Nadolig yn ystod y Rhyfel

Un o’r casgliadau mwyaf unigryw a diddorol a gedwir yn Archifau Morgannwg yw gohebiaeth Leversuch. Ysgrifennwyd y rhan fwyaf o’r llythyrau hyn gan Violet Patricia Cox, a elwid yn “Pat”. Cafodd ei geni yng Nghaerdydd yn 1925 ac, ar ddechrau’r Ail Ryfel Byd, roedd yn byw yn Stryd Plantagenet yn Riverside ac yn dechrau gweithio fel Teipydd Llaw Fer ar gyfer MGM yn Arcêd Dominion.  Anfonai ei llythyrau at John Leversuch – a elwid yn “Jack” – a aned yn Llundain ym 1917 ac o oedd yn gwasanaethu gyda’r Awyrlu Brenhinol yn RAF Sain Tathan ym 1939. Bu Pat a Jack yn gohebu drwy’r rhyfel i gyd, gan gynnwys y tair blynedd y cafodd Jack ei anfon i dde Rhodesia (Zimbabwe heddiw).

Er mai dim ond llythyrau Pat at Jack sydd yng nghasgliad Leversuch  – ac felly dim ond un ochr o’r sgwrs sydd gennym – roedd hi’n awdur hynod dalentog a mynegiannol, yn trafod digwyddiadau’r rhyfel gyda chynhesrwydd a hiwmor. Nid yw’r Nadolig yn eithriad; yn wir, yn ei llythyr Nadolig cyntaf, ar 21 Rhagfyr 1939, disgrifiodd ddarganfyddiad eithaf brawychus a wnaed gerllaw:

We are having a little trouble with the I.R.A. around at Riverside lately[;] Wednesday night a parcel was found on the doorstep of a house in the next street from us. It was found to be gelignite, enough to blow up the whole of Riverside. They really are such nice people with such nice manners, the I.R.A. I mean. [DXGC263/2/18]

Gadawyd y ffrwydradau yn 23 Beauchamp Street, y stryd nesaf i lle’r oedd teulu Cox yn byw. Valerie Pearson a’u darganfu; dim ond deuddeg oed oedd hi. Ar ôl galw ei mam am y pecyn amheus, agoron nhw’r pecyn ac ynddo roedd tua 60 ffon gelignit! Ni chanfuwyd pwy oedd y tramgwyddwr, na chwaith y rheswm dros adael ffrwydradau wrth ddrws teulu diniwed [Western Mail, 22nd December 1939].

Erbyn mis Rhagfyr 1940, roedd Jack yn gwasanaethu yn RAF Kumalo ger Bulawayo yn ne Rhodesia. Felly, creodd Pat y cyntaf o nifer o barseli anrhegion Nadolig a anfonodd at Jack rhwng 1940 a 1943.  Ysgrifennodd:

It would be just my luck if you received [it] some time after Christmas [DXGC263/3/9]

Yn anffodus i Pat, ni chyrhaeddodd y parsel Bulawayo tan 14 Ionawr 1941!

Ar gyfer Nadolig 1942, ceisiodd Pat wneud ei pharsel yn fwy deniadol drwy ychwanegu brigyn o gelyn i Jack ei gweld ar ben y parsel wrth ei agor. Fodd bynnag, bu’n dipyn o ymdrech ei chael adref er mwyn ei lapio.

I bought a great big bunch of holly & quite the biggest bunch of mistletoe from the Open Air Market on Friday in my lunch hour, & then I carried it back to the office so that I could take it home with me in the evening. When I arrived at the office they all thought I’d brought it back to decorate the office with, so anyway we all helped to decorate parts of the office & then I brought the rest home, which was still quite large, & as I had to go from town to Victoria Park with it I decided I’d better walk a good half of the way owing to the crowds that get on the trams going home from work. So when I saw one which didn’t seem full at all, I got on as prickly holly must be very annoying to women’s stockings & people’s fingers. I had quite a few people looking at both the holly etc., & me, but I didn’t mind, it’s Christmas time & I had to get it home some way!! [DXGC263/5/16]

Bu modd iddi gadw rhywfaint o’r celyn i addurno cartref y teulu, ond tarfu’r rhyfel hyd yn oed ar y digwyddiad pleserus a llawen hwn.

We haven’t put any paper decorations up this year – it’s much too risky in the case of fires through enemy action, but we have put two red paper balls up in the sitting room, & two coloured bells (paper) in the dining room, just to make it a bit more Christmas-like, & the holly looks pretty effective… [DXGC263/5/16]

Roedd Pat yn hen gyfarwydd â ‘gweithredu’r gelyn’: dinistriwyd tŷ ei ffrind yn Brook Street gerllaw yn Blitz 1941, ac roedd y difrod i’w heiddo eu hunain a’r eiddo yn Stryd Plantagenet gymaint nes bod y teulu Cox wedi symud i ddiogelwch cymharol Birchfield Crescent ger Parc Fictoria yn Nhreganna erbyn 1942. Mewn llythyr dilynol, dyddiedig ar 30 Rhagfyr 1942, disgrifiodd Pat ginio Nadolig teulu Cox yn eu cartref newydd. Dydy’r cinio ddim yn swnio’n rhy annhebyg i’n cinio Nadolig ni heddiw, er gwaethaf y dogni.

We were lucky enough to be able to get a Chicken for our Xmas dinner – Turkeys being absolutely out of the question in Cardiff this year, & then the Xmas Pudding, which contained one six-penny bit only & which I strangely enough, had in my piece of pudding. I usually have to eat about five slices of pudding other years to get one of the three-penny bits!!! [DXGC263/5/18]

Clôdd y llythyr hwn gyda pharagraff teimladwy sy’n dangos bod y straen o weld eisiau Jack yn cychwyn tyfu ar ôl dwy flynedd ar wahân.

I’ve had the drink for you this Xmas as you requested dear, & next Christmas I hope we will be having one together & looking back on this Christmas with a smile & the happy thought that we’ll never be parted again. At least I hope so. [DXGC263/5/18]

Yn anffodus, er gwaethaf ei gobeithion Nadolig, byddai’n rhaid i Pat aros dwy flynedd eto cyn y gwelai Jack o’r diwedd; ni ddychwelodd o Southern Rhodesia tan dymor y gwanwyn 1944. Yn ffodus, nid hir ar ôl i’r rhyfel ddod i ben, priodon nhw ym mis Medi 1945 a symudon nhw i dref mebyd Jack sef, Worthing yn Sussex, lle mae’n siŵr y bu iddynt fwynhau llawer Gŵyl yn hapus gyda’i gilydd.

Jeremy Konsbruck, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

“Ffarwelio â’r hen a chroesawu’r newydd” – Y Nadolig cyntaf yn Ysbyty a Fferyllfa newydd Morgannwg a Sir Fynwy.

Bu Noswyl y Nadolig yn ddiwrnod arbennig iawn erioed yn Ysbyty Morgannwg a Sir Fynwy ond roedd 24 Rhagfyr 1883 yn anarferol iawn. Hwn oedd Nadolig cyntaf un yr ysbyty newydd yn Heol Casnewydd, Caerdydd, sef Ysbyty Brenhinol Caerdydd heddiw. Daw’r rhestr isod o Adroddiad Blynyddol yr Ysbyty ar gyfer 1883 ac mae’n nodi rhai o’r anrhegion Nadolig a gafwyd gan bobl leol ar gyfer y cleifion.

Toys for children, knitted cuffs, three cases of oranges, crackers, fruits, nuts, biscuits, fancy goods, warm clothing, scrap books, illustrated papers, a pair of shoes, a parcel of Christmas books, handkerchiefs, Christmas letters and basket of fruit.  [Detholiad o Adroddiad Blynyddol Rhif 47 Ysbyty a Fferyllfa Morgannwg a Sir Fynwy, t.11 (DHC/50)]

Ym mhob achos, printiwyd enw’r rhoddwr yn yr adroddiad blynyddol achos roedd yr ysbyty’n dibynnu’n gyfan gwbl ar roddion. Roedd nifer y cleifion Noswyl Nadolig yn eithaf isel, sef 46 yn yr ysbyty lle roedd digon o le i 120 ar unrhyw adeg. Byddai polisi o ostwng niferoedd yn ystod y cyfnod hwn erioed er mwyn i gymaint o bobl â phosibl allu mwynhau’r Ŵyl gyda’u teuluoedd ac i leihau’r pwysau ar staff yr ysbyty. Roedd y nifer y Nadolig hwn yn is nag arfer oherwydd er bod yr ysbyty wedi agor ar 20 Medi 1883, roedd gwaith adeiladu yn dal i fynd rhagddo ac yn benodol, roedd y llety staff yn dal heb ei godi. O ganlyniad, am dros dri mis, roedd y staff a’r cleifion gyda’i gilydd mewn blociau dau lawr wedi eu codi fel wardiau. Serch hynny, byddai staff yr ysbyty bob tro yn gwneud ymdrech i sicrhau bod y diwrnod yn un arbennig. Yn ganolbwynt, roedd coeden Nadolig fawr wedi ei haddurno a thwmpath o anrhegion o’i hamgylch. Yn ogystal, roedd y staff nyrsio wedi rhoi addurniadau ar hyd waliau’r wardiau ac ar hyd y grisiau a’r coridorau a oedd yn eu cysylltu.

Ar Noswyl y Nadolig, daeth y cleifion a’r staff at ei gilydd yn Ward Tredegar i gael croeso gan Faer Caerdydd, Mr R Bird, ac aelodau pwyllgor rheoli’r ysbyty. Cafwyd adloniant gan Miss Anita Strina, merch siopwr o Gaerdydd, a ganodd a chanu’r delyn. Cafwyd rhagor o ganeuon gan P Rhys Griffiths, llawfeddyg yr ysbyty a Mr Coleman, ysgrifennydd yr ysbyty. Yna, dan oruchwyliaeth y Matron, Miss Pratt, gwahoddwyd y cleifion i dynnu raffl ar gyfer yr anrhegion o amgylch y goeden. Daeth y noson i ben gyda gair o ddiolch gan y Matron, i bawb a roddodd anrhegion a chyfraniadau tuag at y goeden. Yn ei dro, diolchodd Mr Griffiths yntau i Miss Pratt a’r nyrsys am eu gwaith yn cynnal noson a fu’n achlysur mor arbennig. Drannoeth, ddiwrnod y Nadolig, wedi gwasanaeth boreol gan glerigwr lleol, cafwyd cinio o gig eidion rhost a phwdin eirion, ac eithrio i’r rhai a fu’n ddigon anffodus i orfod cadw at ‘ymborth arbennig’ oherwydd eu triniaeth!

Gan mai hwn fu’r Nadolig cyntaf yn yr adeilad newydd, roedd yn achlysur arbennig iawn er gwaethaf yr anawsterau oherwydd y gwaith adeiladu. Efallai’n wir mai’r angen am ysbyty newydd a mwy fu’r rheswm am symud i’r adeiladau newydd yn fuan ym mis Medi. Fodd bynnag, does dim os y bu’r incwm o £400 y flwyddyn a ddeuai o rentu’r hen adeilad ysbyty i Goleg Prifysgol De Cymru a Sir Fynwy o dymor yr hydref 1883 yn ffactor!  Fyddai hi ddim yr adeg fwyaf cyfforddus, a byddai pum mis eto erbyn y câi’r adeilad ei gwblhau ym mis Mai 1884, gyda’i wyneb blaen crand ar Glossop Road a thiroedd ar gynllun prif arddwr Arglwydd Bute, Andrew Pettigrew.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Pwdin a Pharsel: Codi arian Nadolig yn y Rhyfel Byd Cyntaf

Mae’r Nadolig yn draddodiadol yn adeg pan fyddwn ni’n meddwl am eraill a phan fydd elusennau yn lansio ymgyrchoedd arbennig i godi arian.  Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf roedd hyn yn bwysicach fyth gyda chymaint o filwyr a morwyr yn gwasanaethu dros y dŵr, ymhell o’u teuluoedd a chysuron y cartref.

Mae llyfrau log ysgolion yn cofnodi ymgyrchoedd codi arian y disgyblion.  Yn Ysgol Gellidawel yn Nhonyrefail ym mis Hydref 1914, cofnododd y Pennaeth iddo yrru archeb bost am £1 at y Dywysoges Mary ar gyfer ei chronfa hi i baratoi anrhegion Nadolig ar gyfer y lluoedd.  Roedd yr athrawon wedi darparu’r gwobrau ac roedd raffl ar gyfer y disgyblion a dalodd geiniog yr un am docyn [ELL26/2].

Ysgrifennodd un Pennaeth yn Ysgol Pen-y-bont ym Mhen-y-bont ar Ogwr [EM10/11] yn ofidus ym mis Hydref 1914, na fyddai ganddo’r ‘wyneb (y flwyddyn honno) i ofyn am gyfraniadau’ i’r Gronfa Wobrau Nadolig yn sgil y rhyfel a’r pwysau mawr ar goffrau pobl. Fodd bynnag, codwyd arian ar gyfer y milwyr a gyrrwyd swm sylweddol o £7 at Gronfa tywysog Cymru.  Fe’i defnyddiwyd i brynu sigarennau, mwffleri gwlân a siocled a’u gyrru at yr Old Boys a oedd wedi eu lleoli yn yr Alban.  Mae’n cofnodi iddo dderbyn cydnabyddiaeth gan yr Uwch Ringyll Miles yn diolch i’r bechgyn am ‘eu Blwch Nadolig Llawen’ [EM10/11].

 

Nid aeth y ffoaduriaid o Wlad Belg yn angof dros y Nadolig.  Cofnododd Pennaeth Ysgol Gymysg Y Dyffryn yng Nglyn-rhedynog, fod arian wedi ei godi i’r ffoaduriaid gan ddisgyblion a fu’n casglu ar Ddydd Nadolig 1916 [ER15/1]. Mae llyfr cofnod Cartref Gofal Rest ym Mhorthcawl hefyd yn cofnodi’r cymorth a roddwyd i ffoaduriaid o Wlad Belg:

…that the matter of providing extra diet etc. for the refugees and staff at xmas be left to matrons and chairman… [DXEL/3/5].

Trefnwyd cyngherddau i godi arian.  Gwnaeth Mr Leon Vint gais am drwydded gan Gyngor y Barri i agor ‘Vint’s Place’, Thompson Street, y Barri ar Ddydd Nadolig ym 1914 a 1915, gyda’r elw’r perfformiadau yn mynd at Ysbyty’r Groes Goch yn y Barri.  Roedd caniatâd hefyd i Neuadd Romilly gael agor ar Ddydd Nadolig i’r un diben [BB/C/1/20,21].  Yn ogystal â chodi arian, roedd agor lleoliadau ar Ddydd Nadolig yn golygu y gellid diddanu’r milwyr.  Rhoes Cyngor Bwrdeistref Caerdydd ganiatâd i agor y Central Cinema ar Yr Aes i gael ei ddefnyddio ar Ddydd Nadolig rhwng 5.30 ac 8pm at ddibenion ‘adloniant am ddim i’r milwyr’ [BC/C/6/54].  Cynigiodd Cyngor Ardal Drefol Aberpennar gynnal Cyngerdd Sul yn yr Abercynon Palace ar 29 Tachwedd 1914:

…the proceeds to be devoted to the making of, and sending a huge Christmas box of cigarettes, tobacco, socks etc to the soldiers at the front [UDMA/C/4/12].

