Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Deunyddiau cyn dyddiad breinio

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Deunyddiau cyn dyddiad breinio – DNCB/15

Mae DNCB/15 yn gyfres sydd yn cynnwys deunyddiau o ddiddordeb hanesyddol cyffredinol, a gedwir ar ffeil gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol, sy’n ymwneud â mwyngloddio a diwydiannau cysylltiedig cyn gwladoli’r diwydiant glo ym mis Ionawr 1947. O fewn y gyfres hon mae nifer o gofnodion sy’n gysylltiedig ag iechyd a lles o fewn y diwydiant glo cyn gwladoli.

Mae un ffeil benodol yn ymwneud ag Ysbyty Aberpennar a Penrhiwceibr yn cynnwys deunyddiau megis nodiadau ar fuddion ysbytai, rheoliadau ysbytai, cyfraniadau derbyn ysbytai a hanes y gwasanaeth ysbytai yn Aberpennar.

Rheolau Ysbyty, Ysbyty Aberpennar a Penrhiwceibr (DNCB/15/17/2)

Mae rhaglen o ymweliad EM Duges Efrog â baddonau pen pwll Glofa Ddofn Dyffryn hefyd i’w gweld yn y gyfres, ac yn pwysleisio’r pwysigrwydd a roddwyd ar adeiladau’r baddonau pen pwll.

Rhaglen ymweliad Duges Efrog â Baddonau pen pwll Glofa Ddofn Dyffryn (DNCB/15/17/3)

Mae tystysgrif a roddwyd gan orsaf Achub Brynmenyn i Thomas John Jones o Lofa Cribwr Fawr ar 4 Mai 1920 yn dangos fod lles gweithwyr dan ddaear yn cael ei ystyried, a bod staff wedi eu hyfforddi yn briodol i ddefnyddio cyfarpar achub.

Tystysgrif cwrs hyfforddi cyfarpar achub (DNCB/15/10/3)

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Papurau Glofa Fernhill

Papurau Glofa Fernhill

Mae cofnodion Glofa Fernhill yn gasgliad o eitemau amrywiol sy’n ymwneud yn benodol â Glofa Fernhill yng Nghwm Rhondda, Mae’r casgliad yn wych ar gyfer paratoi’r llwyfan ar gyfer y diwydiant glo, gyda phapurau ar bethau fel band y lofa, baddonau pen pwll a chyflogau.

Llawlyfr cyfarwyddiadau baddonau pen pwll, Glofa Fernhill (D1100/1/2/6)

Mae’r canllaw i ddefnyddio’r baddonau pen pwll yn gofnod lles allweddol sydd i’w gael yn y casgliad. Mae un o gynghorion y llawlyfr yn dweud:

Get your “butty” to wash your back. Then you do his. The most up-to-date installation has not yet discovered any better method of “back-washing”.

Mae’r casgliad hwn hefyd y cynnwys deunydd ar Ysbyty Bach Treherbert ynghyd â gwasanaeth cerbyd ambiwlans.

Cynllun Ysbyty Treherbert, Tach 1924 (D1100/3/12/2)

Glamorgan’s Blood: health and welfare records in the coal industry collections – Adroddiadau Blynyddol Arolygwyr Mwyngloddiau Ei Mawrhydi

Adroddiadau Blynyddol Arolygwyr Mwyngloddiau Ei Mawrhydi

Mae adroddiadau Arolygwyr pyllau yn adnodd y gellir ei ddefnyddio i ddod o hyd i wybodaeth am yr amodau gweithio yn y diwydiant glo a bwydo i’r gwaith ymchwil ar sut yr oedd amodau gweithio yn effeithio iechyd gweithwyr mewn glofa.

Report of HM Inspector of Mines for the South-Western District (No.12) for the year 1888 (Llundain: H.M.S.O.) (DNCB/6/1/3/1)

Mae adroddiad yr Arolygwyr pyllau yn mynd i’r afael â phethau fel damweiniau, gweithdrefnau gwaith ac agweddau eraill yn ymwneud â diogelwch mewn pob math o bwll neu chwarel. Maent yn rhoi gwybodaeth ar fwyngloddiau penodol, damweiniau a phobl ond gallant hefyd ddangos tueddiadau a datblygiadau o ran gweithio diogel.

Mae gan Archifau Morgannwg 47 o gyfrolau o Adroddiadau Blynyddol Arolygwyr Mwyngloddiau EM yn dyddio rhwng 1889-1939 (cyf.: DNCB/6/1/3).

Ffynhonnell gwybodaeth gan: North of England Institute of Mining and Mechanical Engineers, Nicholas Wood Memorial Library, Mines Inspectors Reports: Canllaw 2016. Gweler y ddogfen hon i gael trosolwg o gynnwys adroddiadau Arolygwyr Mwyngloddiau. Gwyriwyd yn https://mininginstitute.org.uk/resource-guides/

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Cofrestri Yswiriant Gwladol

Cofrestri Yswiriant Gwladol

Cyfres o gyfrolau a ddefnyddiwyd i asesu budd-daliadau a darpariaeth llesiant i weithwyr yw’r cofrestri Yswiriant Gwladol. Ceir gwreiddiau’r system Yswiriant Gwladol presennol yn Neddf Yswiriant Gwladol 1911, a chyflwynodd y syniad o fudd-daliadau wedi ei seilio ar gyfraniadau a dalwyd gan y bobol a chyflogwyd a’u cyflogwyr.

Cofrestr Yswiriant Gwladol, Glofeydd Rhisga, Gorff 1920-Gorff 1924 (D1411-1-2-4)

Mae 28 o gyfrolau cofrestri Yswiriant Gwladol o fewn cwmpas project Gwaed Morgannwg, llawer ohonynt ar gyfer glofeydd Rhisga ac yng nghasgliad yr United National Collieries Limited (cyf.: D1411). Mae mwyafrif y cofnodion yn y cyfrolau yn cynnwys enwau a chyfraniadau Yswiriant Gwladol cyflogeion, gyda rhai cofnodion yn cynnwys cyfeiriadau a galwedigaethau.

Sylwch gall mynediad at ddeunyddiau llai na 100 mlwydd oed fod yn gyfyngedig.

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Cylchgronau Ocean and National

Cylchgronau Ocean and National

Mae cyfres yr Ocean and National Magazine yn gylchgronau a ysgrifennwyd ar gyfer a chan weithwyr y maes glo. Maen nhw’n cynnwys erthyglau, cartwnau a newyddion o’r glofeydd, gan gynnig cipolwg ar fywyd yn y maes glo yn y 1920au a’r 1930au. Mae pob cylchgrawn hefyd yn cynnwys deunydd Cymraeg.

Gydag erthyglau ar faddonau pen pwll, ysbytai, lles a hamdden gellir defnyddio’r cylchgrawn i weld pa ddarpariaethau a wnaed ar gyfer gweithwyr y glofeydd yn y 1920au a’r 1930au. Mae llawer o’r pynciau hyn wedi eu cynrychioli hefyd mewn cartwnau yn y cylchgronau.

Cynllun o Faddonau Pen Pwll Glofa’r Parc, rhifyn Chwefror 1929 (D1400-9-2-2)

Ffotograffau o Ysbyty Bach Pentwyn yn Nhreorci, rhifyn Chwefror 1929 (D1400-9-2-2)

Cartŵn – Baddonau Pen Pwll y Parc, rhifyn Mai 1929 (D1400-9-2-5)

Cartwnau – ‘Scenes That Are Brightest’ – baddonai’r pwll, rhifyn Rhagfyr 1933 (D1400-9-6-12)

Gyda rhychwant mor amrywiol o bynciau, mae’r cylchgronau hyn yn adnodd gwych ac mae Andre Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi llunio mynegai i’r cylchgronau, gan olygu bod modd eu chwilio drwy ein catalog (cyf.: D1400/9).

Mae Andrew hefyd wedi ysgrifennu cyfres o erthyglau blog yn tynnu sylw at rai o’r pynciau sydd i’w cael yn y cylchgronau.

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Toriadau papur newydd

Toriadau papur newydd

Mae cyfrolau sy’n cynnwys toriadau papur newydd yn ffordd ragorol o gael cipolwg ar fywyd yn y maes glo. Er bod llawer o ddeunydd papurau newydd nawr ar gael ar-lein, mantais y mathau hyn o gyfrolau yw eu bod yn dwyn deunyddiau ar yr un thema ynghyd – arf defnyddiol i unrhyw ymchwilydd!

Mae un gyfrol benodol yng nghasgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn ymwneud â’r ddarpariaeth ar gyfer lles cymdeithasol, gan gynnwys agor sefydliadau gweithwyr a baddonau pen pwll, grantiau ar gyfer cynlluniau lles, a gweithgareddau hamdden. Gan ddyddio o 1926-1934, gellir defnyddio’r gyfrol hon i roi ymdeimlad o’r gweithgareddau lles a oedd yn mynd rhagddynt ar y pryd.

Cyfrol toriadau papur newydd yn cynnwys toriadau yn ymwneud â lles yn y diwydiant glo (DNCB/15/6/17)

Mae un deg pedwar o’r cyfrolau toriadau papur newydd yn y casgliad yn ymwneud â streiciau ac atal gwaith, yn bennaf Terfysgoedd Tonypandy ym 1910-1911.

Cyfrolau toriadau papur newydd yn cynnwys toriadau yn ymwneud â therfysgoedd Tonypandy (DNCB/15/6/6)

Law yn llaw â thoriadau papur newydd, mae crynodebau’r wasg hefyd i’w cael yn y casgliad. Mae’r rhain yn cynnig barn letach o ran cynrychioli’r diwydiant glo yn y cyfryngau, ac yn gyffredinol mae a wnelon nhw â’r cyfnodau 1943-1958 a 1988-1991. O fewn casgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol ceir hefyd set o doriadau papur newydd lleol a chenedlaethol a datganiadau i’r wasg yn ymwneud â thrychineb Aberfan.

Tudalen flaen y Sunday Citizen, un o’r toriadau papur newydd yng nghasgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn ymwneud â thrychineb Aberfan (DNCB/4/1/12/1)

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Ffotograffau

Ffotograffau

Mae casgliad Y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn cynnwys nifer fawr o brintiau ffotograffig a negatif, rhai y gellid eu defnyddio i ddeall iechyd a llesiant yn y diwydiant glo.

Mae ffotograffau o du mewn a thu allan i’r baddonau pwll glo yn dangos pensaernïaeth yr adeiladau a’r cyfleusterau oedd ar gael i weithwyr y lofa, megis canolfannau meddygol ac ystafelloedd cymorth cyntaf.

Baddonau pwll glo, Glofa Wyllie, canol yr 20fed ganrif (DNCB/14/4/135/23)

Ystafell Cymorth Cyntaf, Glofa Western, 1951 (DNCB/14/4/133/1)

Ystafell Cymorth Cyntaf, Glofa Aberbaiden, 1951 (DNCB/14/4/1/1)

Mae delweddau yng nghasgliadau negatif y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn dangos dynion yng Nghanolfa Adsefydlu Talygarn. Ym 1957, rhoddodd Talygarn driniaeth i 1,018 o gleifion ac ar yr adeg honno roedd 88% o’r dynion a gafodd driniaeth yn ddigon iach i ddychwelyd i wneud rhyw fath o waith, gyda 59.6% o’r dynion yn dychwelyd i’w gwaith arferol.

Canolfan Adsefydlu Glowyr Talygarn, 1966 (DNCB/14/4/147/108)

Canolfan Adsefydlu Glowyr Talygarn, 1951 (DNCB/14/4/153/272)

Gellir defnyddio’r casgliad o brintiau negatif i ddangos pwysigrwydd hyfforddiant cymorth cyntaf i’r Bwrdd Glo, gyda delweddau o gystadlaethau cymorth cyntaf rhwng glofeydd o’r 1960au yn dangos dynion yn cael eu hasesu ar eu sgiliau cymorth cyntaf mewn cyfres o sialensiau yn seiliedig ar senarios. Ceir hefyd delweddau yn dangos gweithdrefnau cymorth cyntaf a ddefnyddiwyd ar gyfer llawlyfr Bwrdd Glo, ynghyd â delweddau o offer diogelwch megis y trambiwlans a gorsafoedd cymorth cyntaf tanddaearol.

Aelodau o Dîm Cymorth Cyntaf Gweithfa Coedely yn ystod cystadleuaeth, 1968 (DNCB/14/4/158/9/1/30)

Trambiwlans, 1955 (DNCB/14/4/87/100)

Ymarfer hyfforddiant achub/meddygol, Glofa Penllwyngwent, [1950s] (DNCB/14/4/104/9)

Cystadleuaeth ambiwlans, 1953 (DNCB/14/4/155/43)

Mae casgliad ffotograffig y Bwrdd Glo bellach wedi’i gatalogio’n llawn dan y cyfeirnod DNCB/14.

Gweithrediaeth Undeb Cenedlaethol y Glowyr yn cael eu hail-hyfforddi i fod yn hunan- achubwyr, Gorsaf Achub Dinas, 1973 (DNCB/14/4/158/8/7)

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Cynlluniau Baddonau Pen Pwll

Cynlluniau Baddonau Pen Pwll

O 1926 ymlaen, roedd Cronfa Lles y Glowyr yn codi ardoll i ariannu rhaglen adeiladau baddonau pen pwll. Mae cynlluniau’n ymwneud â baddonau a adeiladwyd dan y Gronfa, sydd hefyd yn cynnwys y baddonau a adeiladwyd neu a addaswyd gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol ar ôl 1947, ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg. Mae’r catalog o’r 915 o gynlluniau adeiladau yng nghasgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol ar gael ar ein catalog ar-lein erbyn hyn hefyd (DNCB/1/4).

Baddonau Glofa Fernhill, brasgynllun, 1950 (DNCB/1/4/21/1)

Mae cynlluniau’r baddonau yn dangos y cyfleusterau cawod a newid a gynigiwyd i’r gweithwyr yn ogystal ag ardaloedd llesiant eraill megis canolfannau meddygol a chabanau bwyd. Drwy gynlluniau llawr, cynlluniau safle a gweddluniau, gall ymchwilwyr weld pa gyfleusterau oedd ar gael i weithwyr y pyllau glo, gan gynnwys mynedfeydd a loceri glân a brwnt, cawodydd, ardaloedd glanhau esgidiau, canolfannau meddygol a chabanau bwyd.

Baddonau Glofa Cwm, Golwg Tri Dimensiwn o’r Ffordd Ddynesu, 1952 (DNCB/1/4/13/2)

Roedd pensaernïaeth yr adeiladau hyn hefyd yn bwysig, gan fod y baddonau wedi’u dylunio i greu awyrgylch yn seiliedig ar iechyd a disgleirdeb. Roeddent yn defnyddio llawer o wydr fel goleuni, yn enwedig golau naturiol, a ystyriwyd yn angenrheidiol nid yn unig i helpu gyda glanhau a hylendid, ond i greu awyrgylch yn seiliedig ar iechyd a disgleirdeb – oedd yn bwysig iawn i lowyr a oedd newydd dreulio shifft mewn golau gwael o dan y ddaear. Mae rhestr ffenestri a gweddluniau adeiladau yn dangos sut y cafodd gwydr ei gynnwys yn nyluniad yr adeiladau hyn.

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Trychinebau Glofaol

Trychinebau

Yn aml iawn y trychinebau glofaol mawr yr ydym yn eu cysylltu’n bennaf â marwolaeth yn y diwydiant glo. Un o’r trychinebau hynny oedd y trychineb yng Nglofa Universal, Senghennydd, a ddigwyddodd ar 14 Hydref 1913. Lladdodd y ffrwydrad, a’r nwy gwenwynig a ollyngwyd yn rhydd o ganlyniad iddo, 439 o lowyr, gan wneud trychineb pwll glo Senghennydd yn un o’r trychinebau glofaol mwyaf marwol a thrasig yn hanes Prydain.

Datganiad yn nodi manylion yr iawndal a dalwyd, 1915 (DPD/4/11/2/4)

Fel rhan o’r project hwn, mae nifer fach o eitemau’n ymwneud â thrychineb Senghennydd wedi’u catalogio, gan gynnwys datganiad yn dangos manylion yr iawndal a threuliau angladdol a dalwyd gan berchenogion Glofa Universal, Lewis Merthyr Consolidated Collieries. Mae’r datganiad hwn yn rhestru pob unigolyn a laddwyd yn y trychineb, yn nodi ei enw, ei waith a’i oedran ac yn nodi p’un ai a oedd ganddo rywun yn dibynnu arno.

Mae eitemau eraill yng nghasgliad Y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn ymwneud â thrychineb Senghennydd yn cynnwys cofnodion yr ymchwiliad i’r trychineb, gweithdrefnau’r trychineb a ffotograffau a ymddangosodd mewn papurau newydd ac fel cardiau post o fewn dyddiau i’r trychineb.

Ffotograff o angladd un o’r rhai a laddwyd yn nhrychineb Glofa Senghennydd, 1913 (DNCB/14/1/2/3)

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Archwiliadau Meddygol Gweithwyr Anafedig

Archwiliadau Meddygol Gweithwyr Anafedig

Ochr yn ochr â’r cofrestri damweiniau ac iawndal cyffredinol, mae nifer o gyfrolau bach yn cofnodi archwiliadau meddygol gweithwyr anafedig. Daw’r ddelwedd isod o gyfrol sy’n cofnodi Archwiliadau Meddygol Gweithwyr Anafedig ac yn dyddio o fis Tachwedd 1924 tan fis Tachwedd 1943 (D1400/1/1/11).

Mae’r cofnodion a geir yn y cyfrolau fel arfer yn nodi enw’r person a anafwyd, ei gyfeiriad, dyddiad y ddamwain a ffi feddygol. Nid ydynt bob amser yn nodi natur yr anafiadau y maent yn eu harchwilio ond mae’r cyfrolau yn gofnod buddiol o’r gweithdrefnau a ddilynwyd gan y glofeydd wrth ddelio â gweithwyr anafedig.