glo yn y 1920au a’r 1930au. Mae pob cylchgrawn hefyd yn cynnwys deunydd Cymraeg.

Gydag erthyglau ar faddonau pen pwll, ysbytai, lles a hamdden gellir defnyddio’r cylchgrawn i weld pa ddarpariaethau a wnaed ar gyfer gweithwyr y glofeydd yn y 1920au a’r 1930au. Mae llawer o’r pynciau hyn wedi eu cynrychioli hefyd mewn cartwnau yn y cylchgronau.

Cynllun o Faddonau Pen Pwll Glofa’r Parc, rhifyn Chwefror 1929 (D1400-9-2-2)

Ffotograffau o Ysbyty Bach Pentwyn yn Nhreorci, rhifyn Chwefror 1929 (D1400-9-2-2)

Cartŵn – Baddonau Pen Pwll y Parc, rhifyn Mai 1929 (D1400-9-2-5)

Cartwnau – ‘Scenes That Are Brightest’ – baddonai’r pwll, rhifyn Rhagfyr 1933 (D1400-9-6-12)

Gyda rhychwant mor amrywiol o bynciau, mae’r cylchgronau hyn yn adnodd gwych ac mae Andre Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi llunio mynegai i’r cylchgronau, gan olygu bod modd eu chwilio drwy ein catalog (cyf.: D1400/9).

Mae Andrew hefyd wedi ysgrifennu cyfres o erthyglau blog yn tynnu sylw at rai o’r pynciau sydd i’w cael yn y cylchgronau.

Cylchgrawn The Ocean and National, 1936: Atgofion Drwy Lyfr Amser yng Nglofa Bute Merthyr

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r olaf mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

**********

Clawr Cyf. 9, Rhif 3, Mawrth 1936, D1400/9/9/3

Mae storïau o lofeydd unigol hefyd i’w gweld yng Nghylchgronau The Ocean and National. Yn 1936, mae cyfres o erthyglau wedi eu hysgrifennu gan ‘I.B.’, yn trafod cynnwys llyfr amser hanesyddol y daethpwyd o hyd iddo yng nglofa Bute-Merthyr. Mae’r awdur yn disgrifio:

…wiping away the quarter inch of grime that encased its front cover…an accumulation of 20 years… [and opening] up a field of reminiscences.

Atgofion llyfr amser yng Nglofa Bute Merthyr, D1400/9/9/3, t.93

Mae’r erthyglau yn sôn am bobl y mae eu henwau’n ymddangos yn y llyfr amser, gan gynnwys ambell ddyn oedd yn dal yn fyw. Sylwa gyntaf ar enw David Timothy, oedd yn Dipiwr, a dywed fod Mr Timothy…yn fyw ac yn iach yn 93 oed…a’i fod yn dal i weithio yn y Bute-Merthyr pan oedd yn 70, ac ar y plwy adeg streic 1921. Sonnir hefyd am wasanaeth hirhoedlog Thomas Griffiths, Pwmpsmon, yr oedd yr awdur yn cofio clywed mai ef a wasanaethodd hiraf o bawb yn y Bute-Merthyr, gyda’i frawd yn ail iddo. Sonnir hefyd am Mr W.D. Jones, oedd hefyd yn cael ei adnabod fel ‘Billy Jones, Y Stafell Ddarllen’, ac am ei wasanaeth hir dros 50 mlynedd i Bute-Merthyr.

W D Jones, cyflogai hirhoedlog glofa Bute Merthyr, D1400/9/9/7, t.236

Mae’r awdur hefyd yn defnyddio’r llyfr amser i dynnu sylw at rôl gweithlu’r Bute-Merthyr yn y Rhyfel Byd Cyntaf, gan nodi bod 157 wedi ymuno â Lluoedd Ei Fawrhydi rhwng 1914 a 1916. Yn rhifyn mis Mai, rhoddwyd sylw i’r sawl a wasanaethodd yn y Rhyfel Byd Cyntaf. Mae’r awdur yn dwyn nifer o ddynion a wasanaethodd i gof, ac yn eu plith roedd John Candy. Yn 18 mlwydd oed, dychwelodd Candy, oedd wedi colli un o’i lygaid ac ag ôl bwled yn ei fraich chwith, o’r Rhyfel ac fe’i cofnodwyd yn bwyswr yn Hydref 1916. Mae’r awdur wedyn yn sylwi ar enwau Peitre Arents a Louis Popilier yn y llyfr amser, a dywed nad oedden nhw’n…enwau y byddai disgwyl eu gweld mewn Llyfr Amser o Lofeydd Cymru. Eglurir bod ffoaduriaid o Wlad Belg wedi byw yn yr ardal yn ystod y Rhyfel.

