Tag Archives: Mary Traynor

Arcêd Wyndham, Caerdydd

Cymeradwywyd cynlluniau ar gyfer Arcêd Wyndham gan Gyngor Bwrdeistref Caerdydd ar 28 Ionawr 1886.  Wedi’i dylunio gan J P Jones ac, mae’n debyg, wedi’i henwi ar ôl y teulu Wyndham-Quinn (Ieirll Dwnrhefn), roedd yn cynnwys 35 o unedau siop, pob un â seler ac, yn y rhan fwyaf o achosion, lety ar y llawr cyntaf hefyd.  Roedd y fynedfa o Heol Eglwys Fair yn rhedeg trwy’r Adeiladau Teigil a fodolai yno, a chrëwyd ffasâd trillawr addurnedig a bwaog yn Lôn y Felin, lle roedd sawl uned ar yr ochr ddeheuol yn ffurfio’r Gwesty Arcêd Wyndham yn wreiddiol.  Caewyd y gwesty ar ddechrau’r 1950au, ac adferwyd yr unedau hyn i’w defnyddio fel siopau.

D1093-1-3 p36

Braslun Mary Traynor o Arcêd Wyndham

Rhwng 1923 a 1969, roedd canolfan Clwb Rygbi Crwydriaid Morgannwg yn Arcêd Wyndham, yr oedd ei agosrwydd at Barc yr Arfau Caerdydd yn gwneud y clwb yn lle yfed adnabyddus a phoblogaidd i gefnogwyr rygbi rhyngwladol.

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, mae agosrwydd Arcêd Wyndham at Lôn y Felin ac Ardal Gaffis Heol Eglwys Fair wedi sbarduno troi sawl uned fanwerthu yn sefydliadau arlwyo.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

Sefydliad Mackintosh, Keppoch St, Y Rhath, Caerdydd

Yn wreiddiol yn rhan o ystâd Roath Court, ymddengys fod Plasnewydd (a elwid hefyd ar wahanol adegau yn Roath Lodge a Roath Castle) wedi’i hadeiladu tua throad y 19eg ganrif.  Yn 1841, hwn oedd cartref teuluol John Matthew Richards (1803–1843), a oedd yn berchen ar 124 erw o dir i’r gogledd a’r de o’r hyn sy’n Heol Albany erbyn heddiw.  Erbyn 1856, roedd Plasnewydd yn eiddo i Edward Priest Richards a briododd Harriet Georgina Tyler o Cottrell, Sain Nicolas ym mis Chwefror y flwyddyn honno.  Cyn diwedd y flwyddyn, bu farw Edward yn 25 oed, ar ôl cael ei daflu oddi ar ei geffyl wrth ddod adref ar hyd Heol y Plwca ond, ar 23 Mehefin 1857, rhoes Harriet enedigaeth i’w ferch.  Enwyd y plentyn yn Harriet Diana Arabella Mary Richards ac, ym mis Ebrill 1880, priododd ag Alfred Donald Mackintosh a oedd, fel Pennaeth Clan, yn cael ei adnabod yn fwy ffurfiol fel ‘The Mackintosh of Mackintosh’.

D1093-1-5 p34

Darlun Mary Traynor o Sefydliad Mackintosh

Er bod prif gartref y cwpl yn yr Alban, roedden nhw’n cadw Cottrell fel preswylfa yn ne Cymru.  O fewn ychydig flynyddoedd, datblygwyd ystâd y Rhath  gyda strydoedd newydd i gartrefu poblogaeth gynyddol Caerdydd ac, ym 1890, rhoddodd Mackintosh brydles hir ar gyfer Plasnewydd a dwy erw o dir o’i gwmpas i’w defnyddio fel cyfleuster cymdeithasol a hamdden, a adwaenid fel Sefydliad Mackintosh.  Wrth i’r brydles hon ddirwyn i ben yn y 1980au, caffaelodd Clwb Chwaraeon Mackintosh rydd-ddaliad y safle, sydd wedi’i estyn ers hynny i ddarparu lle ychwanegol at ddefnydd y gymuned.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/5)
  • Cofnodion Cymdeithas Hanes Lleol y Rhath (: D328/14)
  • Childs, Jeff: Roath, Splott and Adamsdown – One Thousand Years of History
  • Childs, Jeff: Roath, Splott and Adamsdown (The Archives Photographs Series)
  • Williams, Stewart: Cardiff Yesterday Cyf 11, Delwedd 98
  • Cyfrifiad 1841
  • The Cardiff and Merthyr Guardian, 9 Chwefror 1856
  • The Cardiff and Merthyr Guardian, 22 Tachwedd 1856
  • The Cardiff and Merthyr Guardian , 27 Mehefin 1857
  • http://www.mackintoshsportsclub.org/history/