Ym 1916 gofynnodd y Swyddfa Ryfel i’r Daily Telegraph a’r Daily News godi arian er mwyn anfon pwdinau Nadolig at filwyr yn y ffrynt, a chododd cynghorau lleol arian i’w anfon i’r elusen.  Anfonodd Cyngor Trefol Porthcawl dros £7 i’r ‘gronfa bwdin’ ym 1916 [UDPC/C/1/10].

Anfonwyd parseli i godi calonnau’r dynion dramor gan gynghorau plwyf lleol, eglwysi, capeli a sefydliadau eraill.

 

Ymhlith cofnodion Treflan Prifysgol Caerdydd mae llythyrau o ddiolch gan filwyr am barseli a dderbyniont dros y Nadolig.  Ar 19eg o Ragfyr 1916, mae’r Gynnwr C Upcott yn ysgrifennu at Edward Lewis:

I beg to thank you and all the members of the University Settlement for their kindness in sending me the parcel and I do not know how much to thank you for your kindness.  It is something terrible out here with the rain and one thing and another but I hope the end won’t be long so as we can all meet once again [DCE/1/64].

 

Ysgrifennodd y Preifat William Slocombe o Gaerdydd, a dderbyniodd y Fedal Filwrol yn ystod y Rhyfel, o’r ffrynt at ei fam ar 9 Rhagfyr 1916. Mae’n gofyn iddi brynu ‘dyddiadur milwr’ iddo, a oedd yn cynnwys ‘llawer o wybodaeth filwrol ddefnyddiol a geiriadur Ffrangeg bychan yn y blaen’. …  ‘Carwn i chi anfon un ataf i os yw hynny’n bosibl. Nid yw’n costio mwy nag ambell swllt ar y mwyaf.’  Mae hefyd yn meddwl am anrhegion Nadolig i’w deulu adref ac yn anfon archeb bost am 10 swllt:

It is for the kids and yourself… If you can get some chocolates for the girls so much the better.  I should like to give Pa some tobacco too.

Yn deimladwy mae’n ysgrifennu:

…the circumstances are very different to last year aren’t they?  Your affectionate Son… [D895/1/3].

Mae’r cofnodion hyn, a llawer mwy sy’n ymwneud â’r Rhyfel Byd Cyntaf, ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg.

 

Cyfarchion yr Ŵyl o’r Ffrynt

Ymhlith y dogfennau a gedwir yn Archifau Morgannwg sy’n rhoi manylion am brofiadau milwyr Morgannwg ar y ffrynt mae llythyrau yn anfon cyfarchion Nadolig i deulu a chyfeillion yn ôl gartref.

Mae nifer yng Nghofnodion Aneddiadau Prifysgol Caerdydd. Sefydlwyd Anheddiad y brifysgol ym 1901 gan grŵp o staff academaidd ym Mhrifysgol Coleg Caerdydd. Roeddent am wella amodau cymdeithasol yn ardaloedd tlotaf Caerdydd drwy wneud gwaith cymdeithasol yn y cymunedau hyn, gan sefydlu pencadlys yn Sblot.

Roedd yr Anheddiad wedi’i rannu’n bedwar clwb gwahanol: clybiau Bechgyn, Merched, Menywod a Dynion. Pan ddechreuodd y rhyfel ym 1914, ymrestrodd nifer o’r bechgyn ac fe’u hanfonwyd i frwydro ar y ffrynt, yn Ffrainc a Gwlad Belg. Cadwodd nifer mewn cysylltiad â Mr a Mrs Lewis, cwpl a oedd yn gwneud llawer i’r Anheddiad.

Gohebodd Mr a Mrs Lewis ag aelodau Clwb Bechgyn Anheddiad y Brifysgol a wasanaethai’n y lluoedd arfog gydol y rhyfel, gan anfon llythyrau a pharseli a derbyn llythyrau hefyd. Anfonodd teulu’r Lewis barseli Nadolig i’r bechgyn bob blwyddyn, gyda nifer yn ysgrifennu’n ôl i’w diolch am eu haelioni.

Ysgrifenna John Childs: ‘I received the parsel alright and was very please with it. I hope that all the members enjoyed their Christmas as I am please to say I enjoyed mine… Remember me to all the members wishing them a happy New Year and may the war soon be over’.

Ar 15 Rhagfyr 1915, cafodd Mr Lewis lythyr gan James Hawkey, a oedd ar y Ffrynt. Eto, mae’n diolch iddynt am eu caredigrwydd wrth anfon parsel Nadolig, gan eu sicrhau ei fod wedi cyrraedd yn ddiogel, gan ddweud: ‘…I am in the pink and quite comfortable considering the circumstances’.

Y mae’n dymuno Nadolig Llawen a Blwyddyn Newydd Dda i phawb, a gorffen gyda: ‘P.S. If I get a chance I will send at least one Christmas card…’.

Ceisiodd y Gyrrwr A, Morgan ymdrechu i ysgrifennu neges o ddiolch am ei barsel Nadolig ar 20 Ionawr 1917, er gwaetha’r ffaith nad yw’n un am ysgrifennu: ‘…I cannot write a letter to save my life. It is not in my line’.

Hefyd, ysgrifennodd James Reece i ddiolch i Mr Lewis ac aelodau’r Clwb am ei barsel: ‘…the contents were just what I required and please thank the members of the club on my behalf for what they have done for us chaps out here’; ac ysgrifenna’r Taniwr C. Upcott: ‘I do not know how much to thank you for your kindest’.

Yn amlwg, roedd y parseli Nadolig o’r Anheddiad yn rhai yr oedd y bechgyn yn eu gwerthfawrogi’n fawr iawn, nid yn unig am eu cynnwys ond y caredigrwydd a’r dymuniadau da yr oeddent yn eu cynrychioli.

Mae un darn o ohebiaeth Nadoligaidd yn hynod unigryw: cerdyn post gan D. McDonald, aelod o glwb y Bechgyn, a oedd yn gwasanaethu yn y Fyddin yn ystod y rhyfel.

Dengys faneri cynghreiriaid y Rhyfel Byd Cyntaf – Gwlad Belg, Ffrainc, y DU a Rwsia – wedi’u cydblethu ag ysgawen a’r geiriau Nadolig Llawen. Fe’i gwnaed â llaw ar ddarn o fesh sidan. Cafodd y math hwn o gardiau post eu cynhyrchu gan ffoaduriaid benywaidd o Ffrainc a Gwlad Belg a oedd yn gweithio mewn gwersylloedd ffoaduriaid a thai dros dro yn bennaf. Anfonwyd y brodwaith i ffatrïoedd i’w dorri a’i roi ar gerdyn. Roedd y cardiau post hyn yn boblogaidd tu hwnt ymhlith milwyr Prydeinig ar ddyletswydd yn Ffrainc, gan eu bod yn anrhegion cystal i’r rhai oedd yn eu derbyn. Mae darn canol y brodwaith wedi’i dorri fel fflap, gyda cherdyn cyfarch bach oddi tano yn dweud ‘I’m thinking of you’.

Ar gefn y cerdyn mae’r neges: ‘From D MacDonald to Mr and Mrs Lewis and wishing you a prosperous New Year’. Does stamp ar y cerdyn, gan y byddai wedi’i anfon drwy bost milwrol, a oedd am ddim.

Erbyn diwedd y rhyfel bu’n amhosibl ailgydio ar weithgareddau Anheddiad y Brifysgol, gan fod cynifer o’r aelodau wedi’u gwasgaru. Daethpwyd â Chwmni Anheddiad y Brifysgol i ben yn ffurfiol ym 1924.

Nid oes gan Archifau Morgannwg fwy o ohebiaeth gan fechgyn Anheddiad y Brifysgol ar ôl y rhyfel. Wyddom ni ddim a oeddent wedi goroesi, neu a ddychwelon nhw i Gaerdydd.