Yn rhifyn mis Ebrill, mae’r llyfr amser yn trafod marwolaethau a damweiniau.  Mae gweld enwau Walter Durrant, Pwmpsmon, yn atgoffa’r awdur o’i farwolaeth mewn storm eira yn 1925. Enw arall a geir yw un Thomas Llewellyn, a fu’n weithiwr drifft, ac mae’r awdur yn cofio am ddamwain drasig a ddigwyddodd i Mr Llewellyn yn 1896. Roedd grŵp o bobl wedi cael gafael ar offer tanio a phowdwr ac fe gafwyd ffrwydrad, y collodd Mr Llewellyn ddau fys o’i herwydd.

Enghraifft o Lyfr Tâl o Lofa Bute-Merthyr yng nghasgliad Archifau Morgannwg, Ion-Tach 1926, D1411/2/1/16/1

Mae’r erthyglau hyn yn dangos sut gall dogfennau hanesyddol gael eu defnyddio i hel atgofion ac adrodd storïau’r bobl sydd ynddynt. Nid yw’r llyfr amser y sonnir amdano yn yr erthygl hon wedi goroesi, ond mae llyfrau talu eraill o Lofa Bute-Merthyr a glofeydd eraill yn y casgliad, a gellir ymgynghori â nhw yn ein hystafell chwilio. 

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Cylchgrawn Ocean and National, 1935: ‘Why Doesn’t Someone Localise our ‘Snakes and Ladders’ Board?’

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r wythfed mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

**********

Ym 1935 argraffodd cylchgrawn The Ocean and National gyfres o erthyglau yn holi’r cwestiwn ‘Pam na wnaiff rhywun…?’ Ym mis Awst pwnc yr erthygl oedd y syniad o greu fersiwn leol o’r gêm fwrdd Snakes and Ladders. Mae cynllun y bwrdd i’w weld ar un o’r tudalennau, ac roedd bron 20 o leoliadau gyda chyfarwyddiadau ar yr hyn i’w wneud ar ôl cyrraedd yno. Bydd unrhyw un sy’n gyfarwydd â’r ardal o amgylch Cymoedd y Rhondda yn debygol o ystyried y lleoliadau a’r cyfarwyddiadau yn ddigon difyr.

 

1. Stag Hotel – Anodd Dechrau. Rhaid sgorio chwech neu ofyn am wydraid o ddŵr. Fel arall colli dau dro.

 

2. Red Cow – Cwrdd â ffrind ac aros. Colli un tro a mynd nôl i rif 1.

 

3. Swamp – Arbed bywyd dafad ond cael eich llorio gan wŷdd. Neidio dros un (rhif).

 

4. Luigi’s Ic Cream – Anghofiwch y gêm, trafodwch Abyssinia a chael cornet. Colli dau dro.

 

5. Heddlu Pentre – Anghofio’r dyddiad a dymuno ‘Nadolig Llawen’ i’r Sarjant mewn camgymeriad. Nôl dau.

 

6. Swyddfa’r Prudential – cael eich atal gan asiant sy’n eich gwthio nôl dri cham – am weddill eich bywyd.

 

7. Gwesty ‘r Bridgend – Cwrdd â hen ffrind sy’n adrodd hanes ei lawdriniaeth wrthych. Colli pedwar tro.

 

8. Allanfa Gorsaf Ystrad – Un o fechgyn yr ‘Echo’ yn eich llorio. Nôl chwech er mwyn gallu dal eich gwynt.

 

9. Swyddfa Ystadau – Talwch eich rhent daear cyn pryd. Neidio 4 mewn llawenydd.

 

10. Co-op Ton – cael eich camgymryd am werthwr cwponau pêl-droed Cael eich arestio am dri thro. Ewch nôl i Rif 5.

 

11. Gwesty’r Windsor – oedi i ddadebru. Gwrthsefyll y demtasiwn i gael ‘Corona’ a symud ymlaen dri cham.
12. Gorsaf Heddlu Ton – colli tri thro oherwydd eich gorfodi i fynychu’r llys. Manylion wedi eu sensro. Ewch nôl ddau a gwyliwch eich cam.

 

13. West End Ton – Arogl y dŵr yn eich adfywio. Symudwch ymlaen dri – yn gyflym.

 

14. Ysbyty Pentwyn – Gwyrwch i lawr y grisiau marmor. Cwrdd â’ch swyddog prawf. Colli deuddeg tro, ond cymryd llwybr tarw yn ôl i rif 3.

 

15. Cyffordd Nantymoel – Gwrthsefyll temtasiwn i fynd â’ch cariad ar hyd y ffordd newydd . Sgipio chwech.

 

16. Cyffordd Cwmparc – Derbyn gwahoddiad i gael bath yn y lofa. Y sioc yn golygu colli pedwar tro.

 

17. Swyddfeydd yr Ocean – Ei gamgymryd am swyddfeydd Byddin yr Iachawdwriaeth a cholli dau dro i ddod atoch eich hun.

 

18. Gwesty’r Pengelli – Mynd yno mewn camgymeriad. Syrthio i afon (trap cudd) a mynd nôl i 14.

 

19. Meddygfa – Gyda digon o amser gennych rydych yn eistedd i ddisgwyl eich potel nesaf o ffisig. Fe’ch cludir nôl i 12 yn teimlo’n well.