Eglwys Annibynnol Star Street, ar Copper Street, Caerdydd

Wrth i Gaerdydd dyfu tua’r dwyrain yn ystod canol y 19eg ganrif, sefydlodd Eglwys Annibynnol Heol Charles gangen o’i hysgol Sul yn Comet Street, Adamsdown, yn ystod y 1860au.  Maes o law, arweiniodd hyn at benderfyniad i sefydlu eglwys newydd i wasanaethu’r ardal.  Agorwyd Eglwys Annibynnol Star Street sydd, er gwaethaf ei henw, wastad wedi’i lleoli ar Copper Street, ym mis Mai 1871.

D1093-1-3 p1

Ym 1972, unodd yr Annibynwyr â Phresbyteriaid Lloegr a daeth capel Star Street yn rhan o’r Eglwys Ddiwygiedig Unedig.  Caeodd y drysau ym 1985 ac mae braslun Mary Traynor yn dyddio o tua’r adeg hon.  Ailagorodd yr adeilad wedyn ym 1988, fel Teml Sicaidd Gurdwara Nanak Darbar.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor Collection (cyf.: D1093/1/3)
  • Williamson, John: History of Congregationalism in Cardiff and District
  • Childs, Jeff: Roath, Splott and Adamsdown – One thousand Years of History

Ysgol Sant Pedr, Caerdydd

Cyn y 1840au, go denau oedd poblogaeth Gatholig Caerdydd.  Yna bu cynnydd sylweddol yn y niferoedd oherwydd y twf yn sgil mewnfudwyr o Iwerddon.  Eglwys Dewi Sant (rhagflaenydd y gadeirlan bresennol) oedd yr eglwys Gatholig gyntaf yn y dref.  Wedi’i chodi ym 1842, roedd ar safle sydd bellach o dan Arena Motorpoint.  Erbyn 1861, roedd dros 10,000 o Gatholigion yng Nghaerdydd – traean o’r boblogaeth gyfan – ac roedd yr angen wedi codi am ail eglwys.  Caffaelwyd safle o Ystâd Homfray ac agorwyd Eglwys Sant Pedr, y Rhath ar 24 Medi 1862.

D1093-1-2 p1

Sefydlodd yr offeiriad lleol, y Tad Fortunatus Signini, Ysgol Sant Pedr ar ei gwedd gyntaf ym 1868.  Hen gapel Wesleyaidd oedd ei chartref, yn agos i’r eglwys yn yr hyn sydd bellach yn Bedford Place.  Fodd bynnag, roedd angen safle fwy.  Gyda chymorth Ardalydd Bute, cafwyd safle yn St Peter’s Street, ar draws y ffordd o’r eglwys ac ychydig i’r gorllewin ohoni.  Datblygwyd cynlluniau gan bensaer o Gaerdydd, W. P James, ac fe’u cymeradwywyd gan y Bwrdd Iechyd Lleol ar 27 Hydref 1871.  Gydag un ystafell ddosbarth i ddechrau a oedd yn mesur 60 troedfedd (18 metr) o hyd a 30 troedfedd (9 metr) o led, agorodd yr ysgol newydd ar 1 Awst 1872.  Fe’i hestynnwyd ym 1902, i ddarparu ystafelloedd dosbarth ychwanegol; roedd merched bellach yn cael eu haddysgu ar y llawr gwaelod a bechgyn ar y llawr cyntaf.  Dyblwyd maint yr ysgol gydag estyniad arall ym 1928 a chafodd cynllun yr ystafelloedd yn yr adeilad hŷn ei aildrefnu hefyd.  Ym 1977, symudodd Ysgol Sant Pedr i hen safle Ysgol Uwchradd Caerdydd yn Southey Street.  Dymchwelwyd yr adeilad ar St Peter’s Street ac mae’r lleoliad bellach yn safle i ddatblygiad o fflatiau, sef Richmond Court.

Mae braslun Mary Traynor yn dangos yr adeilad gwreiddiol ym 1871, fel yr ymddangosai ym 1982.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/2)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ysgol Gatholig arfaethedig, Ysgol Gatholig Sant Pedr, St. Peter’s Street, 1871 (cyf.: BC/S/1/90594)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ychwanegiadau i Ysgol Gatholig Sant Pedr, 1902 (cyf.: BC/S/1/14822)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer newidiadau ac ychwanegiadau i ysgol, Ysgol Gatholig Sant Pedr, St. Peter’s Street, 1928 (cyf.: BC/S/1/25801)
  • Archesgobaeth Caerdydd: A History of St Peter’s Parish, Roath, Cardiff 1854-2001

Eglwys y Santes Ffraid, Saint-y-brid

Mae gan Eglwys y Santes Ffraid wreiddiau Normanaidd, er mai bwa’r gangell yw’r unig nodwedd arwyddocaol i oroesi o’r cyfnod hwnnw.  Ailadeiladwyd yr eglwys yn y 14eg ganrif a’i hadfer yn helaeth yn y 1850au.  Ychwanegwyd tŵr trillawr yn y 15fed ganrif; er ei fod bellach yn gartref i chwe chloch, mae ei natur sylweddol a chadarn iawn yn awgrymu y cafodd hwn ei ddylunio’n wreiddiol fel adeiledd amddiffynnol.

D1093-1-6 p22

Fel y gwelir o frasluniau Mary Traynor, mae prif fynedfa’r eglwys ar yr ochr ogleddol, sy’n anarferol.  Y tu mewn i’r eglwys mae nifer o gofebion diddorol, yn benodol i aelodau o’r teuluoedd Butler a Wyndham, a oedd yn berchnogion olynol ar Gastell Dwnrhefn yn Southerndown.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/6)
  • Newman, John: The Buildings of Wales – Glamorgan
  • Orrin, Geoffrey R: Medieval Churches of the Vale of Glamorgan
  • Rowlands, Bill: St Bridget’s Church, St Brides Major (Canllaw Eglwys)
  • https://en.wikipedia.org/wiki/Dunraven_Castle

Eglwys y Santes Ann, Snipe Street, Caerdydd

Adeiladwyd Eglwys y Santes Ann – capel anwes i Eglwys y Santes Marged yn y Rhath – i ddarparu ar gyfer poblogaeth gynyddol yn ardal Plasnewydd.  Credir bod gwasanaethau bob amser wedi dilyn y traddodiad Eingl-Gatholig, neu’r traddodiad Uchel-Eglwysig.

D1093-1-1 p7

Y pensaer oedd Joseph Arthur Reeve, yr arddangoswyd ei gynlluniau ar gyfer yr eglwys yn yr Academi Frenhinol.  Yn anffodus, roeddent yn rhy uchelgeisiol a dim ond y gangell oedd wedi’i chodi yn ôl cynllun gwreiddiol Reeve pan gafodd yr eglwys ei chysegru ym mis Medi 1887.  Ychwanegwyd corff mwy diymhongar yn y 1890au, gan roi golwg anarferol i Eglwys y Santes Ann.  Mae gwedd flaen Snipe Street – a ddarluniwyd ym mraslun Mary Traynor – yn awgrymu adeilad mawreddog gyda changell uchel, meindwr a thransept gogleddol (ni chwblhawyd y transept deheuol arfaethedig erioed), tra bod yr olygfa o Crofts Street yn un o eglwys ychydig yn fwy diymhongar, yn swatio y tu ôl i’w hen ysgol – a ddaeth yn Feithrinfa y Pelican yn 2015.

Erbyn 2015, roedd y cynulleidfa’r eglwys wedi lleihau i tua dwsin.  Gan yr amcangyfrifwyd y byddai’r atgyweiriadau angenrheidiol yn costio £250,000, penderfynwyd cau Eglwys y Santes Ann; cynhaliwyd y gwasanaeth olaf ar Noswyl Nadolig y flwyddyn honno.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

Gorsaf Bwmpio, Heol Penarth, Caerdydd

Adeiladwyd yr Orsaf Bwmpio ar Heol Penarth gan Beiriannydd y Ddinas, William Harpur, yn rhan o brosiect i greu prif garthffos newydd ar gyfer ardal orllewinol Caerdydd a oedd yn tyfu.

D1093-1-1 p1

Braslun Mary Traynor o’r Orsaf Bwmpio

[Image: Braslun Mary Traynor o’r Orsaf Bwmpio]

Cwblhawyd y prosiect dros bedair blynedd gan gostio £200,000. Roedd tua £16,000 ohono’n ymwneud â’r gwaith o adeiladu’r orsaf bwmpio.  Cafodd y cynllun ei ddechrau ym mis Mai 1910 mewn seremoni lle derbyniodd yr Arglwydd Faer, yr henadur John Chappell, a nifer o gynghorwyr a swyddogion eraill, yr her i fynd i lawr twll archwilio a cherdded mwy na thri chwarter milltir drwy dwnnel y garthffos

Credir i’r adeilad, oedd yn drawiadol oherwydd ei waliau brics melyn, y brics coch ym mwâu’r ffenestri a’r cribau to gwydr, weithredu yn unol â’i swyddogaeth wreiddiol tan y 1970au, pan gafodd gorsaf bwmpio newydd ei hadeiladu y tu ôl iddo.   Wedyn ni chafodd yr adeilad gwreiddiol ei ddefnyddio am nifer o flynyddoedd nes iddo gael ei gaffael ar ddiwedd y 1980au gan Mr Adrian Roach, a’i haddasodd i’w ddefnyddio fel canolfan hen bethau.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/1)
  • Weekly Mail, 26 Mai 1906
  • The Cardiff Times, 28 Mai 1910
  • Western Mail, 11 Tachwedd 1987
  • South Wales Echo, 20 Hydref 1989
  • Western Mail, 30 Ebrill 1991
  • http://www.coflein.gov.uk

Swyddfeydd Peilota, Swyddfeydd Dociau Sych Mount Stuart a Gwesty Windsor, Stryd Stuart, Caerdydd

D1093-1-1-16

Mae braslun Mary Traynor yn darlunio tri adeilad a oedd yn bwysig i ddatblygiad Caerdydd fel porthladd.  Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, maent i gyd wedi’u haddasu fel bwytai.  Am flynyddoedd lawer roedd prif bwnc y braslun yn gwasanaethu  fel swyddfa Awdurdod Peilota Caerdydd.  Mae Gwesty’r ‘Big Windsor’ ar y dde bellaf, tra adeiladwyd yr adeilad brics coch y tu ôl iddo yn wreiddiol fel swyddfeydd ar gyfer Dociau Sych Mount Stuart gerllaw.  Mae hanes cynnar y tri adeilad yn aneglur, ac ni chanfuwyd unrhyw ffynonellau sylfaenol i ddogfennu’r gwaith o’u hadeiladu’n wreiddiol.

Mae un ffynhonnell yn awgrymu y gallai’r adeilad Peilota fod wedi’i adeiladu – efallai yn y 1860au – fel stabl ar gyfer ceffylau a oedd yn cael eu defnyddio ar Gamlas Morgannwg.  Ond erbyn canol y 1870au, roedd wedi dod yn ganolfan ar gyfer rheoli gwaith Peilotiaid y Sianel yng Nghaerdydd ac ymddengys iddo aros felly nes i swyddogaethau peilota gael eu trosglwyddo i awdurdodau harbwr cymwys (Cymdeithas Porthladdoedd Prydain mewn perthynas â Chaerdydd) dan Ddeddf Peilotiaeth 1967.

Dywedir y cafodd Gwesty Windsor ei adeiladu ym 1855 ac fe’i rhestrwyd yn sicr mewn cyfeiriadur 1858.  Ar un adeg fe’i hestynnwyd ymhellach ar hyd Stryd Stuart, gyda thŷ coetsys, iard a stablau ar y safle sydd bellach yn cael eu meddiannu gan Fflatiau Harbour Point.  Pwysleisiodd hysbyseb gynnar ei leoliad yn ‘wynebu slip Steam Packet’, sy’n awgrymu mai ei nod oedd denu teithwyr i dde Cymru a’r rhai oedd yn teithio oddi yno.  Fe’i gelwir yn ‘Big Windsor’ i’w wahaniaethu o’r Windsor Arms gerllaw, dywedir iddo ddod yn ddiweddarach yn hoff fan cyfarfod i gymuned fusnes Butetown.  Mae plac wrth ochr y brif fynedfa yn coffáu Abel Magneron (1890-1954), cogydd o Ffrainc a ddaeth â bwyd haute yma yng nghanol yr 20fed ganrif, a dywedir iddo wneud y gwesty yn gyrchfan o ddewis i berfformwyr enwog pan oeddent yng Nghaerdydd.

Wedi’u sefydlu gan Ardalydd Bute, ac wedi’u henwi ar ôl ei gartref hynafol yn yr Alban, gellir gweld hen Ddociau Sych Mount Stuart ochr yn ochr â hen adeilad swyddfeydd y cwmni, y credir ei fod yn dyddio o’r 1880au.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

Adeilad y Pierhead, Caerdydd

Yn oriau mân ddydd Sadwrn 19 Tachwedd 1892, dinistriodd tân lawer o adeilad Cyfnewidfa’r Masnachwyr, a safai ym mhen deheuol Stryd Bute, o fewn yr ardal sydd bellach yn cael ei meddiannu gan Gei’r Fôr-forwyn.  Un o’r busnesau a oedd heb safle’n sydyn oedd Cwmni Dociau Bute.  Er y cafwyd safle dros dro yn gyflym, yn fuan lluniodd y cwmni hwnnw gynlluniau ar gyfer pencadlys newydd.  Roedd y safle a ddewiswyd rhwng y mynedfeydd i Ddociau’r Gorllewin a’r Dwyrain, ac arweiniodd cyhoeddiad y cwmni at lawer iawn o gwyno yng nghylchoedd llongau Caerdydd gan y byddai mynediad o’r chwarter masnachol yn cael ei gyfyngu wrth agor y gatiau clo yn ystod pob llanw uchel.  Ond aeth y cwmni yn ei flaen yn ôl y bwriad. 

D1093-1-1-21

Darlun Mary Traynor o’r Pierhead

Dyluniwyd Adeilad y Pierhead gan William Frame, a oedd wedi cynorthwyo Burges yn y gorffennol gyda’i waith yng Nghastell Caerdydd a Chastell Coch.  Gyda phensaernïaeth grand, gwaith brics cyfoethog Ruabon coch a thŵr cloc amlwg, mae’n un o’r tirnodau mwyaf amlwg ym Mae Caerdydd. 

Ym 1897, yn ogystal â chwblhau’r gwaith, newidiwyd yr enw Cwmni Dociau Bute i Gwmni Rheilffordd Caerdydd.  Roedd hyn yn rhagfynegi ehangiad i weithgareddau busnes y cwmni ac yn cael ei adlewyrchu trwy gynnwys locomotif ym mowldiad terracotta wyneb gorllewinol yr adeilad.

Pan gaewyd Dociau Dwyrain a Gorllewin Bute, nid oedd Adeilad y Pierhead bellach mewn lleoliad cyfleus i wasanaethu fel prif leoliad ar gyfer rheoli porthladdoedd.  Tua thro’r Mileniwm, fe’i caffaelwyd gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru ac mae bellach yn gwasanaethu fel lleoliad y Senedd i ymwelwyr, digwyddiadau a chynadleddau.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

 

Pafiliwn Pier Penarth

Cafodd y pier ym Mhenarth ei godi gan gwmni preifat a’i agor ym 1895.  I ddechrau, gwnaeth y cyfarwyddwyr osgoi’r arfer, a fabwysiadwyd gan lawer o bierau eraill, o ddarparu adloniant a difyrrwch, gan gredu na fyddai hyn yn cyd-fynd â delwedd Penarth.  Yn hytrach, defnyddiwyd y pier ar gyfer mynd am dro, eistedd yn yr haul, neu fynd ar long stêm am daith ar draws Môr Hafren.

Newidiodd hyn yn raddol ac, ym 1907, codwyd pafiliwn pren ym mhen môr y pier.  Fe’i gelwir yn Bafiliwn Bijou, ac fe’i prydleswyd i gyfres o reolwyr a drefnodd amrywiaeth o gyngherddau a pherfformiadau eraill.  Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, cafodd y pier ei ddefnyddio at ddibenion milwrol ac, erbyn diwedd yr ymladd, roedd angen gwario llawer o arian er mwyn ei atgyweirio.  Nid oedd y perchnogion yn teimlo y gallent gyflawni hyn ac, ar ôl trafodaethau hirfaith, gwerthwyd y pier, ym 1924, i Gyngor Dosbarth Dinesig Penarth.

D1093-1-6 p1

Yn ogystal ag atgyweirio’r pier, dechreuodd y Cyngor lunio cynlluniau ar gyfer y pafiliwn newydd, ar ochr y tir, y gellir ei weld ym mraslun Mary Traynor.  Roedd yr adeilad concrid Art Deco a agorwyd ym mis Mai 1929 yn ymestyn dros 4,000 troedfedd sgwâr (370 o fetrau sgwâr).  Roedd ganddo lwyfan mawr, balconi a seddau ar gyfer 600 o bobl.  Ar ôl gwaith adnewyddu cyfyngedig, ail-agorodd yr hen bafiliwn fel neuadd ddawns, ond fe’i dinistriwyd gan dân ar 3 Awst 1931.  Gwnaeth y tân hefyd ddifrodi llawer o’r pier, ond ni ledaenodd cyn belled â’r pafiliwn newydd.

Wrth ymateb i chwaeth newidiol y cyhoedd, newidiwyd y pafiliwn, ym 1932, i ddangos ffilmiau.  Fodd bynnag, nid oedd y fenter honno’n llwyddiannus a chaeodd y sinema ym mis Mehefin 1933.  Ar ôl cynnal gwaith pellach arno, ail-agorwyd y pafiliwn ym 1934 fel Ystafell Ddawns y Marina gan aros felly, drwy gyfnodau da a drwg, am flynyddoedd lawer.  O’r 1960au, dechreuodd y pafiliwn ddirywio’n raddol, tra’n gwasanaethu’n amrywiol fel bwyty, clwb snwcer a champfa.  Ond gan nad oedd ganddo ddigon o wres, ni ddefnyddiwyd yr adeilad yn fawr yn ystod y gaeaf.

Yn 2008, ffurfiwyd Penarth Arts & Crafts Ltd (PACL) fel elusen i adfer y pafiliwn.  Gyda chymorth Cronfa Dreftadaeth y Loteri, cwblhawyd eu rhaglen adnewyddu gwerth £3.9 miliwn yn 2013.  Yn allanol, mae ymddangosiad yr adeilad wedi’i wella drwy osod teils sinc ar draws y to yn lle paent gwyrdd oedd wedi pylu.  Mae Pafiliwn y Pier bellach yn gweithredu fel oriel, sinema, caffi a gofod y gellir ei ddefnyddio ar gyfer cyfarfodydd neu ddigwyddiadau preifat eraill.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd: