Getting to know you: Lansio cylchgrawn Heddlu De Cymru ym 1970

Yn dilyn lansio Heddlu De Cymru – South Wales Constabulary – newydd ar 1 Mehefin 1969, roedd y Prif Gwnstabl, Melbourne Thomas, yn awyddus i feithrin gweithgareddau, gan gynnwys cynhyrchu cylchgrawn, a fyddai’n cychwyn plethu ynghyd y pedwar llu a unwyd. Yn ei adroddiad blynyddol cyntaf, dywedodd Thomas:

Without doubt the development of the magazine will assist in encouraging a greater sprit and a better understanding between all Officers of the Force. (DSWP/16/2)

Rhoddwyd cynhyrchu cylchgrawn yr heddlu newydd yn nwylo’r Prif Gwnstabl Cynorthwyol, E R Baker. Gyda’r teitl syml ‘South Wales Police Magazine’, cafodd y rhifyn prawf, yn faint poced 40 tudalen, ei gyhoeddi yn fuan ym 1970. O’r cychwyn cyntaf, roedd Baker am i’r cylchgrawn fod yn deuluol, gan sôn nid yn unig am bethau a oedd yn digwydd yn yr heddlu, megis dyrchafiadau ac ymddeoliadau, ond hefyd newyddion dyweddiadau, priodasau, chwaraeon teuluol a llwyddiannau mewn arholiadau.  Comisiynwyd y 7 adran, gan gynnwys Traffig, Pencadlysoedd a’r Swyddfa Cofnodion Troseddol, i gynnig cyfraniadau.

Cyfrannodd pob gohebydd adrannol i helpu i sefydlu’r arddull, sef addysgol ond ag elfen ysgafn, a oedd yn bresennol yn yr holl rifynnau cynnar. Dyma ambell glip o’r diweddariad ar ddatblygiadau yn yr Adran Traffig ar gyfer y rhifyn prawf.

Reports have been received at this office from agitated motorists on the A48 Trunk Road, complaining that the traffic is moving more freely and safely owing to the fact that [two] Police Constables …are no longer interrupting the flow of traffic. It would appear that the gain of the motorists on the A48 is the loss of the students of the Police Driving Academy where the two officers are performing duty.

In August 1969 [the son of a Police Constable] was awarded first prize as the ‘Bonniest Baby’ at Butlin’s Holiday camp Minehead. There was a considerable amount of disagreement amongst the judges when they could not decide just who was the bonniest – father or son!

(Cylchgrawn Heddlu De Cymru – DSWP/52/1)

Roedd yr her wedi ei gosod. Y cylchgrawn oedd y lle i fynd i gael newyddion am bethau difrifol megis dyrchafiadau ac ymddeoliadau, ond hefyd ar gyfer y pethau ysgafnach trwy Heddlu De Cymru. O ganlyniad, aeth yr ail rifyn, a gyhoeddwyd yn hydref 1970, yn 96 tudalen. Roedd bron pob adran yn cynnwys newyddion staff a theuluoedd a chyfres o straeon a jôcs.

Roedd y cylchgrawn nawr yn cynnwys cartwnau, cerddi, adroddiadau chwaraeon, cwis, croesair, adolygiadau llyfrau ac, i gyd-fynd â’r naws deuluol, gornel stori i blant. Hefyd, roedd pob rhifyn yn cynnwys cymysgedd o erthyglau hirion a oedd yn aml yn cynnwys troeon trwstan cydweithwyr a straeon lol eraill. Dyma ddau gyfraniad byr.

One evening a police Landrover went to the assistance of a member of the public whose car, boat and trailer had stuck in the sea at the river mouth at Ogmore by Sea. In the course of the recovery the police Landrover got into difficulties and, because of the fast incoming tide, the crew members had to ‘abandon ship’. The Landrover was eventually covered by water and before ‘going down’ the blue flashing lamp started to rotate as a sign of defiance. The vehicle was recovered next day and it is understood that members of the Central Traffic Sector partook of a meal of fish which had been trapped in the vehicle when it was high and dry.

(Cylchgrawn Heddlu De Cymru, Hydref 1970, DSWP/52/1)

Dan y teitl ‘Getting to know you’, roedd hefyd stori am heddwas ifanc yn cysgu â’i ben ar ei fron mewn mynedfa siop yn hwyr rhyw noson. Pan glywodd ei Sarsiant yn agosáu, ar y funud olaf, rhoddodd ei ddwylo dros ei frest a dweud:

And please watch over all those who are on duty this night and forever and ever, Amen.

(Cylchgrawn Heddlu De Cymru, Hydref 1970, DSWP/52/1)

Efallai ei bod yn arwydd gadarnhaol bod ystod eang o hysbysebu ym mhob rhifyn, gan gwmnïau lleol yn bennaf, o ledled ardal yr Heddlu. Fodd bynnag, y gwir arwydd o lwyddiant oedd i ba raddau y gallai’r cylchgrawn gofio a gwenu ar hynt a helyntion yr uno. Yn hydref 1970, roedd cerdd a dwy erthygl am yr uno, gan gynnwys y dyfyniad hwn o ddarn dychanol am y trafodaethau hirfaith ynghylch cytuno ar waith papur a systemau cyffredin ar gyfer y pedwar llu. Yn yr achos hwn, ffurflen ar gyfer ymddiswyddo ydoedd.

The meeting also decided to re-design Form Resig/Amalg/1/Ops … for the use of Admin Superintendents. Undoubtedly there would be a further meeting to decide who signed at the left, the middle and on the right – but that was something that could wait until tomorrow. “You know …I can never understand why a clever young fellow wants to resign anyway.” “Not enough to do, I suppose,” agreed his colleagues as they left through their personal doors.

(Cylchgrawn Heddlu De Cymru, Hydref 1970, DSWP/52/1)

Y prawf olaf oedd y cliw cyntaf yn y croesair – 1 ar draws:

Effective from 1^st June 1969 – three words with 5, 5 and 12 letters.

Gobeithio, erbyn hydref 1970, byddai holl aelodau’r heddlu wedi datrys hwn mewn mater o eiliadau. Ond, os ydych chi’n ei chael yn anodd dod o hyd i’r ateb, mae ym mharagraff cyntaf yr erthygl hon.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ceir copïau o dri rhifyn cyntaf Cylchgrawn Heddlu De Cymru ar gyfer 1970 yn Archifau Morgannwg, cyfeirnod DSWP/50/1.

Pandas ar Strydoedd De Cymru: Cwnstablaeth De Cymru newydd a grëwyd ym 1969

Dyma’r ail erthygl allan o dair sy’n edrych ar sut y crëwyd Cwnstablaeth newydd De Cymru gan gyfuno heddluoedd Morgannwg, Caerdydd, Merthyr ac Abertawe. Pwyslais yr erthygl gyntaf oedd lansiad yr heddlu ar 1 Mehefin 1969. Yn yr ail un rydym yn edrych ar yr heddlu newydd ‘modern’ a ffurfiwyd 50 mlynedd yn ôl. Cymerwyd y rhan fwyaf o’r wybodaeth ar gyfer yr erthygl o Adroddiadau Blynyddol y Prif Arolygydd a gedwir yn Archifau Morgannwg, ac yn enwedig yr adroddiad ar gyfer 1969-70 (ref.: DSWP/16/2). Mae gan Archifau Morgannwg hefyd gasgliad sylweddol o ffotograffau o waith yr heddlu o’r cyfnod hwnnw.

Daeth Cwnstablaeth De Cymru â’r pedwar heddlu, Caerdydd, Morgannwg, Merthyr ac Abertawe, at ei gilydd gydag ychydig iawn o newid yn nifer gyffredinol y swyddogion. Daeth  mwyafrif y lluoedd newydd, rhyw 1300 o swyddogion o gyfanswm o 2391, o Gwnstablaeth Morgannwg. Yr heddlu lleiaf cyn eu huno oedd Merthyr gyda 141 o swyddogion ac yna Abertawe a Chaerdydd. Mae hyn yn swnio fel nifer sylweddol ac yn wir, roedd y Gwnstablaeth yn un o’r rhai mwyaf y wlad. Fodd bynnag, fel y nodwyd gan y Prif Gwnstabl newydd, golyga hyn mai dim ond un swyddog oedd i bob 500 o bobl yn ardal y gwnstablaeth.

Bu arwyddion eisoes bod yr heddlu newydd ‘modern’ yn gweld newidiadau yn ei batrymau recriwtio traddodiadol. Er nad oeddent yn rhan gwbl integredig o’r heddlu tan ar ôl y Ddeddf Gwahaniaethu ar sail Rhyw ym 1975, roedd swyddogion benywaidd wedi cael eu cyflogi erbyn 1969 bron ym mhob agwedd ar waith yr heddlu, o’r adran lifrau i’r Adran Archwilio Troseddau, yr Adran Traffig, y Gangen Arbennig a’r Uned Gyffuriau. Fodd bynnag, dim ond 65 o swyddogion benywaidd oedd wedi eu cyflogi, sef 3% o gyfanswm y cyflogeion. Mewn meysydd eraill roedd y swyddi sifilaidd yn tyfu’n gyflym gyda chyfanswm o oddeutu 500 wedi eu cyflogi yng Nghwnstablaeth De Cymru. Tra bod y mwyafrif wedi eu cyflogi mewn swyddi clercaidd, roedd swyddogion sifilaidd yn cael eu cyflogi mewn swyddi ehangach ar y strydoedd gyda 69 o wardeiniaid traffig, a’r tu ôl i’r llenni mewn swyddi cynnal a chadw cerbydau a wneir gan staff sifilaidd.

Roedd yr adroddiad yn manylu ar nifer y cerbydau a’r gwaith o’u cynnal a chadw. I ryw raddau, roedd hyn yn dangos bod dulliau’r heddlu yn newid wrth gyflwyno’r Arfer Plismona Strydoedd mewn Unedau. Yn unol â’r Argymhellion Cenedlaethol, a gyhoeddwyd gan y Swyddfa Gartref ym 1967, roedd Plismona Strydoedd mewn Unedau yn annog heddluoedd i fuddsoddi mewn ceir a dyfeisiau radio personol i alluogi swyddogion i batrolio ac ymateb i alwadau gan y cyhoedd. Er y gostyngwyd nifer y swyddogion oedd yn patrolio ar droed oherwydd y dull hwn, mewn theori, ei nod oedd manteisio i’r eithaf ar dechnoleg newydd i blismona ardaloedd mawr. Erbyn diwedd 1969 roedd yr heddlu newydd yn berchen ar 459 o gerbydau, y dyrannwyd 160 ohonynt i’r wyth isadran ar gyfer Plismona Strydoedd mewn Unedau. Er bod y gwaith hwn yn dal i fynd rhagddo, roedd gan lawer o geir dechnoleg ddiwifr ac roedd swyddogion yn gallu manteisio ar 528 o radios personol.

Daeth peryglon hefyd o gyflwyno Plismona Strydoedd mewn Unedau. Bu cynnydd mawr yn nifer cerbydau’r heddlu mewn damweiniau ym 1969, gan gynnwys 93 o ddigwyddiadau gyda cheir Plismona Strydoedd mewn Unedau. Fel gwnaeth Melbourne Thomas gyfaddef:

Because of the rapid introduction of unit beat policing it was not possible to give every driver the full instruction which police drivers normally undergo to raise them to an above average standard…

Fodd bynnag rhoddodd sicrwydd i’r cyhoedd:

…no police officer was allowed to drive without a test to show that he was well capable of coping with normal traffic hazards.

Mae gan Archifau Morgannwg gasgliad helaeth o ffotograffau o’r cyfnod hwn, gan gynnwys sawl llun o’r Morris Minors a oedd yn gefn asgwrn Plismona Strydoedd mewn Unedau yn ne Cymru. Cyfeirid atyn nhw fel Ceir Panda, er eu bod wedi eu paentio’n las golau a gwyn, a chyda thechnoleg ddiwifr daethant yn rhan nodweddiadol o blismona mewn llawer o ardaloedd.

Wrth fynd drwy’r adroddiad, roedd llawer o elfennau y gellir eu hystyried yn gyffredin erbyn hyn, ond ar y pryd roeddent yn ddatblygiadau newydd yng ngwaith yr heddlu ym 1969, gan gynnwys ymgyrchoedd i hyrwyddo gosod larymau byrgleriaid a chynnal seminarau atal troseddau.  Gwelwyd hefyd un neu ddau o’r hen ffefrynnau gan gynnwys y ‘Goleuwr sy’n Siarad’ a ddefnyddiwyd ar gyfer ymgyrchoedd diogelwch ar y ffordd gyda phobl ifanc. Cyfeiriwyd atyn nhw weithiau fel ‘Billy neu ‘Bertie the Beacon’, ac roedd yr ymgyrch yn cynnwys goleuadau croesi gydag wynebau a thei bô yn aml oedd yn mynd ar ymweliadau ag ysgolion. Roedd llais wedi ei recordio gan Billy a oedd yn cynnig cymorth ar ddiogelwch ar y ffordd megis ‘Aros, edrych a gwrando cyn i ti groesi’r ffordd’. Yn ystod oes pan oedd robotiaid yn berchen i ffilmiau Hollywood yn bennaf, cafodd Billy ‘groeso brwd bob tro’.

Efallai bod agwedd arall o’r ‘datblygiadau newydd’ hefyd o bwys. Roedd ystadegau troseddau ym 1969 yn llawn categorïau traddodiadol megis ymosod, byrgleriaeth a lladrata. Er bod Uned Gyffuriau arbenigol yn rhan o’r heddlu newydd, yr unig gyfeiriad at waith yn y maes hwn oedd adroddiad bod dau gi’r heddlu wedi cwblhau hyfforddiant i ddarganfod resin canabis. Gwnaed hyn o bosib wrth edrych at y dyfodol oherwydd o fewn 12 mis y bu’r Prif Gwnstabl yn adrodd ei fod yn pryderu am …y defnydd anghyfreithlon o gyffuriau yn enwedig ymysg y bobl ifanc…  Cafodd 274 o bobl eu cyhuddo o droseddau yn ymwneud â chyffuriau ym 1970 ac arestiwyd 6 pherson yng Nghaerdydd am gynnal grŵp oedd yn mewnforio LSD a’i amnewid am resin canabis, ac felly roedd digon o reswm dros bryderon y Prif Gwnstabl i drefnu hyfforddiant i’r holl swyddogion mewn mynd i’r afael â throseddau cyffuriau.

Yn ystod 1969, daeth 11 o swyddogion o heddluoedd ar draws y byd – o Nigeria i Bahrain a’r Ynysoedd Solomon – i ymweld â Chwnstablaeth De Cymru. Nid oes cofnod o’u sylwadau. Ond heb os, buasai llawer i’w ystyried wrth i’r Gwnstablaeth newydd ymwreiddio ac addasu i’r newidiadau a’r heriau wrth Blismona De Cymru.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ceir copïau o Adroddiad Blynyddol y Prif Gwnstabl ar gyfer 1969 ac 1970 yn Archifau Morgannwg, cyf. DSWP/16/2.

Gwobr o £250: Hanes Lladrad Gemau Caerdydd Ebrill 1920

Un o’r nifer o wrthrychau anarferol sydd i’w canfod yn Archifau Morgannwg yw poster tua 2 x 3 troedfedd, a gynhyrchwyd ym 1920, sy’n cynnig gwobr o £250 am wybodaeth sy’n arwain at arestio “…lleidr neu ladron…” oedd wedi torri mewn i siop gemwaith yng nghanol Caerdydd [DCON/UNL/333].  Wedi ei gyhoeddi gan yr yswirwyr, Messrs Cunningham and Gibaud, a’r Prif Gwnstabl, David Williams, roedd y poster yn gofyn i unrhyw un oedd â gwybodaeth i gysylltu â Heddlu Dinas Caerdydd drwy ffonio Caerdydd 3213.

Digwyddodd y lladrad ar noson y 27ain o Ebrill 1920, pan ddygwyd gwerth miloedd o bunnoedd o emwaith o TW Long, Jeweller and Diamond Merchant, o 2  Heol y Santes Fair, Caerdydd. Mae hanes y lladrad a’r cyrch a ddilynodd i ddod o hyd i’r drwgweithredwyr yn cael ei adrodd yng nghofnodion Heddlu Dinas Caerdydd yn yr Archifau. Mae’r poster yn cynnig y wobr, a yrrwyd at heddluoedd ledled y wlad, yn rhestru’r eitemau gafodd eu dwyn. Yn eu plith roedd modrwyau gemwaith, breichledau aur, blychau sigarennau aur, crogdlysau a gyddfdlysau. Mae modd gweld maint y lladrad o’r manylion sydd ar y poster. Ar eu pennau eu hunain roedd dros 170 o fodrwyau gemwaith. Gwerth yr eiddo yn dilyn asesiad cychwynnol yr heddlu oedd £5000 yn ôl prisiau 1920, sef oddeutu hanner miliwn yn ôl prisiau heddiw. Cafodd y ffigwr hwn ei ddiwygio wedi hynny gan yr yswirwyr yn £2000 ond roedd yn lladrad o bwys o hyd. Fodd bynnag, cipiwyd dychymyg y cyhoedd nid yn gymaint gan faint y lladrad ond oherwydd y dull heriol a fabwysiadwyd gan y lladron wrth dorri mewn i’r siop emau. Mae’r manylion i’w canfod yn yr adroddiad trosedd a wnaed gan Heddlu Caerdydd ar 28 Ebrill 1920.

Mr Thomas William Long, Jeweller, 2 St Mary Street reported that his premises at the above address were entered sometime between 6.30pm on the 27^th and 9am on the 28^th instant and stolen therefrom a large quantity of Jewellery …of the value of about £5000.

The premises were examined by Chief Detective Inspector Harries, Detective Inspector Hodges, Detective Sergeants Little, Pugsley and Evans who found that entrance had been effected by climbing a wall about 25 ft high at the entrance to the Cardiff Market (Old Arcade entrance) Church Street, apparently with the aid of a knotted rope, 20 feet long, on the end of which was fastened an iron hook, then climbing on to the roof of Messrs Cross Bros premises, lowering themselves 10 feet on to the roof at the rear of Mr Long’s premises, then forcing a window on the same floor, with the aid of a jimmy and thereby gaining full access to the Shop.

The articles were taken from cases and shelves in the window. A jimmy, a pair of chamois leather gloves and electric torch were found in the shop and another jimmy of the roof of the Market.

Mr George Atkins of 18 Talygarn Street, Assistant Manager of the Central Market found the rope (referred to) hanging on the wall in the entrance to the Market at 8.30am on the 28^th April 1920 also a gold ring which was returned to Mr Long.

Mae’r cofnodion yn nodi’r camau a gymerwyd gan yr heddlu ar ôl darganfod bod lladrad wedi bod yn y siop. Gyrrwyd swyddogion i westyau yng nghanol y ddinas, tai lletya a’r orsaf drenau yn y gobaith o adnabod unrhyw un a fu’n aros yng Nghaerdydd, neu a adawodd yn gynnar ar fore’r 28ain, fu efallai a rhan yn y lladrad. Archwiliwyd lleoliadau troseddwyr gwybyddus o ardal Caerdydd a hefyd dynion oedd wedi cwblhau gwaith ar y siop rai misoedd ynghynt. Cymerodd yr heddlu ddatganiadau gan nifer o rai basiodd y lle, gydag un yn adrodd iddo weld …two men in the doorway, looking through the peep holes in the shutter. One of them was 50 years of age, dressed in corduroy trousers and a cap… ac adroddiad arall yn nodi day ddyn …one of them appeared to turn his face from my view. He was about 5ft 8 medium build, very dark complexion and had the appearance of a Foreigner and wore a Light Rainproof Coat and Trilby Hat.

Bu Mr Long a’i staff wrthi am dros wythnos yn  creu rhestr gyflawn o’r gemwaith oedd wedi ei ddwyn, ond wrth i’r manylion ddod i’r wyneb fe’u trosglwyddwyd i heddluoedd ledled y wlad yn syth gyda chais iddynt holi siopau gemwaith a siopau gwystlwyr am y nwyddau a ladratwyd. Gofynnwyd i heddluoedd roi manylion hefyd am unrhyw ladron siopau gwybyddus a oedd wedi torri i mewn yn yr un modd. Trosglwyddwyd nifer syfrdanol o enwau a ffotograffau i Heddlu Caerdydd gan heddluoedd eraill, ac aed ar ôl pob enw i ganfod ble’r oeddent ar noson y 27ain o Ebrill.

Roedd yn ymddangos bod datblygiad pwysig wedi digwydd o fewn dyddiau. Adroddodd Sarjant Little, un o’r swyddogion a alwyd i’r safle, ei fod wedi derbyn gwybodaeth ‘o le da’ beth amser yn ôl bod tri lleidr adnabyddus o Birmingham yn targedu TW Long ac yn cynllunio i dorri mewn dros nos drwy ddringo dros do gerllaw.  Er i’r wybodaeth gael ei rhoi rhai blynyddoedd yn ôl gofynnodd Heddlu Caerdydd i’w cydweithwyr yn Birmingham i fynd ar drywydd y tri dyn. Yn ychwanegol, gyrrwyd yr offer a adawyd yn safle’r drosedd i Birmingham i’w archwilio gan dditectifs er mwyn canfod a oedd yn debyg i offer a ddefnyddiwyd gan ladron siopau yn y ddinas honno. Mae gohebiaeth yn y ffeiliau yn dangos sut y bu i Heddlu Caerdydd gydweithio gyda lluoedd Birmingham a Caerhirfryn i fynd ar drywydd y tri dyn ond cafodd y tri eu diystyru maes o law.

Fel y gellid disgwyl, ysgrifennodd perchennog y siop nifer o lythyrau yn cwyno, gan gynnwys un ar 7 Mehefin at yr Arglwydd Faer. Roedd Long yn amlwg yn disgwyl i’r heddlu alw heibio i’r safle bob awr yn ystod y nos a’i fod yn ystyried bod plismona yng nghanol y ddinas yn rhy lac o lawer. Wrth ymateb, yn ei adroddiad i’r Pwyllgor Watch, oedd wedi ei ddyddio ar 14 Gorffennaf 1920, cyfaddefodd y Prif Gwnstabl nad oedd yr heddlu dillad cyffredin oedd yn cadw golwg ar ganol y ddinas ar ddyletswydd y noson honno am eu bod i fod i sefyll arholiad dyrchafiad y bore canlynol. Fodd bynnag, tra bod hyn yn anffodus, roedd heddwas mewn iwnifform, y Cwnstabl Frank Biston PC11, wedi galw heibio i’r safle dair gwaith yn ystod y nos ond iddo gael ei alw at siop Messrs Pearse and Jenkins, Sadleriaid, yn Stryd y Cei am y canfuwyd bod hwnnw ar agor. Cyfeiriodd Williams at Biston fel: …a reliable man who has served in this district without complaint for 23 years. Serch hynny nododd …the failure to discover the hanging rope in the market entrance is admitted and regretted… but it …would be easily overlooked in a general inspection of the building.

Yn y misoedd a ddilynodd y lladrad, rhagdybiwyd y byddai eitemau gemwaith yn cael eu canfod wrth iddynt gael eu gwerthu a thrwy hynny yn cynhyrchu trywyddion newydd. Mae’r cofnodion yn dangos y cafwyd gwybodaeth am sawl eitem oedd yn debyg i’r rhai a restrwyd fel rhai a ladratwyd. Ym mis Medi, teithiodd y Prif Dditectif Harries a Mr Silver, aelod o staff Long, i Newcastle i adnabod ‘2 gadwyn aur platinwm’ a basiwyd i’r heddlu gan emydd lleol. Ond, fel gydag adroddiadau eraill, gan gynnwys modrwy a ganfuwyd yn Y Barri, doedd dim modd eu hadnabod cant y cant fel y gemau a ddygwyd ar noson y 27ain o Ebrill.

Am bron i flwyddyn, ni lwyddwyd i ddatrys y drosedd ac ni hawliwyd y wobr gan neb. Mae’n debyg bod Heddlu Dinas Caerdydd ar fin rhoi’r gorau iddi, tan yn gynnar ar fore’r 11eg o Fawrth 1921:

…Constable Frederick Pickett, No 32 ‘A’, observed a knotted rope attached to and hanging by an iron hook from the coping over the entrance to the Central Market in the Old Arcade.  He immediately reported the matter at the Central Police Station. Almost at the same time Messrs Long’s premises – No 2 St Mary Street – were opened and it was reported that they had been entered.

Roedd yn gopi carbon o’r lladrad gwreiddiol pan lwyddwyd i gael mynediad trwy ddringo ar do tŷ bach tafarn yr Old Arcade a cherdded ar hyd to’r farchnad i dorri mewn i gefn rhif 2 Heol y Santes Fair. Roedd adroddiad yr heddlu a gofnodwyd ar 11 Mawrth fodd bynnag, yn dweud ychydig mwy wrthym ni y tro hwn sut y bu i’r lladron, wedi iddynt ddringo ar do’r farchnad, dorri mewn i’r ail lawr ar 2 Heol y Santes Fair ac oddi yno i’r brif siop:

From the flat roof a descent of about 20ft to a sloping roof was made by means of a rope secured to holes bored in the woodwork under the lead covering of the flat roof. At the side of the skylight was a window of Messrs Long’s premises. This window was secured by an ordinary catch and was easily forced by means of a jemmy giving access to a workroom on the second floor. The door of the workroom was secured by a small padlock and was similarly forced. Outside the door was a staircase leading to the first floor on which is situated a show room and lavatory. On the staircase from the first floor to the shop is a heavily padlocked steel gate which is in the full view of observation holes in the shutters. To avoid observation here the thieves broke through the floor of the lavatory to the workroom below. From here ingress to the shop was barred by another steel gate which was however not so prominent as that on the staircase. The padlock of this gate was forced by means of a specially prepared jemmy. The stolen property was taken from the window and show cases. [Adroddiad Trosedd, Adran A, Heddlu Dinas Caerdydd].

Roedd y lladron wedi paratoi yn dda ac mae’r adroddiad yn cadarnhau iddynt adael y canlynol ar eu holau:

One jemmy, one brace and bits, a steel three wheel tube cutter (American make), two hack saw blades, a knotted rope with an iron hook attached. The hook is semi-circular and roughly fashioned.

Dygwyd gwerth £3000 o emau yn gyfan gwbl, gan gynnwys: …gold watches, watch bracelets, watch wristlets, alberts, signet rings, brooches, necklets, cigarette cases, cigarette boxes, links, bangle rings set with diamonds, vanity cases and one or two sets of pearl studs.  Unwaith eto roedd hwn yn lladrad beiddgar a oedd yn peri penbleth i Heddlu Caerdydd.  Ailadroddwyd llawer o weithredoedd y flwyddyn flaenorol y tro hwn, gan gynnwys ymchwilio i nifer o gymeriadau lliwgar yn ôl eu henwau gan gynnwys ‘American Frank’. Ond unwaith eto, ofer fu’r ymdrech. Ar yr achlysur hwn, adroddodd Long fod cloc wedi ei symud gan y lladron a bod gobaith y ceid olion bysedd er mwy cynnig cliw o ran pwy oedd y lladron. Fodd bynnag, mae adroddiad y Cyfarwyddwr Ymchwiliadau Troseddol yng Nghangen Olion Bysedd, New Scotland Yard yn cadarnhau taw’r unig olion a ganfuwyd oedd olion bysedd staff Mr Long.

Roedd yn ymddangos  fel bod datblygiad pwysig wedi digwydd pan dderbyniwyd llythyr gan yr heddlu oedd wedi ei deipio yn wael oedd yn enwi’r lleidr:

This is the second time he has done the same shop. If you make enquiries … he left London by the 5 train and got to Cardiff about 9 and before 9 the next day he was back in London again. Ex pal of his.

Ar achlysur arall, holodd ditectifs o Gaerdydd garcharor yn Dartmoor a honnai y gwyddai pwy oedd y lladron. Ar y ddau achlysur canfuwyd bod y wybodaeth yn ffug. Roedd gobaith o weld yr achos yn symud yn ei flaen pan, ym mis Medi 1921, y canfuwyd oriawr â breichled aur 18 carat arni yn Llundain a’i dychwelyd at Mr Long. Yn anffodus doedd gan y gemydd o Lundain a dalodd £7 10s am yr oriawr, ddim cofnod o bwy oedd y gwerthwr ac ni allai ddweud mwy na bod: …a man age about 35/40, height 5ft 9 or 10, complexion sallow, hair and moustache dark, dress; dark clothes believed bowler hat, carrying a brief bag.

Mae’n bosib ei fod yn enghraifft o gau drws y stabl ar ôl i’r ceffyl ffoi pan adroddodd TW Long and Co, ym mis Mehefin 1921, eu bod wedi gwella eu diogelwch drwy gyflwyno system farrau yng nghefn yr eiddo. Roedden nhw hefyd wedi rhoi goriad i’r heddlu at ddrws ochr y siop. O’u rhan hwy, cytunodd Heddlu Caerdydd ar y camau canlynol, a gofnodwyd mewn llythyr gan y Dirprwy Brif Gwnstabl at Uwch-arolygydd dros dro’r ‘A’ Division ar 4 Mehefin 1921:

Elaborate precautionary measures have been taken by Messrs Long and Company to protect their premises against shop breakers….The Night Plain Clothes Patrol Constable within whose patrol the premises are situated, will be handed nightly by the Officer in Charge of the Plain Clothes Patrol a key which will enable him to gain access by the side door in Church Street. This door will be always locked after entering and leaving. Upon satisfying himself that everything is in order the Plain Clothes Constable will record his visit in the book provided (sent herewith) and which will be found on a desk in the passage and left there as a record.

Ar y pwynt hwn fodd bynnag mae’r trywydd yn mynd yn oer. Bron dwy flynedd yn ddiweddarach, mae un o’r llythyrau olaf ar yr achos, ar 26 Mawrth 1923, yn cadarnhau bod y ddau drosedd yn para heb eu datrys. Efallai bod hwn yn achos i Poirot neu Holmes?

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

 

‘Canaf gân am arwyr oes’: Teyrnged i Heddlu Morgannwg gan SH Caleb Morris

Mae gan Archifau Morgannwg nifer fawr o eitemau sy’n adrodd hanes Heddlu Morgannwg ers ei sefydliad yn 1841. Ymhlith yr eitemau anarferol hyn mae cerdd a ysgrifennwyd gan Ringyll yr Heddlu, Caleb Morris (SH 175) yn 1918 a adwaenir yn, ‘Teyrnged i Heddlu Morgannwg’. Ar yr adeg, roedd Morris yn 48 mlwydd oed a dros yr oedran cymwys ar gyfer gwasanaeth milwrol. Yn wreiddiol o Sir Benfro, ymunodd â Heddlu Morgannwg yn 24 oed yn 1894. Roedd yn boblogaidd yn ardal Abernant a chafodd ei wneud yn Rhingyll yn 1915. Ymddangosodd yn aml yn nhudalennau’r wasg leol, gan roi tystiolaeth am achosion troseddol y llysoedd lleol. Fodd bynnag, roedd Morris yn adnabyddus yn y gymuned am ei dalent o ran ysgrifennu. Mae llawer o adroddiadau papur newydd yn y cyfnod pan roedd y gynulleidfa’n cael eu diddanu gan waith ‘barddoniaeth gyfoes’ a ‘barddoniaeth groeso’ Caleb Morris. Roedd hyn yn awen a ddefnyddiodd yn 1918 i gynhyrchu ei waith, ‘Teyrnged i Heddlu Morgannwg’.  Ei nod oedd dathlu dynion yr Heddlu a oedd wedi ymuno â’r lluoedd arfog i ymladd yn y Rhyfel Mawr. Gwnaeth cannoedd o ddynion o’r Heddlu adael eu swyddi i ymuno â’r lluoedd a bu farw 92 ohonynt.

Mae’r gerdd wedi’i hargraffu’n llawn ar ddiwedd yr erthygl hon. Mae’n adrodd hanes digwyddiadau penodol, gan gynnwys yr ymgais diffuant i atal yr Almaenwyr ar ddechrau’r Rhyfel. Fodd bynnag, gan amlaf mae’n trafod llwyddiannau dynion penodol. Er enghraifft, Fred Smith, a oedd yn Archwilydd yr Heddlu ym Mhen-y-bont ar Ogwr ar ddechrau’r Rhyfel, a oedd hefyd yn enwog am ei ddawn rygbi gan chwarae ar ran Caerdydd a Phen-y-bont. Roedd gan Fred brofiad milwrol helaeth, gan ymladd yn y Rhyfel Boer fel Prif Ringyll Catrodol yn yr Iwmyn Morgannwg, lle enillodd y DCM. Yn ystod y Rhyfel Mawr fel Is-gyrnol Smith, arweiniodd yr 16eg Bataliwn (Dinas Caerdydd) Catrawd Cymru lle enillodd y DSO. Ar ôl y Rhyfel, aeth yn ôl i’r heddlu gan gael ei benodi’n Prif Uwch-arolygydd yn Nhregŵyr.

Mae’r gerdd hefyd yn adrodd hanes un o enwogion Heddlu Morgannwg, Prif Ringyll Cwmni, Dick Thomas. Ymunodd Dick Thomas â’r heddlu yn 1904 a chafodd ei wneud yn Rhingyll a’i leoli ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn 1913. Roedd yn enwog iawn fel chwaraewr rygbi penigamp dros Ben-y-bont, Aberpennar a Chymru. Yn benodol, chwaraeodd ar ran y tîm Cymreig cyntaf i ennill y Grand Slam yn 1908. Mae’n cael ei gofio fel un o arwyr ymosodiad Catrawd Cymru ar safleoedd cadarn yr Almaen ym Mametz Wood ar 7 Gorffennaf 1916.

Un o hanesion trist y gerdd yw hanes James Angus, a oedd yn dod o Aberhonddu’n wreiddiol. Ymunodd Angus â Heddlu Morgannwg yn 1893, a chafodd ei leoli yn Y Barri ac Abercynon. Fel Fred Smith, roedd ganddo brofiad milwrol. Roedd ei dad wedi ymladd gyda Cyffinwyr De Cymru yn y Crimea, ac roedd James Angus wedi ymladd gyda Gwarchodlu’r Grenadier yn Rhyfel y Boer. Yn 1914, ymunodd ag 16eg Bataliwn Dinas Caerdydd Catrawd Cymru. Ar ôl cael dyrchafiad i fod yn Is-gyrnol, roedd yn Gadlywydd Gweithredol 11ed Bataliwn ’Cyffinwyr De Cymru pan fu farw yn sydyn mewn damwain nofio ym mis Medi 1917.

Mae’r gerdd hefyd yn ymdrin â digwyddiadau’n agosach at adref, gan ganmol y dynion fel Morris a oedd yn gorfod aros yng Nghymru ond a oedd yn chwarae ‘eu rhan’ i ennill y Rhyfel. Yn ychwanegol i hyn, mae teyrnged hirfaith i’r Prif Gwnstabl, y Capt Lionel Lindsay, am ei arweinyddiaeth yn ystod blynyddoedd y Rhyfel. Roedd Lindsay wedi ymuno â’r Heddlu fel Uwch-arolygydd ym Merthyr yn 1889. Cymrodd le ei dad, Henry Gore Lindsay, fel Prif Gwnstabl yn 1891 ac roedd yn y swydd tan 1937.

Mae’r gerdd yn gorffen gyda naws eithaf tywyll, yn adrodd hanes miloedd o fenywod a oedd yn ofni’r post pob dydd rhag ofn iddynt gael newyddion am farwolaeth un o’u hanwyliaid. Byddai cludo llythyrau a thelegramau o’r fath yn ddigwyddiad arferol mewn cymunedau lleol yng Nghymru. Byddai Caleb Morris yn sicr wedi poeni am fywyd ei unig fab, David, a oedd yn y Llynges Fasnachol. Roedd David yn swyddog ar longau W J Tatem and Co, Caerdydd.  Cyn belled ag y gwyddom ni, bu fyw trwy’r Rhyfel, ond roedd yn lwcus. Ym mis Mai 1918, roedd gan yr Aberdare Leader fanylion am ei ddychweliad o India ar yr SS Madras. Bu ymosodiadau ar y confoi’r naill ffordd a’r llall gan longau tanfor yr Almaen, ac fe gollwyd chwech o longau. Adroddwyd… … one torpedo missed the bow of Sec Officer Morris’ ship by only a yard or two and struck the next ship which was alongside.… [Aberdare Leader, 18 Mai 1918].

Argraffwyd copïau o deyrnged Caleb Morris yn y Western Mail am bris o 3d y copi. Roeddent yn boblogaidd tu hwnt, ac ym mis Mehefin 1918, adroddwyd bod £67 11s wedi’i godi, gan awgrymu bod dros 5400 o gopïau wedi’u gwerthu. Rhoddwyd yr elw i Gronfa’r Carcharorion Rhyfel Cymreig. Roedd Caleb Morris yn gweithio yn gyda Heddlu Morgannwg am 26 mlynedd, gan ymddeol yn 50 oed ym mis Mawrth 1920.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

 A Tribute to the Glamorgan Constabulary

Respectfully dedicated to Captain Lionel Lindsay, MVO, Chief Constable

I’ll sing a song of heroes true,

Known to you as ‘Men in blue’.

The gallant members of the Force

Are never wanting in resource;

When Britain’s sword flashed in the light

For Belgium’s liberty and right,

The brave Glamorgans honour bound

Exchanged their beats for battle ground.

Four hundred men as true as steel

Knew how to march with toe and heel;

They knew their rifle and their drill,

A dauntless band with iron will.

These men that would not break or yield

Could now command upon the field.

A smarter lot of army men

Was never known to human ken.

They hailed from Porth and Mountain Ash,

That ‘Scrap of Paper’ made them rash.

They left Bridgend and Aberdare,

Took up their guns and did their share;

From Briton Ferry jovial Ben

Rejoined his unit there and then:

And now a captive with the Hun,

May God be with him when alone.

From Port Talbot, Pentre, Barry,

On their journey did not tarry.

Every Hamlet, Town and Village

Were responsive to the Message.

Men from all the Shire’s divisions

Joined the battle of the Nations.

A spirit moved within each breast

That hurried them to do their best.

With solemn vow and eager heart,

Determined all to play their part.

Never yet had they been thwarted

In a venture once ‘twas started.

Ere the middle of September

Many crossed the Straits of Dover;

Forward march through France and Flanders,

Till they met the Goosestep dancers,

‘Got in Himmel Donner Wetter’,

Blood was running there like water.

The BEF with wounded arm

Gave Kaiser William the alarm,

His dreams of Paris and Calais

Evaporated on that day.

 

The soldiers said, and still repeat,

That Angels fought in that retreat.

Like lightening flash or human thought

A modern miracle was wrought;

The British caused a German rout;

Attila’s millions turned about.

The Huns retreated to the Aisne,

A sorry plight for men so vain.

Many a policeman’s blood was shed,

And some were numbered with the dead.

Among the men who crossed the foam

To fight for Country, King and Home,

Was Colonel Smith of football fame,

To-day he plays the sterner game:

Fred was mentioned in despatches,

How he fought the cruel Bosches;

His clever tactics foiled the foe,

His merit won the DSO

May further honour be in store

‘Till Smith commands the Army Corps.

 

Another star looms on the view,

A credit to the Men in Blue;

Brave Colonel Angus made a stand

That brought distinction and command;

A Grenadier to the core,

He won his spurs against the Boer.

As true a man as wore a sword

Or stood before the German Horde,

But sad to me ‘tis to relate

How Angus met his mournful fate;

For when he was with honour crowned

A message came that he was drowned.

For acumen and gallantry

His name will long remembered be.

 

Another hero, strong and tall,

A master with the gloves and ball,

A football player lithe and bold,

An International of old.

He won his cap for strength and dash-

I mean Dick Thomas, Mountain Ash;

As Sergeant Major at the Front

Was in the van, as e’er his wont.

Poor Dick is numbered with the slain,

And buried on a foreign plain;

He met his death with smiling face,

‘Twas worthy of a gallant race.

 

And Corporal Jones of Cynon Town,

Who joined the Guards and won renown;

A man of truly valiant worth,

A giant he, in length and girth;

He won a medal for his pluck,

But lost a limb, what bitter luck.

Poor Jim will never march again

To music of a martial strain.

 

Could I but weave as Poets can,

I’d sing a song to very man.

All deserve their names to glitter

On a shield in gold and silver;

One and all without exception

Are worthy of the British Nation.

Many a gallant deed was done,

The twentieth part will ne’er be sung.

Behind the lines the crosses tell

How brave Glamorgans nobly fell.

Many are to-day for valour

Numbered on the Scroll of Honour;

For ‘Robert’s’ always in the van,

A soldier, constable and man.

 

Three hundred men were left at home,

They could not sail across the foam.

The DSO and DCM

Will ne’er be won by one of them.

They too deserve a word of praise

For arduous work in anxious days,

Willing service to the Country

Yet may win a star or bounty.

Their patience, tact and courtesy

Disclose inherent chivalry.

 

Our gallant Chief, and friend in need,

To all of us a friend indeed;

The martial mien his Giants bear,

A triumph to his special care.

Every man a Drill Instructor-

Aye, and ready for the Sector.

There’s not a Force throughout the Realm

With better Captain at the helm.

His ancient lineage, gentle birth,

Add lustre to intrinsic worth.

A Chieftain he whose loyalty

Was honoured by our Royalty.

The deeds he’s done since war began

Are worthy of the Lindsay Clan.

A valiant Chief of noble heart,

To King and Country plays his part;

And when his men return again

They will not seek his aid in vain.

His name will ever revered be

For honour and fidelity.

 

Another Gentleman we know,

Brave Colonel Williams, DSO.

A man respected in the Shire,

Descendent of a noble sire;

Grandson and a worthy scion

To ‘Alaw Goch’ of Ynyscynon.

He early won his King’s reward

As Captain of the Celtic Guard;

Before this War the Welshmen had

To wear Grenade of Gaelic pla’d,

His love of Wales and his Nation

Brought to pass the Welch Battalion.

(Ye Giant Welshman, service seek,

‘Cymru am Byth’, go! Don the leek;

When a Teuton you encounter

Make him eat the leek for dinner;

Treat him as the bold Glendower

Treated Pistil for his bluster.)

When War is o’er and Peace shall reign

May he come back to Wales again,

For Wales can ill afford to lose

The man that won that Cross at Loos.

 

I’d love to touch a finer chord,

If but the Muse with my accord,

For now I tread on holy ground

Where the bereaved are to be found.

Ye women brave, whose hearts have bled

For husbands, sons and lovers dead;

Yon brave Soldier-sons of Gwalia

Sleepeth in that Grand Valhalla.

My inmost soul with pain is strung,

I can’t express with human tongue,

The pain and sorrow that is wrought:

Though glory won, ‘tis dearly bought.

There’s not a herb, however good,

That ever has or ever could,

Or great physician’s healing art,

Can heal the wounds of broken heart;

There’s only One, the Lord above,

That knows the depth of woman’s love.

All through the watches of the night

They never sleep till morning light.

They watch the postman from afar,

The door is left upon the jar.

The mother peeps behind the blind

And prays that fate at last is kind.

The Postman passes with a will,

The Mother’s heart is standing still.

Sometimes the truth is grim and hard:

Her boy lay buried  in the sward.

O what is sorrow? Who can tell?

‘Tis only them that love too well.

The anguish, pain and poignant grief

Beyond the conception and belief.

God of Mercy, stretch forth Thy palm

And give Thy children healing balm.

 

Caleb Morris, SH 175. Abernant, Aberdar.

‘Werth pob ceiniog’: Adeiladu Gorsaf yr Heddlu ym Mhen-y-bont ar Ogwr ym 1845

Pan sefydlwyd Heddlu Bro Morgannwg ym 1841, bu galw mawr ledled y sir am orsafoedd addas ar gyfer y plismyn newydd. Yn ei adroddiad cyntaf ar gyfer Sesiynau Chwarter Cyffredinol dros Heddwch y Sir, pwysleisiodd y Prif Gwnstabl Capten Charles Frederick Napier ar 30 Awst 1841, fod angen un ai disodli’r cyfleusterau presennol yn gyfan gwbl neu eu hailwampio. Mewn trefi megis Merthyr, roedd carcharorion dan oruchwyliaeth cwnstabliaid yn y ddalfa mewn tafarndai lleol, oherwydd barn Napier bod y celloedd, pan fônt ar gael, yn:

…totally unfit for the reception of such prisoners.

Nododd Napier bod angen gorsaf gyda chelloedd cloi ym mhob prif dref yn y sir. O ran Pen-y-bont ar Ogwr, a oedd yn Ardal Ogwr, dywedodd:

I propose making Bridgend the Station House for this District and the residence of the Superintendent…  Bridgend being the central point it is highly desirable that a good station house should be erected, I would suggest that the building should contain a residence for the Constable, with offices for the Superintendent, and four cells  [Cofnod Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg, yn y Pyle Inn ar Ddydd Llun 30 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Er y cytunwyd y byddai Ffi Heddlu o £800 yn cael ei godi’n benodol ar gyfer ariannu Gorsaf yr Heddlu, cydnabuwyd y byddai’n cymryd amser i adeiladu eiddo addas ym mhob ardal.  Ni aethpwyd i’r afael â’r sefyllfa ym Mhen-y-bont ar Ogwr tan 1845. Yn Archifau Morgannwg, ceir y cynlluniau gwreiddiol ar gyfer gorsaf newydd yr heddlu a adeiladwyd yn y cyfnod, a llawer o’r ohebiaeth a oedd yn ymwneud â negodi’r gwaith adeiladu.

Roedd y newyddion yn 1843 bod cynlluniau ar waith i adeiladu, drwy gontract preifat, neuadd dref newydd ym Mhen-y-bont ar Ogwr ar dir Iarll Dwnrhefn yn gyfle i ymgorffori gorsaf heddlu, celloedd a llys yn yr adeilad.

Sefydlwyd Pwyllgor Ynadon i oruchwylio’r gwaith o adeiladu gorsafoedd yr heddlu. Pan aeth y grŵp a oedd yn gyfrifol am adeiladu Neuadd Dref Pen-y-bont ar Ogwr at y pwyllgor hwn yn 1843, cytunwyd y byddai modd cynnal cyfleusterau ar gyfer yr heddlu a’r ynadon lleol yn llawr isaf Neuadd y Dref. Caiff manylion y cytundeb a sefydlwyd ar y pryd eu nodi yng Nghofnodion y Sesiynau Chwarter Cyffredinol dros Heddwch a gynhaliwyd yng Nghastell Nedd 27 Mehefin 1843, ac sydd ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg.

… the Inhabitants of Bridgend (having previously determined to erect a Town Hall in that Town by private subscription) offered the Magistrates to provide on the basement story of the proposed Hall the necessary accommodation for the Police upon being paid by the County as much as a Police Station House, including the price of the Land, would have cost in any other situation in the Town.

A Meeting of the Committee of Magistrates was immediately afterwards held and they agreed to pay the subscribers to the Town Hall the sum of Three hundred and fifty pounds for providing such accommodation according to such plan and upon having a Lease of the Station House for a Thousand years at a Pepper Corn rent, granted to the County, the whole arrangement being subject to the approbation of the Secretary of State.

It is intended to set apart in the basement story two rooms viz ‘the Magistrates Room’ and the ‘Waiting Room’ adjoining, for the use of the Magistrates of the District they having at present no room in which to hold their Petty Sessions.

The Upper Story is intended to be used as a Public Hall with Judge’s and Jury Rooms.

That, save such as may be included under the head of ‘County Meetings and duly convened’, it shall not be used for any meeting of a political party, polemical, or controversial character or complexion  [Cofnod Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yng Nghastell Nedd ar 27 Mehefin 1843, cyf.: DMM/CO75/2].

Roedd y ddarpariaeth olaf ynghylch defnyddio’r Neuadd at ddibenion gwleidyddol, yn weithredol am 40 mlynedd. Cafodd ei ddiddymu yn ôl penderfyniad y pwyllgor rheoli ym mis Mai 1885 [Llyfr Cofnodion Neuadd Dref Penybont-ar-Ogwr, 1845-1941, cyf.: DXS/1, t103].

Mae cynlluniau gwreiddiol y llawr isaf, a ddyluniwyd gan y pensaer, D Vaughan, i’w gweld yn Archifau Morgannwg.

Mae gan y cynlluniau sêl cŵyr ac maent wedi’u llofnodi sy’n cadarnhau eu bod wedi’u cymeradwyo gan Ysgrifennydd Gwladol y Swyddfa Gartref, Syr James Graham, ar 8 Awst 1843. O ystyried mai dim ond un heddwas oedd yn gyfrifol am dref Pen-y-bont ar Ogwr, nid oedd Gorsaf Heddlu Bro Morgannwg yn fawr ddim o ran maint, gan gynnwys un ystafell wely 12 troedfedd x 12 troedfedd, ystafell storio o faint tebyg ac ystafell fyw gyda storfa danwydd, 14 troedfedd x 17 troedfedd. Yn ychwanegol i hyn, roedd tair cell a phob un ohonynt yn 10 troedfedd x 6 troedfedd. Nododd Napier pan fo celloedd ar gael yn y sir, roeddent yn aml yn oer iawn ac yn anaddas ar gyfer eu defnyddio yn ystod y gaeaf. Er mwyn mynd i’r afael â hyn, trefnwyd bod y celloedd ym Mhen-y-bont ar Ogwr yn cael eu gwresogi gan simneiau tanau mewn ystafelloedd cyfagos. Roedd gan bob cell doiled hefyd. Dyrannwyd llawer iawn o weddill y llawr isaf at ddibenion Ynadon Cannoedd Casnewydd ag Ogwr, gydag Ystafell Ynadon ac Ystafell Lys. Mae’n debyg y byddai lampau olew wedi’u cynnau gyda’r nos er mwyn goleuo’r llawr isaf, oherwydd nid oedd unrhyw oleuadau nwy yn Neuadd y Dref tan 1847 [Neuadd Dref Pen-y-bont ar Ogwr, cyf.: DXAG].

Mae copïau o’r datganiad Ymddiriedolaeth a’r les ar gyfer yr orsaf o fis Awst a Hydref 1844 hefyd ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg. Maen nhw’n cadarnhau bod y gwaith adeiladu wedi cymryd ychydig dros flwyddyn i’w gwblhau.

The foundation stone of the building which was erected by public subscription, was laid on the thirteenth day of September 1843, by the Rt Honorable John Nicholl, MP. Her Majesty’s Judge Advocate General and the Hall, having been completed, was delivered up to the subscribers by Mr John Rayner of Swansea, the Architect, on the first day of May 1845  [Llyfr Cofnodion Neuadd Dref Penybont-ar-Ogwr, 1845-1941, cyf.: DXS/1].

Roedd y cyfleusterau fwy neu lai yn unol ag argymhellion Napier, gyda llety i’r cwnstabl lleol. Byddai’r rhent ar gyfer y llety hwn yn dod allan o’i gyflog. Fodd bynnag, dim ond tair cell a adeiladwyd, yn hytrach na phedair.  Cymrodd yr Ymddiriedolwyr gyfrifoldeb dros y Neuadd y Dref newydd yn swyddogol ym mis Mai 1845, a chynhaliwyd y cyfarfod cyntaf ar ddechrau mis Mehefin. Gwnaethpwyd mân ddiwygiad i ddyluniad yr orsaf ym 1848, sef adeiladu grisiau o’r orsaf i ddoc y carcharorion yn y neuadd. Mae modd gweld y cynlluniau ar gyfer hyn yn Archifau Morgannwg hefyd, ynghyd â chadarnhad eu bod wedi’u cymeradwyo gan Syr George Grey, yr Ysgrifennydd Cartref, ar 2 Medi 1848 [Cofnodion Heddlu Morgannwg, Neuadd Dref Penybont-ar-Ogwr, 2 Medi 1848, cyf.: DCON236/1].

Mynegwyd barn ar y cyfleusterau newydd ar gyfer yr heddlu a’r ynadon yng nghyfarfod yr Ynadon, a gynhaliwyd mis yn ddiweddarach yn ystod Gorffennaf 1845. Adroddwyd am hyn yn y Cardiff and Merthyr Guardian. Ar un llaw, roedd hi’n amlwg bod sawl mân broblem:

Bridgend Station House. It was stated that the rooms of this station smoked very badly – that the chimneys did not draw well…  After a short conversation upon the subject… it was ordered that steps should immediately be taken for the purpose of lessening, if not entirely removing the evil complained of by the inmates of the Bridgend Station House  [Cardiff and Merthyr Guardian, 5 Gorffennaf 1845].

Ond ar y llaw arall, yn gyffredinol roedd yr Ynadon yn fodlon eu bod wedi taro bargen dda ym Mhen-y-bont ar Ogwr. Wrth drafod eu bodlonrwydd ar y cyfleusterau newydd, dywedodd un Ynad, Robert Knight:

At all events he thought the county had received a good shilling’s worth for a shilling in having a station house which cost £500 for £300. (Hear).  [Cardiff and Merthyr Guardian, 5 Gorffennaf 1845].

Ni chofnodwyd unrhyw wybodaeth ynghylch bodlonrwydd trigolion Pen-y-bont ar Ogwr ar hyn.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

I haeddu dyrchafiad dim ond bod yn sylwgar, deallus a sobor sydd raid: Cyfarwyddiadau ar gyfer Heddlu Sir Morgannwg, 1841

Ym mis Tachwedd 1841, wrth i Heddlu Morgannwg fentro allan i faes y gad am y tro cyntaf, rhoddwyd copi o’r Instructions for the Glamorganshire Constabulary Force i bob un ohonynt. Yn dri deg tri tudalen o hyd ac wedi’i argraffu fel ei fod yn ffitio’n dwt mewn poced, roedd y llyfryn yn rhoi ‘cyfarwyddiadau’ ar gyfer pob un o’r tair rheng – uwch-arolygydd, siarsiant a chwnstabl. Mae copi o’r llyfryn gwreiddiol ar gael yn Archifau Morgannwg. Mae’n ddiddorol iawn gan ei fod yn dweud wrthym am ddyddiau cynnar plismona a’r newidiadau yng nghymdeithas yn sgil diwydiannu.

Mae llawer iawn o’r llyfryn yn cynnwys cyngor syml i Gwnstabliaid, gyda phwyslais ar y gobaith o gael dyrchafiad am wneud gwaith da.

…to merit promotion it is only necessary to be attentive, intelligent and sober. Diligence is always in his power; the necessary intelligence is easily acquired; and to be sober requires only that firm resolution never to enter a public house, or accept liquor from any person whomsoever.

Roedd meddwdod yn amlwg yn bryder mawr, a dywedwyd wrth y pedwar Uwch-arolygydd bod rhaid iddynt sicrhau bod pob tafarnwr yn gwybod bod ….. rhoi lloches i Blismyn yn ystod oriau gwaith….  yn drosedd. O’r dechrau, dywedodd y Capten Charles Napier, y Prif Gwnstabl, y byddai cwnstabliaid sy’n cael eu dal yn feddw ar ddyletswydd yn cael eu diswyddo ar unwaith.

Nothing denigrates a Police Officer so much as drunkenness, nothing is so soon observed by the public, and nothing exalts the character of a Constable so much as the steady and uniform refusal of liquor when offered to him, even with those who at the moment may be offended at his determination.

Hefyd, dywedwyd wrth y cwnstabliaid y byddent yn wynebu sarhad a chythruddion niferus ac na ddylent byth ddangos…. dig na gwylltineb… a chydnabod bod y fath bethau’n rhan o’r swydd.

When a Constable exhibits good temper he will never want either the approbation or the assistance of every respectable spectator. On the contrary, any want of temper is almost certain to expose him to disapprobation and insult, and must deprive him of that presence of mind which is so essential for his own protection and the reputation of the Service.

Wrth edrych ar y rhestr o droseddau yr oedd rhaid i’r Cwnstabliaid ddelio â nhw, mae’r rhan fwyaf yr un mor berthnasol heddiw, gan gynnwys llofruddiaeth, torri i mewn i dai, lladrad, ymosod a derbyn nwyddau wedi’u dwyn. Fodd bynnag, roedd nifer ohonynt yn nodweddiadol o’r oes, ac yn adlewyrchiad o gymdeithas yng nghanol y ddeunawfed ganrif. Er enghraifft, roedd y rhestr o is-ddeddfau yn cynnwys gweithgareddau a oedd yn destun cosb:

No swine sty or privy to be emptied, or night soil, etc to be removed except between 12 at night and 5 in the morning….

No cattle to be slaughtered or dressed in any street….

Blacksmiths and persons using a forge and having a door or opening to the front of any street to have the same closed within half an hour after sunset, to prevent the light shining upon the street….

No person to shoe, bleed or farry any horse or cattle in any street except in case of accident.

Er syndod efallai, roedd y rhestr yn cynnwys:

No carriage to be washed or repaired in any street, except in case of accidents.

Dyma gyfnod cythrwfl Merched Beca a rhybuddiwyd Cwnstabliaid bod troseddau yr ystyrid yn ffeloniaeth yn cynnwys:

Maliciously throwing down any toll-bar or fence that belonging to any turnpike gate.

Hefyd, nid oedd yn rhywbeth anghyffredin mewn ardaloedd arfordirol i longau gael eu denu ar y creigiau fel y gellid eu hysbeilio a dywedwyd wrth y Cwnstabliaid i chwilio am unrhyw un:

Exhibiting any false light with intent to  bring any ship into danger, or maliciously doing anything tending to the destruction of any vessel in distress, or any goods belonging thereto, or impeding any person endeavouring to save his life from such ship or vessel.

Roedd y pwyslais ar fod yn drwsiadus bob amser, ac roedd y Cwnstabliaid yn gwisgo siacedi glas â chynffon gwennol arnynt a llodrau gwyn yn yr haf. Eto mae’n rhaid bod cynnal y safonau yn dipyn o her ar brydiau, o ystyried bod:

If it rains the Constable on duty must keep clear the eyes of the sewers.

Byddai strydoedd trefi mawrion wedi bod yn wahanol iawn yn y 1840au ac mae rhyw syniad o’r ffordd y byddent yn edrych i’w gael yn y canllaw ar ‘Dyletswydd Dydd’:

He is to remove all nuisances, prevent the foot-walk from being obstructed in any way whatever, and either drive away, or take away into custody, all beggars, ballad singers, oyster sellers and persons selling fruit or other articles in baskets.

Roedd yr heddlu hefyd yn chwarae rhan bwysig yn y gwaith o ddelio a thanau. Y cwnstabliaid oedd yn gyfrifol am seinio rhybudd a hefyd am roi gwybod i’r orsaf dân.

If he has to run and feels tired, he is to send forward a fresh Constable when about half way; but still he is to keep on his course as fast as possible, lest the message should miscarry.

Roedd hefyd cyfarwyddiadau penodol ar beth y dylid ei achub:

If it is a counting house or warehouse the first things to be saved are the books and papers.

Does dim dwywaith, fodd bynnag, mai’r her sylweddol a wynebai’r heddlu newydd oedd plismona’r trefi diwydiannol yn Ne Cymru a oedd yn ehangu’n gyflym. O’r 34 sarsiant a chwnstabl a recriwtiwyd gan Heddlu Morgannwg ym 1841, anfonwyd 12 i weithio yn ardal Merthyr Tudful a oedd yn golygu bod yr ardaloedd gwledig, fel y dywedodd Napier ei hun, yn brin o blismyn. Yn sgil y cyfleoedd i gael gwaith yn y pyllau glo a ffowndrïau haearn, roedd trefi megis Merthyr wedi gweld eu poblogaeth yn cynyddu yn gyflym dros ben. Roedd yr Heddlu Morgannwg newydd yn wynebu her ddyddiol o ran sicrhau cyfraith a threfn mewn trefi prysur lle roedd y boblogaeth wedi bod yn gweithio’n galed, ond roedd alcohol yn rhad ac yn hawdd ei gael. Roedd y cyngor o ran delio a meddwdod yn rhyfeddol o ysgafn.

Although a Constable is always to act with firmness, he is never to interfere needlessly. When a drunken man is making his way home quietly, he is to let him pass on without speaking to him; if he is disorderly, he is to speak mildly and friendly to him, and persuade him to go home; if he needs assistance he is to help him; if he requires protection, he is to pass him without murmuring to the next Constable, who is to pass him in the same manner to the next, and so on till he is conveyed home.   

When he finds a person lying stupidly drunk he is to arouse him without any violence or uproar; if he can tell him where he lives, he is to be conveyed home; if not he is to be carried to the station.

Er bod anhrefn yn bennaf gysylltiedig â dynion, roedd llawer o ferched a merched ifanc yn cael eu cyflogi yn y diwydiannau newydd a rhybuddiwyd Cwnstabliaid y byddai’n rhaid iddynt ddelio â merched meddw neu ffraegar:

With disorderly women the Constable is to hold no communication of any sort, or under any pretence whatever. He must behave towards them with a determined sternness of manner, and never allow them to gather in crowds or on his beat, to create a noise, or to interrupt persons as they pass. By compelling them to keep moving quietly along much trouble will be avoided; and keeping them as much as possible off the streets altogether after twelve o clock at night, not only much disorder but many robberies will be prevented, for they not only rob gentlemen and drunken men themselves, but serve as an excuse for professional thieves lurking about, to plan and commit robberies. If all his stern vigilance cannot control them, he is, whenever they behave riotously or indecently, or quarrel with each other, to take them into custody, and book them for the offence of which they are guilty, and for no other.

Nodwyd eisoes bod rhai ardaloedd yn y trefi hyn lle’r oedd rhaid i’r heddlu fod yn ofalus, ac roedd y llyfryn yn cynnwys yr adran benodol hon ‘Affrays and Riots at Night’.

… when there is a serious affray or dangerous riot, he is to apprehend all persons so offending, particularly the ringleaders. As the Police are obnoxious to such parties, individual Constables must be cautious how they interfere. In most cases they had better spring their rattle, and collect assistance; then rush forward resolutely and keep together until the crowd have dispersed.

Roedd hwn yn gyngor cadarn i Gwnstabliaid gyda dim ond pastynau a chario ratl i alw am gymorth.   Daw’r llyfryn i ben gyda chyngor i Gwnstabliaid ar gyflwyno tystiolaeth gerbron yr Ynadon.

When called on, he must state his charge clearly and candidly, in as few words as possible, introducing nothing that does not bear on the charge. He must not introduce any ‘says he’, and ‘says I’, but simply state the bare facts of the case, concealing nothing that makes for or against the prisoner. When the Magistrate asks a question, the answer is to be prompt and plain, without disguise or circumlocution. He is, whilst he is before the Court, to stand up in his place, with his hands quietly by his sides.

Felly, gyda’u gwisgoedd newydd a’u llyfr poced dechreuodd dynion Heddlu Morgannwg eu swyddi newydd ym mis Tachwedd 1841. Defnyddiwyd y canllawiau yn effeithiol, fel y dangoswyd yn achos datrys byrgleriaeth Ynys Las ym mis Rhagfyr 1841, dim ond un o’r miloedd o droseddau i’w datrys gan yr heddlu dros y 175 mlynedd nesaf.

Mae copi o’r llyfr Instructions for the Glamorganshire Constabulary Force, (London, Clowes and Sons, 14 Charing Cross, 1841) ar gael yn Archifau Morgannwg, cyf: DCON38.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Lladrad Haerllug: Yr achos mawr cyntaf i Heddlu Morgannwg

Ymhlith y papurau sydd yn Archifau Morgannwg mae copi o gofnod a ysgrifennodd Uwch-Arolygydd Davies o Heddlu Morgannwg yn 1844. Roedd y fersiwn derfynol yn amlwg am gael ei phasio i ‘Arglwyddi’r Trysorlys’, yn nodi manylion trosedd a ddatryswyd gan Heddlu Morgannwg ac yn gofyn a ellid rhoi gwobr o £50 i ddau heddwas o Ranbarth Merthyr. Yr hyn sy’n rhyfedd yw, er bod y drafft a’r ohebiaeth sydd ynghlwm ag ef wedi eu dyddio yn 1844, cyflawnwyd y drosedd ei hun ym mis Tachwedd 1841.

Tyngodd aelodau cyntaf Heddlu Morgannwg eu llw i’r gwasanaeth ar 23 Hydref 1841. Cawsant wedyn gyfnod o hyfforddiant sylfaenol ym Mhen-y-bont cyn cael eu rhannu rhwng y pedwar rhanbarth ar ddiwedd trydedd wythnos mis Tachwedd. Os mai felly y bu, yna’r drosedd a nodwyd yn y cofnod, trosedd a gyflawnwyd ar noson 23 Tachwedd 1841, fyddai un o’r troseddau mawr cyntaf i’r heddlu fynd i’r afael â nhw.

Ar fore 24 Tachwedd 1841 galwyd y Rhingyll Evan Davies a’r Cwnstabl John Millward o Heddlu Morgannwg i Ynislaes, tŷ ger Aberpergwm i ymchwilio i ladrad. Tyngodd Davies a Millward eu llw i’r heddlu ar 23 Hydref. Cyfeiriodd adroddiad papur newydd ar y pryd at y ddau fel aelodau o Heddlu Newydd Merthyr. Mae hyn bron yn sicr yn gyfeiriad at yr Uwch-Arolygydd a’r 12 cwnstabl a rhingylliaid a neilltuwyd gan Heddlu Morgannwg i ardal Merthyr ym Mis Tachwedd 1841.

Roedd yn lladrad hynod o fentrus, er bod perchnogion y tŷ, Miss Elizabeth Ann Williams a Miss Maria Jane Williams, i ffwrdd yn Llundain; roedd y dihirod wedi dal gwn at y staff yn y nos ac wedi lladrata. Adroddwyd am y lladrad yn eang yn y papurau gan gynnwys yr adroddiad canlynol a gyhoeddwyd ar 27 Tachwedd:

On Wednesday morning last, between four and five o’clock, two men with their faces chalked , entered the house of the Misses Williams near Aberpergwm, and proceeding to the servants’ bedroom, one of them presented a double barrel gun at the terrified girls, and declared that if they made the least noise “Death should be their portion”. They then demanded to be shown where the money was kept and the poor girls were forced to accompany them through the different rooms of the house; but after a fruitless search, and money appearing to be their only object, they departed without committing any further outrage [Glamorgan, Monmouth and Brecon Gazette and Merthyr Guardian, 27 Tachwedd 1841].

Er nad oedd y lladron wedi dod o hyd i arian, roeddent wedi llwyddo i fynd ag ystod o nwyddau. Fodd bynnag, roedd nifer o bobl wedi eu gweld wrth iddynt ddianc a llwyddodd Davies a Millward i fynd ar eu holau.

…they traced the villains to Hirwain, where two men answering the description were seen about half past seven o’clock the same morning; they also ascertained that they were seen passing through Aberdare towards Mountain Ash about nine o’clock in the morning. Here they lost all clue to them, but we trust they will not long elude the hand of justice [Glamorgan, Monmouth and Brecon Gazette and Merthyr Guardian, 27 Tachwedd 1841].

Yn yr wythnosau canlynol daeth Millward a Davies o hyd i dystion eraill, gan gynnwys Mary Richards, a ddywedodd ei bod wedi clywed dau letywr yn nhŷ ei brawd yn holi ynghylch perchnogion Ynislaes ac a oedd yn debygol bod arian yno.  Ar 19 Rhagfyr arestiwyd dau ddyn gan y Rhingyll Evan Davies ym Merthyr: John Rogers, crud 43 oed a Thomas Rees, 28 oed. Roedd y gwn yn dal yn eu meddiant a nifer o’r eitemau a gymeront o Ynislaes gan gynnwys thermomedr, clustog pinnau ac acordion y daethpwyd o hyd iddo yng nghartref Rogers y tu ôl i’r silff ben tân. Adnabuwyd yr eitemau gan un o’r perchnogion, Miss Maria Williams, a chadarnhaodd y morynion mai Rees a Rogers oedd y lladron.

Ym mrawdlys Morgannwg ym mis Mawrth 1842, cafwyd Rogers a Rees yn euog a’u dedfrydu i’w trawsgludo am bymtheng mlynedd.  Rhoddodd y cogydd yn Ynislaes, Caroline West, adroddiad lliwgar llawn o’r lladrad i’r llys.

One of the men after coming into the bedroom pointed a gun at me and said “No more noise or death will be your portion.” Thomas Rees did that. The gun was close to my head. Hannah Jones begged of him not to kill me. Soon after I went downstairs and I saw Thomas Rees unlock the door of the bedroom and go into it. I said “I will ring the bell for master” and the other one said “Come, come let us go”. That was before they went down stairs. I opened the window and screamed “Murder”. The housemaid was so much frightened that she wanted to jump through the window [The Welshman, 4 Mawrth 1842].

Roedd agwedd lem gan y llys at ladrad arfog. Llwyddodd Rees a Rogers i osgoi cael eu trosgludo am weddill eu bywydau, cosb a ystyriodd y barnwr y buasai’n …gosb waeth na dienyddio oherwydd y byddech yn treulio gweddill eich dyddiau fel caethweision – mewn trallod…., oherwydd nad oedd eu hymddygiad ….wedi cynnwys trais tuag at y merched. [The Welshman, 4 Mawrth 1842].

Denodd yr achos mawr wobr o £50. Er y datryswyd yr achos pan gafwyd Rogers a Rees yn euog ym mis Mawrth 1842, mae’n anodd egluro pam y bu oedi am ddwy flynedd cyn y gwnaed cais i hawlio’r wobr ariannol. Fodd bynnag, mae cofnod bod John Nichol, fel AS Caerdydd a Chadeirydd llysoedd Chwarter Morgannwg, wedi ysgrifennu at y Trysorlys ar 18 Ionawr 1844 yn holi am y taliad i Millward a Davies:

…a reward of £50 offered by the Government in December 1841 to any person who should give such information and evidence as should lead to the discovery and conviction of the persons who had committed a daring act of burglary… [Llythyr wrth John Nicholl at Jas Graham Bart, 18 Ionawr 1844 a’r ateb 24 Ionawr 1844, cyf.: DMM/CO/71].

Er i Nichol atodi llythyr yn cefnogi’r cais gan Brif Gwnstabl Morgannwg, Charles Napier, gofynnwyd iddo ddarparu mwy o dystiolaeth.

Y mis canlynol anfonodd Napier gofnod yr Uwch-Arolygydd Davies ymlaen, sef pennaeth rhanbarth Merthyr o Heddlu Morgannwg, i gefnogi’r cais. Mae modd gweld yr ohebiaeth yma yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys copi o’r cofnod oedd fwy na thebyg yn agos at fod yn ddrafft terfynol [cyf.: DMM/CO/71].

That about the end of December 1841 John Millward in conjunction with Police Sergeant Evan Davies apprehended Jno Rogers and Tho Rees for the same burglary on which charge they were committed for trial at the then next assizes for Glamorganshire.

That the said Jno Rogers and Tho Rees were …convicted of the same offence chiefly upon the evidence of John Millard and Sergeant Evans Davies who had both found some of the stolen articles in the possession of each of the prisoners and were sentenced to 15 year transportation.

…pray that your lordships will be pleased to direct the immediate payment of the said reward of £50.

Ar y pwynt hwn fodd bynnag mae’r trywydd yn mynd yn oer. Mae llythyr pellach a’r un olaf gan Napier i John Nichol, ar 8 Mawrth 1844, yn cadarnhau fod y cofnod wedi ei yrru ar 16 Chwefror ond yn nodi:

…as no reply has yet been received, I beg to solicit your assistance in obtaining an answer to the application [Charles Napier at John Nichol, 8 Mawrth 1844, cyf.: DMM/CO/71].

Mae’n bosib efallai i Millward ac Evans dderbyn y £50 – swm sylweddol yn y dyddiau hynny. Beth bynnag fu’r canlyniad, does dim dwywaith, wedi datrys achos lladrad Ynislaes o fewn dyddiau i gael eu rhoi ar waith, roedd Heddlu Morgannwg yn gwneud eu marc ar y llwyfan lleol a chenedlaethol.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

 

Byddaf yn gwirioneddol wasanaethu’n dda ein Harglwyddes Sofran y Frenhines a swydd Cwnstabl Sir Forgannwg: Ffurfio Cwnstabliaeth Morgannwg yn 1841

Mae Cwnstabliaeth Morgannwg yn dathlu pen-blwydd ei ffurfio 175 o flynyddoedd yn ôl yn 2016. Mae llawer o’r papurau sy’n ymwneud â sefydlu’r llu a’i hanes hir i’w cael yn Archifau Morgannwg. Mae’r cofnodion yn  rhoi cipolwg fanwl i ni ar ffurfio a datblygiad y llu ers 1841, ac yn agor cil y drws ar fywyd yn ne Cymru yn ail hanner y bedwaredd ganrif ar bymtheg a’r 20fed ganrif.

Mae’n destun dadl pa bryd yn union y ffurfiwyd y gwnstabliaeth. Gellid dadlau iddi gael ei ffurfio adeg penodi’r Prif Gwnstabl cyntaf, Charles Frederick Napier, ar 11 Awst 1841. Yn fwy tebygol efallai ffurfiwyd y llu wrth i’r criw cyntaf o recriwtiaid dyngu llw yn Neuadd y Dref Pen-y-bont ar Ogwr ar 23 Hydref 1841. Mae’r dogfennau gwreiddiol ddefnyddiwyd yn y seremoni tyngu llw i’w cael yn Archifau Morgannwg. Fe’i defnyddiwyd i weinyddu’r llw ei hun a chofnodi llofnodion y recriwtiaid.  Goruchwyliwyd y seremoni gan y Prif Gwnstabl, Capten Charles Napier, y pedwar Uwch-arolygydd oedd newydd eu penodi ac ynadon lleol. Byddai’r ddogfen wedi cael ei rhoi i bob dyn yn ei dro oedd wedyn yn gorfod tyngu llw, gan nodi ei enw ar y llinell gyntaf.

I … do swear that I will well and truly serve our Sovereign Lady the Queen and the office of the Constable for the County of Glamorgan according to the best of my skill and knowledge. So keep me God [cyf.: DCON/Box26b].

Roedd pob dyn wedyn yn llofnodi’r cofnod. Er i Napier lwyddo i sicrhau cyllid i gyflogi 34 o Ringylliaid a Chwnstabliaid, dim ond 30 oedd yn bresennol y diwrnod hwnnw ac fe gwblhawyd y llu yn llawn pan dyngodd mwy o recriwtiaid a chofnodi eu henwau ar yr un ddogfen dros yr wythnosau dilynol. Gan i’r recriwtiaid lofnodi eu henwau, yn hytrach na rhoi marc yn unig, oedd yn arfer cyffredin y dyddiau hynny, awgryma hynny bod ganddynt sgiliau darllen ac ysgrifennu elfennol. Mae’r cofnod hefyd wedi ei lofnodi gan Napier a’r pedwar uwch-arolygydd; Lewis,Davies, Leveson-Gower a Peake, fwy na thebyg ar 19 Hydref, 4 diwrnod cyn seremoni Pen-Y-Bont Ar Ogwr.

Tybir nad oes cofnod ffotograffig o’r seremoni wedi goroesi. Fodd bynnag, mae’n rhesymol tybio y byddai’r 30 gŵr wedi bod yn grŵp trawiadol o ystyried bod y recriwtio wedi tynnu ar gyn-filwyr oedd yn gyfarwydd â drilio milwrol.  Mae nifer o ffotograffau gan Archifau Morgannwg o aelodau Cwnstabliaeth Morgannwg yn y cyfnod hwn [cyf. DXDG4-6] ac mae’n bosib bod un o’r ffotograffau, o’r Cwnstabl Thomas Thomas, yr un Thomas Thomas a dyngodd lw ac a lofnododd ei enw ar 23 Hydref [cyf. DXDG4].

Mae’r ffotograff yn dangos Thomas yn gwisgo siaced las gynffon gwennol â gwregys gyda botymau arian boglynnog iddi. Mae coler uchel hefyd i’r siaced, gyda rhif y cwnstabl wedi ei frodio arno mewn arian. Dangosir Thomas yn dal yr het sidan beipen stôf wedi ei hatgyfnerthu ag ategion metal  i roi mwy o amddiffyniad. Er nad yw wedi ei ddangos yn y ffotograff, byddai wedi gwisgo trywsus glas tywyll ac esgidiau mawr yn y gaeaf a thrywsus gwyn yn yr haf. Hwn oedd lifrai safonol Cwnstabliaeth Morgannwg am y ddegawd nesaf tan y disodlwyd y got gynffon gwennol, oedd ag iddi boced gudd yn y gynffon i guddio pastwn y cwnstabl, gan ffrog-côt.

Mae’n bosib taw’r eithriad y diwrnod hwnnw ym mis Hydref 1841 oedd y chwech o ddynion, dan arweiniad yr Uwch-arolygydd Thomas Morgan Lewis, gynt o’r llu a roddwyd i blismona cantrefi Caerffili Isaf a Meisgyn Isaf.  Bu Lewis yn gwasanaethu yn y Coldstream Guards ac roedd wedi seilio’r lifrai a roddwyd i’w ddynion ar ddyluniadau milwrol. Mae’n bosib, felly, ei fod ef a’i ddynion yn dal i ddefnyddio’r lifrai gwreiddiol a gyflwynwyd gan Lewis a’i ddisgrifio fel:

…swallow tail coats … of bright pilot blue, while the turned back sleeve cuffs and the embroidered crown and number on each side of the deep colour were a vivid scarlet [E R Baker, The Beginnings of the Glamorgan County Police Force, The Glamorgan Historian, Cyf.2, t.40-52].

Roedd y 23ain o Hydref yn ddiwrnod arwyddocaol i’r Prif Gwnstabl, er y byddai mis arall yn pasio cyn y byddai’n fodlon fod ei ddynion wedi eu hyfforddi’n addas a’r offer ganddynt i ymgymryd â’u dyletswyddau dros y sir.

Mae manylion penodiad Napier a’r cynllun ar gyfer sefydlu Cwnstabliaeth Morgannwg wedi eu cadw yng nghofnodion Sesiynau Chwarterol Cyffredinol y Llys ar gyfer sir Forgannwg.

Captain Charles Frederick Napier, now of the Rifle Brigade, after a consideration of the Testimonials of the several Candidates having been unanimously selected by them, as the most eligible person  to be appointed Chief Constable of this County – be elected to that Office [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Mercher 11 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Mae’n bosib na fu hwn yn benderfyniad hawdd achos mae bron yn sicr fod Thomas Morgan Lewis wedi taflu ei het i’r sgwâr ac fe ymgeisiodd sawl cyn swyddog milwrol yn gyhoeddus iawn am y swydd. Ar un ystyr roedd y penderfyniad i greu llu sirol yn ddatblygiad naturiol ar y grymoedd a roddwyd dan Ddeddf Heddlu Sirol 1839 i greu ac ariannu llu o’r fath. Fodd bynnag, mae angen gosod y penderfyniad hefyd yng nghyd-destun cynnydd sydyn yn y boblogaeth mewn rhannau o dde Cymru, a yrrwyd gan yr angen am ddynion ifanc yn y diwydiannau newydd ac yn benodol, y diwydiannau haearn a glo. Ar yr adeg, roedd plismona yn dod dan adain yr ynadon lleol ac wedi ei reoli gan benderfyniadau wnaed gan yr ynadon sirol yn y Sesiynau Chwarter. Roedd yr ynadon yn gwerthfawrogi’r angen am lu i blismona er mwyn cadw cyfraith a threfn mewn ardaloedd fel Merthyr, lle roedd y boblogaeth yn tyfu ar raddfa nas gwelwyd erioed o’r blaen. Roeddent hefyd yn bryderus iawn am yr anrhefn posib a’r her i’r drefn oedd ohoni gan fudiadau newydd, ac yn benodol y Siartwyr, oedd yn ymgyrchu dros hawliau sylfaenol i’r gweithiwr.

Does dim dwywaith fod mudiad y Siartwyr yn cael ei ystyried y pryd hwn yn fygythiad gwirioneddol yn ne Cymru. Er enghraifft, mae cofnod o gyfarfod yr ynadon ym Merthyr ar 2 Hydref 1840 yn tanlinellu’r pryder a fodolai ynghylch bygythiad y Siartwyr ac yn annog sefydlu Bwrdd Ynadon:

…for the purpose of communicating with the Lord Lieutenant and through him the Government upon the subject of the preservation of the peace of this place and for the adoption of such measures as circumstances may require for the suppression of Chartism.

Roedd pryder penodol bod achos y Siartwyr yn cael ei hyrwyddo mewn cyfarfodydd cudd a gynhaliwyd ledled yr ardal a thrwy bamffledi a ddosbarthwyd i bobl leol.

Deputies, delegates from the North occasionally are attending these meetings and are believed to be at present in this neighbourhood and Duke’sTown. Meetings are held nightly. That unstamped periodicals are circulating to considerable extent and that it is desirable that the matter contained in them should be brought under the consideration of the Government as it is the opinion of the Board that the statements therein are highly mischievous and dangerous to the public peace [Cyfarfod yr Ynadon ym Merthyr Tudful yn y Castle Inn, Merthyr Tudful, Hydref 12 1840, cyf.: DMM/CO/71].

Erbyn canol y 1830au, roedd nifer o ardaloedd, gan gynnwys Merthyr, Pen-Y-Bont Ar Ogwr ac Aberafan wedi dechrau penodi eu lluoedd plismona eu hunain. Roedd hyn yn gydnabyddiaeth, yn wyneb pwysau o’r fath, nad oedd y patrymau traddodiadol o blismona drwy benodi un dyn bob blwyddyn ym mhob plwyf fel cwnstabl lleol di-dâl ddim bellach yn ddigonol i fynd i’r afael â’r straen oedd ar gymdeithas yn sgil diwydiannu a bod llafur yn mudo. I ariannu’r llu newydd roedd yr Ynadon sirol wedi cytuno y gellid ….codi Treth Plismona o £800 yn Ardaloedd y Sir at ddibenion yr Heddlu. Serch hynny, er gwaetha’r gydnabyddiaeth am yr angen i gael llu penodol i blismona, byddai hyn wedi bod yn fater dadleuol o ystyried  yr amharodrwydd cyffredinol i osod trethi newydd. Yn benodol, roedd ardaloedd gwledig yn gweld hyn fel treth a osodwyd arnynt i ariannu plismona yn y trefi newydd oedd yn ehangu’n gyflym. Fel y gellid dychmygu, roedd Napier yn gweld y swm fel y lleiafswm isaf posib o ystyried yr angen i sefydlu a rhoi’r offer angenrheidiol i lu newydd. Roedd e hefyd yn awyddus i sicrhau bod rhyddid ganddo i reoli’r llu o ddydd i ddydd. I’r perwyl hwn, cytunwyd:

…the value and usefulness of the Force, must necessarily depend on the cordial co-operation of the Magistrates, with, and their full confidence in the Chief Constable; their total abstinence from all interference in recommending the appointment or dismissal of Individuals as Constables – his selection of the places as which they shall be fixed – his internal arrangement, or any other matter which the Legislature has committed to his charge [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Mercher 11 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Wedi cwblhau taith o’r sir, cyflwynodd Napier ei adroddiad cyntaf i’r Cyfarfodydd Sesiwn Chwarter ar 30 Awst 1841:

I propose the force be divided into three Classes viz Sergeants or First Class at 22s; Second Class at 20s: Third Class at 18s; the numbers would be Sergeants, Eleven; Second Class, Eleven; Third Class, Twelve [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Llun 30 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Roedd creu dau radd o gwnstabl yn gam a gymerwyd gan Napier yn benodol i ledu’r gyllideb ymhellach a chynyddu nifer y dynion y gallai alw arnynt. Ar ben hynny, awgrymodd Napier y dylid rhannu’r sir yn bedair ardal – Merthyr, Trecelyn, Abertawe ac Ogwr. Does dim dwywaith ei fod yn ymwybodol iawn  lle’r oedd yr her fwyaf i’w lu a rhoddwyd 12 o’i 34 o ddynion i edrych ar ôl Merthyr, gan adael lluoedd teneuach yn yr ardaloedd eraill. Tanlinellodd hefyd gyflwr gwael ac, mewn ambell achos, ddiffyg llwyr yn yr adeiladau oedd ar gael i’w ddynion. Roedd rhan ganolog o’i gynnig yn ymwneud felly â’r angen i godi gorsafoedd a chelloedd ym mhob ardal.

Mae’r cynigion ar gyfer pob rhanbarth yn rhoi cipolwg ddefnyddiol i ni ar gyflwr hap a damwain y trefniadau plismona a etifeddwyd gan Napier, a’r her oedd yn wynebu’r Gwnstabliaeth newydd ym Morgannwg. Er enghraifft, wrth gyfeirio at Ferthyr, rhoddodd wybod i’r Cyfarfodydd Sesiwn Chwarter:

I have inspected the Cells at present in use in Merthyr and found them totally unfit for the reception of Prisoners, indeed so much so, that Magistrates find it necessary to place prisoners at Public Houses, in charge of a Constable, at a considerable additional expense to the County [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Llun 30 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Roedd sefyllfa debyg yn ardal Trecelyn:

In erecting a station house I would advise that apartments be provided for the Constable there stationed, with three Cells for Prisoners. At present there is no lock up house at this place. I consider Cells necessary for the security of Prisoners, as there is considerable risk in the present method of confining them at the private dwelling of the Constable.

I would recommend the erection of suitable lock up houses at Llantrisant and Caerphilly – the present Cells at these places are of the worst possible descriptions.

Roedd ei gynnig ar gyfer Abertawe yn dangos pa mor denau yr oedd yn gorfod taenu ei adnoddau. Dim ond Uwch-arolygydd, rhingyll a 5 swyddog oedd ar gael i’r ardal hon, gyda’r flaenoriaeth ar gyfer y rhannau mwyaf di-drefn a chan adeiladu partneriaethau â lluoedd plismona eraill yn yr ardal:

I think Pontardawe the most central part for the Residence of the Superintendent. The force allotted to this District, I consider small. I have placed the Constables where crime is most to be apprehended; and to the neglect of the Western Agricultural portion of the District, to which I should have assigned another Constable had the number permitted.

On visiting Ystradgunlais my attention was drawn to the Twrch Valley where are located a considerable population reported to be of lawless character.

I should suggest that an arrangement should be entered into with the Magistrates of the County of Brecon, in order that the whole of the Vale of Twrch, may be under the charge of the constable stationed in that quarter – the County boundary affording facilities for the escape of delinquents.

The only lock up houses in the district are at Aberavon and Cwmavon which have been erected by private subscription and I have no doubt would be given up for the purposes of the Force….

I would recommend that a suitable Station house be erected at Pontardawe.

I find that there is a Police Force established along the line of the Swansea Canal who are paid by the Committee of Traders. I think it highly desirable that this force should co-operate with the men under my charge, and by doing so, a mutual advantage would be derived [Sesiwn Chwarter Sir Forgannwg yn eistedd yn y Pyle Inn ar Ddydd Llun 30 Awst 1841, cyf.: DMM/CO/71].

Mae’r ffaith y derbyniwyd ei argymhelliad o ran nifer y dynion ac adeiladu gorsafoedd heddlu newydd heb unrhyw amod yn tanlinellu’r graddau y gwelai’r ynadon y llu newydd yn anhepgor mewn cyfnod o ddiwydiannu aruthrol.  Ar ôl cwblhau’r seremoni i dyngu llw, Wyrcws Pen-y-bont Ar Ogwr oedd cartref y llu, lle y derbynion nhw gyfnod o hyfforddiant sylfaenol. Felly dim ond yn ail hanner mis Tachwedd 1841 yr ymgymerodd Cwnstabliaeth newydd Morgannwg â’i dyletswyddau yn y rhanbarth, gan weithio mae’n siŵr o adeiladau dros dro neu rai a fodolai eisoes wrth ddisgwyl am yr adeiladau newydd. Wedi dweud hynny, roedd yn dipyn o gamp i greu a rhoi llu plismona newydd ar waith mewn ychydig fisoedd yn unig, ac roedd Cwnstabliaeth Morgannwg yn fuan iawn yn y newyddion cenedlaethol yn sgil ei lwyddiant yn datrys sawl achos blaenllaw.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg.

Yr Heddlu yn Ne Cymru yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf

Pan ddechreuodd y Rhyfel Byd Cyntaf, recriwtiwyd nifer fawr o swyddogion Heddlu Morgannwg a heddluoedd bwrdeistrefi’r De i’r lluoedd arfog.  Yn sgîl hynny, roedd llawer o swyddi gwag yn yr heddlu, ac ymrestrodd rhai o’r rheini nad oedd wedi ymuno â’r lluoedd arfog i ymuno â’r heddlu.  Adlewyrchir hynny yn adroddiadau papur newydd y cyfnod, a gedwir ymhlith y llyfrau torion papur newydd a gasglwyd gan Heddlu Bwrdeistref Caerdydd:

‘Many citizens have enrolled themselves as special constables at Cardiff and have signified their intention of rendering service gratis’; ‘355 special constables recruited’.  Heddlu Bwrdeistref Caerdydd, torion papur newydd (DCONC/5/46)

‘The number of special constables in Cardiff is around 1100 and 1200. There are 228 vacancies due to many who have joined the colours’.  Heddlu Bwrdeistref Caerdydd, torion papur newydd (DCONC/5/52)

Gan fod cymaint o ddynion wedi ymuno â’r lluoedd arfog, roedd yn gyfle i fenywod gymryd rhan ym mhatrolau’r heddlu, yn ogystal â’r gwaith roeddent yn ei gyflawni eisoes o ran goruchwylio, chwilio a hebrwng menywod a phlant yn y ddalfa.  Mae cofnodion Cydbwyllgor Sefydlog [Yr Heddlu] Cyngor Sir Forgannwg yn nodi’r canlynol:

‘By permission of the Chairman I have made small temporary advances of 10s. per week to the wives of the reservists recalled to the Colours, for their immediate requirements.  Seven of these are stationed in County Police cottages, which must be kept at the disposal of the Police’.  Cydbwyllgor Sefydlog [Yr Heddlu] Cyngor Sir Forgannwg, cofnodion (GC/SJ/4/2)

Roedd llawer o’r heddweision benywaidd yn wragedd dynion a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog.  Fodd bynnag, er eu bod yn cael eu gweld y tu allan i orsaf yr heddlu yn amlach nag o’r blaen, roedd patrolau’r swyddogion heddlu benywaidd fel arfer yn canolbwyntio ar atal menywod rhag ‘mynd ar gyfeiliorn’, yn foesol ac yn llythrennol, tra bod heddweision gwrywaidd yn cyflawni dyletswyddau eraill.

Roedd angen i’r dynion a oedd yn ymuno â’r heddlu fod yn ymwybodol y gallent gael eu galw i wasanaethu yn y lluoedd arfog rywbryd yn y dyfodol:

‘…the only men belonging to the special police who can regard themselves as exempt from military services are those of 35 and over’.  Heddlu Bwrdeistref Caerdydd, torion papur newydd (DCONC/5/52)

Amcangyfrifwyd bod tua 60-70% o’r dynion a ymrestrodd fel cwnstabliaid arbennig yn y De ar ddechrau’r rhyfel wedi’u cynnwys o dan ddarpariaethau’r gorchymyn uchod.

Yn anochel, gwnaeth llawer o’r cwnstabliaid hynny a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog yr aberth eithaf dros y wlad:

‘The Head Constable reported that Constable Camfield was killed in action between 14-16 Sep at Soupir, France’.  Cyngor Bwrdeistref Caerdydd, cofnodion (BC/C/6/49)

‘The Head Constable reported that the following members of the Force had been killed in action, namely, Constable Bert Clements, 34c, Constable Frank Willis, 43c, and Constable Frank Ford, 17b’; ‘The Head Constable reported the deaths of Constable Thomas Lemuel Jones and Constable Walter John Twining. PC Jones was a Reservist of the Grenadier Guards, and PC Twining on 6 Sep rejoined his old Regiment the 10^th Hussars’.  Cyngor Bwrdeistref Caerdydd, cofnodion (BC/C/6/50)

‘The Head Constable reported the death of Lance-Corporal HJ Fisher, of the Welsh Guards, killed in action in France on 16 Sep’.  Cyngor Bwrdeistref Caerdydd, cofnodion (BC/C/6/53)

‘The Head Constable reported the death of Probationer Constable Milton Horace Wood, a Reservist of the RAMC, who married after leaving the Force, and left a widow and child behind him’.  Cyngor Bwrdeistref Caerdydd, cofnodion (BC/C/6/55)

‘Welsh Guardsman George Lock ex Cardiff Police killed in action’.  Heddlu Bwrdeistref Caerdydd, torion papur newydd (DCONC/5/51)

Cafodd llawer ohonynt eu hanafu, felly nid oeddent yn ffit i wasanaethu gyda’r heddlu ar ôl dychwelyd o’r lluoedd arfog:

‘25 of our men have been discharged from the Army for various reasons.  Of these, five have not rejoined the Force, four have rejoined the Force and then left on account of their health or to obtain more remunerative employment, and 16 are still serving in the Force’.  Cydbwyllgor Sefydlog [Yr Heddlu] Cyngor Sir Forgannwg, cofnodion (GC/SJ/4/2)

Wrth i’r rhyfel fynd yn ei flaen, roedd nifer cynyddol o Heddweision yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog, ac er gwaethaf recriwtio sifiliaid fel y nodwyd uchod, roedd prinder y cwnstabliaid yn peri pryder i’r heddlu:

‘The Military Authorities having now further depleted the Police Force beyond the 250 which the Committee deemed indispensable for their general duties (which are very heavily increased), the attention of the Chief Constable was called to the resolution of the March 1917 meeting of the Committee as to the Police not undertaking voluntary work for the Military Authorities, which they expect will be carried out’.  Cydbwyllgor Sefydlog [Yr Heddlu] Cyngor Sir Forgannwg, cofnodion (GC/SJ/2/2)

Drwy gydol y Rhyfel, roedd disgwyl i’r Heddlu barhau i gyflawni eu dyletswyddau o orfodi’r gyfraith yn y meysydd yr oeddent yn gyfrifol amdanynt. Daeth rhai cyfreithiau newydd i rym yn sgîl y rhyfel yn benodol , yn bennaf yn sgîl Deddf Amddiffyn y Deyrnas 1914; un enghraifft oedd gorfod pylu goleuadau gyda’r nos:

‘…the Head Constable communicated with those Lighting Authorities, Companies or persons within the City whom he may think necessary, requested them to take steps gradually to diminish their lights from the hours of 10pm to 12 midnight, after which latter hour all prominent lights must be extinguished or subdued in such a manner as not to be visible from above’.  Cyngor Bwrdeistref Caerdydd, cofnodion (BC/C/6/49)

Ymhlith yr enghreifftiau eraill roedd gwaharddiadau ar werthu alcohol, carcharu heb dreial, sensoriaeth o ran geiriau argraffedig a geiriau llafar a chyfyngiadau o ran symudiad estroniaid; gan gynnwys ffoaduriaid o Wlad Belg neu gyn-drigolion yr Almaen ac Awstria.  Arweiniodd amheuon y cyhoedd Prydeinig ynghylch cyn-drigolion yr Almaen at derfysgoedd y bu’n rhaid i’r Heddlu fynd i’r afael â nhw:

‘On the 15^th May 1915, anti-German riots took place at Neath, and some looting occurred.  The Neath Police were overpowered, and Supt. Ben. Evans, of the “D” or Neath Division of the County Police, sent three Inspectors, three Sergeants, four acting sergeants, and 12 Constables to their assistance.  With the Assistance of this Force the riot was quelled’.  Cydbwyllgor Sefydlog [Yr Heddlu] Cyngor Sir Forgannwg, cofnodion (GC/SJ/4/2)

Roedd gwrthdaro rhwng heddychwyr a chefnogwyr y rhyfel yn broblem arall i’r Heddlu. Arweiniodd y gwrthdaro hwn at olygfeydd rhyfeddol ar un achlysur mewn neuadd yng Nghaerdydd:

‘Scenes were witnessed in Cardiff when protesters against the peace policy of the National Council for Civil Liberties stormed the Cory Hall and forced the delegates to abandon their meeting. A meeting had been held previously to take steps to prevent the holding of the conference. A procession was arranged and when they arrived at the Hall, where they were unopposed by the police but met resistance, but were able to gain entrance and soon the delegates lead by Mr Ramsay Macdonald MP beat a retreat. There were no arrests’.  Heddlu Bwrdeistref Caerdydd, torion papur newydd (DCONC/5/52)

Ar ôl diwedd y rhyfel, dechreuodd yr Heddweision fu’n gwasanaethu yn y lluoedd arfog ddychwelyd i’w gwaith blaenorol, gan gymryd lle’r gwirfoddolwyr:

‘The strength of the Force is 627, being 101 below authorised strength of 728. There are also 74 members with the Private companies, including five Weights and Measures Inspectors.  I herewith append a schedule showing the number of men who have returned to the Force from Active Service, and their state of health:  No. of men returned unfit for further Military Service 57. No. of men returned to the Force upon demobilisation 198. No. of men passed as ‘Fit for Police duty’ and now serving in the Force 169. No. of men placed ‘Upon probation to come up before the doctor for re-examination’ 35. No. of men placed ‘Upon Light duty’ and to come up for re-examination 14. No. of men who have returned, unlikely to completely regain their health, who have now made a start in another profession 34. No. of men who have died since returning to the Force 3’.  Cydbwyllgor Sefydlog [Yr Heddlu] Cyngor Sir Forgannwg, cofnodion (GC/SJ/4/2)

Gan fod cymaint o heddweision wedi’u lladd neu eu hanafu tra’n gwasanaethu yn y lluoedd arfog, nid oes syndod bod diffyg heddweision yn ystod y cyfnod yn union wedi’r rhyfel.

Andrew Booth, Cynorthwy-ydd Cofnodion Dros-dro