 

20. Sefydliad y Parc a’r Dâr – Gartref o’r diwedd! Syrthio i gysgu. Gweld Mae West a galw i’w gweld hi ryw dro.

 

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

 

Cylchgrawn Ocean and National Coal, 1934: Myfyrdodau ar Ddydd y Cadoediad

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r seithfed mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

**********

Roedd 1934 20 mlynedd wedi cychwyn y Rhyfel Byd Cyntaf ac ar gyfer rhifyn mis Tachwedd Cylchgrawn Ocean and National Coal, neilltuwyd adran fawr i drafod barn ar y rhyfel hwnnw a’r tebygrwydd y byddai rhyfel yn y dyfodol.

Egyr y cylchgrawn gyda gair y golygydd gan yr Arglwydd Davies o Landinam, perchennog y cylchgrawn (fel arfer ni fyddai ond yn ysgrifennu erthygl olygyddol yn rhifyn y Nadolig).  Cychwynna’r darn gydag atgofion Davies o sut yr ymdrinnid â’r rhyfel ar y pryd. Mae’r Arglwydd Davies yn tebygu mynd i ryfel â chyfnod pan arferai pobl ateb anghydfod trwy ymladd, trwy ornest neu frwydr. Yna, dywed fod y rhain wedi eu disodli gan egwyddorion o gyfraith a threfn, ond nad oedd trefn o’r math ar gyfer anghydfod rhwng cenhedloedd cyn creu Cynghrair y Cenhedloedd wedi’r rhyfel. Fodd bynnag, nid oedd y sefydliad hwnnw y tu hwnt i feirniadaeth yr Arglwydd Davies, a honnai:

…we have helped to turn it into a debating society.

Daroganai ryfel arall yn Ewrop, a ddeuai heb rybudd ac na allasid ei atal ond trwy Dribiwnlys a grym heddlu.

Dros y tudalennau nesaf, ceir atgofion cyflogeion pyllau glo Ocean and National o’r rhyfel, a’r nod oedd dwyn perswâd ar y darllenwyr bod heddwch yn ddewis gwell na rhyfel. Mae rhai ffotograffau hefyd, a dau yn dangos adeiladau yn Llundain wedi eu bomio. Dengys un ffotograff teimladwy griw o filwyr meirw dan deitl ‘Diwedd yr Argyfwng!’ (‘Crisis Over!’) Yn ogystal â’r ffotograffau, cyfeiria dwy erthygl bapur newydd, a ail-argraffwyd o’r Daily Express a Le Matin, at ddigwyddiadau brawychus yn ystod y rhyfel.

Neilltuwyd rhan olaf y cyflwyniad hwn i’r rhyfel yn cychwyn gyda chartŵn yn dangos cawr o ddyn yn dwyn yr enw ‘Rhyfel’ yn cael ei saethu gan long awyr yn perthyn i’r Heddlu Rhyngwladol. Teitl y cartŵn yw Taro’r Targed! (‘A Direct Hit!’) a cheir sylwad gan y cartwnydd, Mr Dick Rees, yn dweud gorau po gyntaf!

Teitl yr erthygl olaf yn y rhifyn gwrthryfel yw’r Twrw Hynaf (‘The Oldest Racket’) a’r is-deitl Yn Eisiau: Heddlu Newydd (‘Wanted: A New Police Force!’) – ac ynddi, cyflwynir yr achos dros ffurfio Heddlu Rhyngwladol, naill ai i ddisodli Cynghrair y Cenhedloedd neu:

…or its effective reinforcement by the addition of the power which enables the Council to enforce its decisions.

Trafodid yr Heddlu newydd hwn yn fanwl yn rhifyn mis Rhagfyr 1934.

O’r rhifyn hwn tan rifyn olaf y casgliad yn niwedd 1936, dygai’r cylchgrawn air gwrthryfel. Er nad oedd yr Ail Ryfel Byd wedi cychwyn eto, ym 1936 cychwynnodd Rhyfel Cartref Sbaen a chyn hynny ymosododd yr Eidal ar Abysinia (Ethiopia) ym 1935 a Siapan ar ardal Manshwria yn Tsieina ym 1931.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

The Ocean and National Magazine, 1933: Athroniaeth o’r Pwll

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r chweched mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

 

**********

Mae lle i hanes glofeydd, chwaraeon, gwyddoniaeth a thechnoleg ar dudalennau cylchgronau’r Ocean and National Magazine. Mae lle hefyd i lenyddiaeth, gyda cherddi a chyfraniadau llenyddol eraill. Ym 1933 dechreuodd yr Ocean and National Magazine argraffu cyfres o erthyglau dan y pennawd ‘Athroniaeth o’r Pwll’ gan awdur y cyfeirir ato fel ‘Maindy’. Mae’r erthyglau hyn yn ystyried termau glofaol ac yn disgrifio’u hystyron llythrennol ac athronyddol.

 

Mae erthygl gyntaf Maindy, yn rhifyn Ionawr 1933 yn trafod glo glân, gan egluro pwysigrwydd hysbysiadau ym mhen y pyllau yn dweud wrth weithwyr mai …dim ond glo glân ddylid ei lenwi. Wedi egluro’r rhesymau economaidd mai dim ond glo glân y dylai’r gweithwyr ei lwytho, mae Maindy wedyn y cymryd y term fel cyffelybiaeth i fywyd yn gyffredinol, gan ddyfalu a oedd cyfraniadau pobl i’w bywydau (eu gweithredoedd, yr hyn a ddwedent a’u meddyliau) yn ‘llwytho glân’. Dychwela Maindy at bwnc y glo glân yn rhifyn mis Tachwedd, gyda’r gwregys bigo fel y trosiad.

Yn yr erthygl nesaf, mae Maindy yn disgrifio’r pwyntiau a’r ymraniadau ar rheiliau’r pwll, a sut os y’u defnyddid hwy yn gywir a’u cadw’n lân yr arbedid amser a llafur di-angen. Unwaith eto mae Maindy yn troi hyn yn gyffelybiaeth ar fywyd, gan awgrymu fod gan bobl eu pwyntiau eu hunain yn eu bywydau ac os dylanwadir ar y rhain yn iawn y bydd y tri phwynt yma neu dri barn (barn y galon, barn y gydwybod a barn y rheswm/deall), yn arwain pobl yn ddiogel dros ymraniadau’r heriau moesol.

Mae’r patrwm o ddefnyddio cyffelybiaethau yn parhau yn erthyglau dilynol Maindy, gyda rhifyn mis Mawrth 1933 yn cyffelybu’r propiau a’r cylchoedd a ddefnyddid i ysgwyddo’r pwysau yn yr ardal weithio i bropiau moesol a  …chylchoedd cyfeillgarwch. Mae rhifyn mis mai yn cymharu cyfraith adeiladu â chyfraith cymdeithas yn gyffredinol, tra ym mis Mehefin …y bos oedd y pwnc, gyda Maindy yn holi’r cwestiwn, A ydych chi’n fos arnoch eich hun?

 

Ym mis Gorffennaf mae ‘cysgod dieflig’ nwy yn y pyllau yn dwyn cymhariaeth â ‘diafoliaid’ rhyfel, tra yn rhifyn mis Awst cyffelybir canfod y fantol gywir mewn Peiriannau Pwyso i gynnal a chadw cydbwysedd rhwng y grymoedd sy’n llywodraethu bywyd dyn. Ym mis Hydref mae’r ffan awyru yn cael ei chymharu â rhai pobl …nad sy’n gwneud llawer o sŵn, ond mae bodolaeth eu presenoldeb yn ein bywhau.

I orffen yn erthygl mis Rhagfyr mae’r erthygl yn edrych ar sbrogen, sef darn o bren a gaiff ei wthio rhwng sbôcs olwynion tram fel dull syml o frecio. Yma cyffelybir y sbrogen i reoli’r meddwl dynol, gyda Maindy yn dweud: Fel haliwr neu yrrwr da, dylech wastad gadw’r syniad o reolaeth ym mlaen eich meddwl, a gweld, cyn dilyn unrhyw un o lwybrau bywyd, fod yr offer iawn gennych i wrthsefyll unrhyw demtasiwn i ‘gyflymu’ yn foesol.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

The Ocean and National Magazine, 1932: Personoliaethau Swyddfa Caerdydd

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r pumed mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

**********

Clawr, Mehefin 1932, D1400/9/5/5

Gyda nifer o erthyglau a chyfraniadau yn rhoi sylw i staff Ocean Coal ac United National, roedd y cylchgronau yn berthnasol i’r darllenwyr. Ym 1932, dechreuodd y cylchgrawn gynnwys disgrifiadau cryptig o staff ei swyddfeydd yng Nghaerdydd. Ni chynigiwyd gwobrau am ddyfalu’r posau ac ni chafodd y bobl yma eu henwi ar unrhyw adeg. Ceir detholiad o’r posau hwyliog hyn isod:

Rhif 1, Mehefin 1932:

He served in the senior service during the war and came out none the worse for his experiences. Probably as a result of this service he is said to be as good a yachtsman as we have amongst us. We have two on the Staff.

Personoliaethau Swyddfa Caerdydd, Rhif 1, Without Malice Afterthought, D1400/9/5/5, t.184

Rhif 2, Gorffennaf 1932:

This is a side of him which few people know, but during most dinner hours in winter he may be seen cycling up Bute Road, en route for the public library, and we understand that his part – although a small one – in a recent amateur dramatic performance in his own town was admirably done. Knowing him as the possessor of a charming light tenor voice, this does not surprise us in the least.

Rhif 3, Awst 1932:

Holding a responsible position on the Staff, he rather gives the impression of thinking that this is a job in which he has been specially called by Providence, much as a man feels the call of the Church, and, indeed, in so far as it provides ample scope for a display of genuine tact and politeness to all, Providence could not have made a wiser choice. All who remember the Montgomeryshire Hospitals’ Fete at Llandinam a few years ago will realise how these latter qualities were then brought into prominent relief.

Pennawd newyddion o’r rhanbarthau, D1400/9/5/5, t.203. Byddai pob rhifyn o’r Ocean and National magazine yn cynnwys newyddion o lofeydd unigol, o dan y pennawd ‘News from the Districts’

Rhif 4, Hydref 1932:

Far from being a moody individual in the accepted sense of the term, nevertheless his mood is apt to change so quickly that he presents somewhat of an enigma to many and possibly lays himself open to a certain amount of misunderstanding and misjudgement.

Rhif 5, Tachwedd 1932:

His reputation here, although not sought exactly ‘in the canon’s mouth’, was nevertheless considerable, for thanks to his experience as a chorister he was called upon to take an active part in concert party and similar work behind the line. Our Treorchy friends who still cherish happy memories of ‘Captain Mack’, can well imagine that the morale of the troops in the Salonika area was kept well up to scratch.

Tudalen o’r cylchgrawn yn dangos rhai o’r themâu o fewn y cylchgronau, D1400-9-5-8

Rhif 6, Rhagfyr 1932:

(An Imaginary Interview)

You know, I cycle fifteen or twenty miles a day back and fore to work, and pass two or three of my posters on the way. Oh yes. And I must say they don’t look too bad, either. I was only saying to my wife the other day that when our boy grows up I think we’ll put him to sign-writing or in the advertising business. There seems to be money in it doesn’t there?

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

The Ocean and National Magazine, 1931: Argraffiadau o Fordaith i Awstralia (a Seland Newydd!)

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r pedwerydd mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

[Delwedd: Clawr, Ionawr 1931, D1400 / 9/4/1]

Law yn llaw ag erthyglau ar faes glo’r de, ceir erthyglau eraill gwahanol yn y cylchgrawn, gan gynnwys erthyglau teithio. Ym 1931 a 1932 ar dudalennau’r cylchgrawn gwelwyd cyfres o erthyglau a ysgrifennwyd gan W.H. Becker, cyfarwyddwr y Meistri. Latch and batchelor Ltd., Gwneuthurwyr Rhaffau Dur, Birmingham, yn trafod ei ymweliad ag Awstralia a Seland Newydd. Dechreuodd yr erthyglau ym mis Mawrth 1931, a pharhau hyd Awst 1932.

 [Yr SS Empress of Scotland, yn gadael Llociau Miraflores]

 

Mae Becker yn dechrau ei adroddiad â’r daith o Southampton i Gamlas Panama. Bu’n freuddwyd gan Becker i ymweld â Chamlas Panama a thrwy ei ddisgrifiad manwl o’r daith saith awr ar ei hyd, gall darllenwyr weld na chafodd ei siomi. Ar gwblhau’r daith i ben draw Camlas Panama, mae rhifyn Ebrill 1931 yn parhau â mordaith Becker ar draws y Môr Tawel, gan gynnwys croesi’r Cyhydedd, lle disgrifia Becker y tywydd fel eithriadol o oer. Wrth i’w daith ar draws y Môr Tawel fynd rhagddi, mae Becker yn cofnodi cwrdd â thrigolion Ynysoedd Pitcairn ac yn disgrifio peth o’r bywyd gwyllt a welodd ar ei daith.

 [Cip ar Ynys Pitcairn a rhywfaint o’i thrigolion gwrywaidd]

 

Wedi croesi’r Môr Tawel, glania Becker yn Wellington yn Seland Newydd. Yn ôl ei erthygl yn rhifyn mis Mai 1931, fe welwn Becker yn darganfod Wellington, cyn croesi i Ynys y De, Seland Newydd a mwynhau taith gyffrous mewn car trwy gefn gwlad bryniog, dyffrynnoedd coediog a dwy gadwyn o fynyddoedd. Mae’n dwyn i gof nad oedd rhan olaf y daith yn arbennig o gyflym, ar gyfartaledd yn teithio ar gyflymder o wyth milltir yr awr oherwydd y troadau yn y ffordd. Parhaodd i deithio drwy Ynys y De yn rhifyn Mehefin, gan ymweld â Nelson, lleoliad daeargryn a darodd yno ym 1929.

 [Ffordd foduro nodweddiadol yn Seland Newydd]

 

Gan barhau ar Ynys y De, edrydd rhifyn Gorffennaf am Becker yn ymweld â phyllau glo yn Greymouth a melinau coed yn Hokitika. Gwelwyd nifer o wythiennau glo yn agos at y ffordd yn ardal Greymouth ac fe arhosodd y criw teithio ger un o’r gwythiennau i siarad â chriw o lowyr – gan ddarganfod fod rhai o’r gweithwyr wedi dod draw o wledydd Prydain, gan gynnwys Evan Jones, glöwr o dde Cymru!

 [Criw o lowyr hapus yr olwg, Greymouth, Seland Newydd]

 

Yn rhifyn Awst a Medi, cawn hanes Becker yn dringo rhewlif Franz Joseph, yna’n dal y trên i Christchurch. Erbyn diwedd 1931 mae Becker wedi dychwelyd i Wellington, lle mae’n ymweld ag adeiladau’r Senedd. Gan anelu am Auckland, mae’n disgrifio Wairakei a’r ffynhonnau poethion yn y warchodfa genedlaethol.

 [Ffynnon Boeth Plu Tywysog Cymru]

 

Er mai ‘Mordaith i Awstralia’ oedd teitl hanes Becker, erbyn diwedd 1931 yr oedd yn dal i fod yn Seland Newydd ac ni chyrhaedda Awstralia tan rifyn mis Ebrill 1932, lle ceir cofnod ganddo o weld Pont Harbwr Sydney bron iawn â chael ei chwblhau. Ymddangosodd yr erthygl olaf am y fordaith yn rhifyn mis Awst 1932.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Clawr, Ionawr 1931, D1400/9/4/1

Yr SS Empress of Scotland, yn gadael Llociau Miraflores, D1400/9/4/3, t.89

Cip ar Ynys Pitcairn a rhywfaint o’i thrigolion gwrywaidd, D1400/9/4/4, t.121

Ffordd foduro nodweddiadol yn Seland Newydd, D1400/9/4/5, t.162

Criw o lowyr hapus yr olwg, Greymouth, Seland Newydd, D1400/9/4/7, t.231

Ffynnon Boeth Plu Tywysog Cymru, D1400/9/4/11, t.398

The Ocean and National Magazine, 1930: Taith i Feysydd Glo Northumberland, Durham a Swydd Efrog

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r drydydd mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

Clawr rhifyn Ionawr 1930, D1400/9/3/1

Roedd llawer o gyfraniadau’r cylchgrawn yn cynnwys erthyglau technegol a gwyddonol yn ymwneud â phrosesau cloddio am lo. Un erthygl o’r fath a ymddangosodd ym 1930, oedd cyfres o erthyglau gan griw a oedd ar y pryd yn aelodau neu gyn-aelodau o byllau glo yr Ocean yn ne Cymru, a oedd yn ymwneud â’r daith a wnaed ganddynt i feysydd glo gogledd-ddwyrain Lloegr.

Llun grŵp a gymerwyd yng Nglofa Seghill yn ystod taith o byllau glo gogledd-ddwyrain Lloegr, D1400/9/3/1, t.13

Caiff peiriannau a thechnegau cloddio am lo eu trafod yn yr erthyglau, gydag L. Phillips, Rheolwr Glofa Nine Mile Point, yn trafod ym mis Ionawr 1930, y modd y defnyddid peiriannau yng ngogledd Lloegr i gynorthwyo glowyr. Mae’n dweud nad yw defnyddio peiriannau mewn pwll glo mor syml â defnyddio peiriannau mewn gwaith dur neu felinau tunplat neu ffatrïoedd ceir, ond mae’n nodi fod dros 225 o’r glo a gynhyrchwyd bryd hynny wedi ei dorri gan beiriannau. Mae’n trafod y mathau o gludwyr a ddefnyddid gyda meintiau mawr o lo a dorrwyd gan y torwyr glo a pham fod angen cydweithrediad perffaith rhwng swyddogion a dynion er mwyn sicrhau effeithiolrwydd y system hon.

Braslun o gludwr tryc wyneb a gwregys, D1400/9/3/1, t.9

Caiff methodoleg cloddio am lo ei drafod hefyd yn rhifyn Chwefror gan Ben Phillips o Lofa’r Parc. Yn ei erthygl mae’n cymharu dulliau gweithio’r gwythiennau glo yn ne Cymru â’r rhai yng ngogledd-orllewin Lloegr. Mae’n trafod y dulliau board and pillar a’r dull longwall. Mae’n nodi fod y dull ‘longwall’ wedi ei gyflwyno …o ganlyniad i ddisbyddu’r gwythiennau glo mwyaf trwchus ym maes glo Gogledd Lloegr… ac mae’n crybwyll yr amrywiadau rhwng y ddau ddull.

Dulliau gweithio o’u cymharu â De Cymru, D1400/9/3/2, t.45

Yng Nglofa Ashinton, mae Daniel J.Thomas, Newcastle-upon-Tyne (gynt wedi ei gyflogi yn adran y Peirianwyr, Treorci) yn nodi yng Nglofa Ashington i’w grŵp gael y pleser o danio sigarét ar y ffas lo, o fewn 10 troedfedd i lafn torri glo trydanol. Er bod y defnydd o drydan wedi creu argraff arno yng nglofa Seghill, siom gafodd wrth ymweld â’r lofa, oherwydd:

…although electricity was solely used they did not generate any.

Roedd glofeydd eraill o fewn maes glo gogledd ddwyrain Lloegr hefyd yn cael budd o ddefnyddio trydan. Pan aeth tîm Thomas ar ymweliad â Glofa Haworth, roedden nhw’n gallu gweld pâr o weindars trydanol, a oedd yn gallu codi 7½ tunnell o lo bob tro, a hynny o ddyfnder o 1000 o lathenni.

Crybwyllwyd gwahaniaethau o aran arferion gwaith hefyd. Mewn un erthygl benodol o rifyn mis Ionawr, mae Daniel J. Thomas, cyn-beiriannydd o Dreorci a weithiai yn Newcastle-upon-Tyne, yn sôn am amseroedd shifft rhyfedd y glowyr yn Usworth:

…some men went in at 5am and others at 11am.

Trwy gyfrwng yr erthyglau hyn byddai darllenwyr wedi gallu cael dealltwriaeth o ochr dechnegol cloddio am lo a’r tebygrwydd a’r gwahaniaethau o ran arferion gwaith rhwng meysydd glo de Cymru a gogledd Lloegr.

Andrew Booth, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

The Ocean and National Magazine, 1929: Clybiau Bechgyn

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r ail mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

**********

Mae darpariaeth lles, cymdeithas a diwylliant yn themâu allweddol yn y cylchgronau. Trwy holl rifynnau 1929, tanlinellwyd y thema hon trwy gyfrwng y drafodaeth ar y Clybiau Bechgyn a oedd yn gysylltiedig â’r Ocean Area Recreation Union. Holodd y Cyrnol R.B. Campbell beth oedd yn digwydd i fechgyn 14 i 18 oed unwaith iddynt orffen eu shifft yn y gwaith (roedd yn adeg pan allai plant adael yr ysgol yn iau na heddiw), os oedden nhw’n gweithio o gwbl …gan fod diweithdra yn rhemp. Nododd Campbell mai dim ond 1 o bob 5 a berthynai i sefydliad bechgyn, e.e. Clwb Bechgyn, Sgowtiaid neu’r Brigadau Bechgyn. Arweiniodd yr erthygl yma at gyfres o ddarnau yn trafod swyddogaeth a llwyddiant clybiau bechgyn yn y cymunedau glofaol.

Ym mis Mawrth, cododd awdur anhysbys drywydd y pwnc hwn, gan edrych ar ddiddordebau, a sut y gallai Clybiau Bechgyn eu defnyddio er budd eu haelodau. Roedd enghreifftiau o ddiddordebau yn cynnwys gwaith coed, gwaith metel, cerfio, paentio, modelu, ffotograffiaeth, garddio, astudiaethau natur, creu rhwydi a chasglu stampiau.

Ym mis Mai, tynnodd T. Jacob Jones sylw at sefydlu nifer o glybiau bechgyn mewn cyfnod byr o amser yn ardal yr Ocean. Tra’n gweld agweddau cadarnhaol ei glwb lleol, yn enwedig fod nifer o weithgareddau a’r llyfrgell wedi eu cynnal yn llwyddiannus, roedd yn awyddus i wybod a oedd meysydd eraill a redwyd gan yr Ocean yn profi llwyddiant tebyg. Un o’i brif bryderon am y clwb oedd diffyg gweithgareddau nad oedd yn ymwneud â chwaraeon, megis drama, cerddoriaeth, trafod, hobïau, darllen a cherdded. Roedd hefyd yn teimlo fod y clybiau:

…in danger of being isolated from the village life – the Church, the School, and the Social Unit.

Ym mis Mehefin, gofynnwyd i Ap Nathan gyhoeddi ei feirniadaeth ‘ddi-flewyn-ar-dafod’ ar y Clybiau Bechgyn. Gan ategu beirniadaeth T. Jacob Jones, ysgrifennodd fod mwy o bwyslais yn cael ei osod ar gemau a chwaraeon a dim digon ar ddiwylliant. Fodd bynnag, yn wahanol i Jones, roedd Ap Nathan yn gweld rhan crefydd mewn sefydliadau o’r fath yn ddadleuol. O fewn ei erthygl, pwysleisiodd Ap Nathan fod y math o arweinydd ar y grwpiau hyn yn allweddol, gan ddatgan:

…what is really needed is not an able administrator or organiser, but a great lover of boys.

Gwelwyd arian hefyd fel mater wrth ystyried llwyddiant y clybiau bechgyn, gyda’r Parchedig D.L. Rees yn trafod y pwnc yn rhifyn mis Gorffennaf. Unwaith eto cyfeirir at weithgareddau diwylliannol, fodd bynnag mae Rees yn cyfeirio at Glwb a oedd wedi ceisio trefnu garddio a theithiau crwydro. Ond doedden nhw ddim yn boblogaidd ac fe gawsant eu gollwng. Fodd bynnag, rhaid bod peth llwyddiant wedi’i gael wrth drefnu digwyddiadau diwylliannol, achos ym mis Medi cyhoeddodd y cylchgrawn ganlyniadau cystadleuaeth ddrama, gyda chystadleuwyr o Dreorci, Wattstown, Treharris a Nant-y-moel.

Ym mis Hydref cynlluniodd y cylchgrawn gyfres o gystadlaethau ar gyfer gaeaf 1929-30, wedi ei rhannu yn gategorïau Diddordebau, a oedd yn cynnwys Gwaith Llaw, Arlunio, Darllen, Traethodau, Adrodd Straeon a Llefaru, a Drama, a oedd yn cynnwys cynhyrchu drama.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

The Ocean and National Magazine, 1928: Yr Eisteddfod yn Nhreorci

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r gyntaf mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

Paratoadau ar gyfer yr Eisteddfod Genedlaethol yn Nhreorci, Ocean and National Magazine, Awst 1928, D1400/9/1/5

Yn ystod haf 1928, cynhaliwyd yr Eisteddfod Genedlaethol yn Nhreorci, y tro cyntaf iddi gael ei chynnal yn y Rhondda. Neilltuodd yr ‘Ocean and National Magazine’ rifyn Awst 1928 i’r digwyddiad, gyda’r cyfranwyr yn trafod yr ŵyl a’u hoff agweddau ar y digwyddiad a oedd ar fin cael ei gynnal.

Golygfa gyffredinol Treorci, Ocean and National Magazine, Awst 1928, D1400/9/1/5

Mae cerddoriaeth yn rhan allweddol o’r Eisteddfod, ac ysgrifennodd Humphrey G. Prosser ei fod yn edrych ymlaen at ddydd Llun yr ŵyl a fyddai yn:

…inaugurated with massed music in excelsis, for it is the day devoted to the interests of the blaring trumpet and booming drum!…and the air will be heavy with harmony from dawn till dusk!

Roedd y drafodaeth am gerddoriaeth yn cwmpasu’r corau, gyda llawer o sylw yn cael ei roi i wisgoedd y corau merched. Nododd Cadeirydd y Canu Corawl, R.R. Williams, mai’r prif bryder oedd hyd llewys ffrogiau’r menywod. Penderfynwyd y byddai’r rhan fwyaf o fenywod yn gwisgo llewys hir, a bod y rhai oedd yn gwisgo llewys byr:

…are only probationers …and are making valiant efforts to merit confidence so as to be accepted as full members and thereby be entitled to wear long sleeves.

Prif Swyddogion yr Eisteddfod a Gohebwyr Arbennig, Ocean and National Magazine, Awst 1928, D1400/9/1/5

Mae addysg yn bwnc sy’n ymddangos yn aml yn erthyglau’r ‘Ocean and National Magazine’ ac yma yn rhifyn arbennig yr Eisteddfod mae H. Willow yn ysgrifennu erthygl yn trafod hanfod addysg. Wrth drafod addysg mewn perthynas â’r Eisteddfod, mae Willow yn ysgrifennu y gellid dweud bod y … pwrpas addysgol y tu ôl iddi yn ei gwneud yn unigryw. Mae’n mynd yn ei flaen i wneud y pwynt bod defnyddio drama fel offeryn wrth addysgu iaith o … werth aruthrol, ac yn nodi bod yr Eisteddfod yn talu …swm mawr  yn nhermau gwobrau i wahanol fathau o awduron a grwpiau oedran.

Lluniau yn ystod y Seremoni Gyhoeddi, Ocean and National Magazine, Awst 1928, D1400/9/1/5

Yn y flwyddyn arbennig hon, roedd Adran Gelf a Chrefft yr Eisteddfod hefyd wedi ychwanegu gwyddoniaeth at ei chylch gwaith. Cyfeiria Llewellyn Evans, Ysgrifennydd Anrhydeddus yr Adran Gelf, Crefft a Gwyddoniaeth yn benodol at ychwanegu’r adran Wyddoniaeth oherwydd y lleoliad, gan gyfaddef ei fod yn label eang, gan ei fod yn ymwneud yn bennaf â mwyngloddio, daeareg a daearyddiaeth leol, yn ogystal â’r crefftau sy’n gysylltiedig â’r diwydiant glo.

Roedd awduron eraill yn ymddiddori yn y modd y gellid cadw’r iaith Gymraeg, a’r diwylliant a’r traddodiadau Cymreig yn fyw y tu allan i’r Eisteddfod. Mae un cyfrannwr penodol yn trafod Urdd Gobaith Cymru, y gymdeithas lle mai bwriad y Parchedig T. Alban Davies oedd … ei adeiladu fel amddiffynnydd parhaol i’r iaith Gymraeg ac o draddodiad a diwylliant Cymreig. Gyda phob rhifyn yn cynnwys o leiaf un erthygl wedi’i hysgrifennu yn Gymraeg, bu golygyddion yr ‘Ocean and National Magazine’ yn hyrwyddo’r Gymraeg, nid yn unig yn rhifyn arbennig yr Eisteddfod ond yn y cyhoeddiad drwyddo draw.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg