Y ‘Konrad Kids’ ym mhenawdau’r newyddion ym Mhwll Nofio’r ‘Empire’, Gorffennaf 1958

Er i’r tyrfaoedd heidio mewn niferoedd mawr i Barc yr Arfau Caerdydd er mwyn gwylio’r athletau, prif atyniad Chweched Gemau’r Ymerodraeth a’r Gymanwlad a gynhaliwyd ym mis Gorffennaf 1958 oedd pwll nofio’r Gymanwlad a oedd newydd agor. Wedi’i adeiladu ar gost o dros £650,000, cafodd y ‘Wales Empire Pool’ ei adeiladu’n benodol ar gyfer y Gemau. Mae yna ffotograffau yn Archifau Morgannwg o’r Dywysoges Margaret yn ymweld â Phwll y Gymanwlad ar 2 Chwefror 1958 pan oedd yr adeilad dal yn cael ei adeiladu.

Mae’n rhaid ei fod wedi bod yn amser pryderus gydag amserlen adeiladu a oedd yn anhygoel o dynn. Byddai rhyddhad mawr wedi bod felly pan agorwyd y pwll newydd, gyda’i ffasâd brics ‘modernaidd’ nodweddiadol a’i do casgen, ar amser ar 18^fed Ebrill 1958 gan Arglwydd Faer Caerdydd, yr Henadur J H Morgan YN – dim ond 12 wythnos cyn diwrnod cyntaf y gemau. Mae deunydd sydd gan Archifau Morgannwg, gan gynnwys y rhaglen ar gyfer y digwyddiad agoriadol, yn rhoi manylion o adeilad a aeth ymhell y tu hwnt i’r ddelwedd boblogaidd o’r hyn oedd pwll nofio.

Fel y gellid disgwyl, y prif atyniad oedd y pwll nofio maint rhyngwladol 55 metr o hyd, gyda chwe lôn a hyd at 16 troedfedd o ddyfnder ar gyfer yr uchaf o’r tri bwrdd plymio a oedd yn sefyll dros y pwll, tua 10 metr yn uwch na lefel y dŵr. Byddai wedi bod yn brofiad rhyfeddol i’r rhai a ddefnyddiodd y pwll yn ei ddyddiau cynnar o ran maint yr adeilad a hefyd y defnydd o ‘dechnoleg newydd’, gan gynnwys system ‘pelydr is-goch’ i reoli’r cawodydd uwchben yr oedd  rhaid i nofwyr basio trwyddyn nhw er mwyn mynd i mewn i’r pwll.

O’r cychwyn cyntaf roedd uchelgais i ddefnyddio’r pwll newydd i’w gapasiti llawn a chyhoeddodd y rhaglen fod paneli gwydr yno y gellid eu goleuo â gwahanol liwiau ar gyfer ‘sioeau dŵr’.  Fodd bynnag, y cyfleusterau ychwanegol oedd yn dal y sylw. Yr oeddent yn cynnwys baddon ‘Mikvah’ Iddewig ar y llawr gwaelod, baddonau therapiwtig a chyfres o faddonau dur gloyw ‘aeratone’ ar gyfer tylino hydrolig. Roedd baddon Twrcaidd hefyd gydag ystafell boeth, slabiau tylino a phwll trochi.  Er mwyn cwblhau’r profiad, roedd cegin fechan yn darparu prydau ysgafn i’r rhai oedd yn defnyddio’r baddonau Twrcaidd ac ‘Aeratone’. Er mwyn darparu ar gyfer digwyddiadau rhyngwladol, roedd seddi ar gael i 1700 o wylwyr gyda mynediad i fwyty a allai ddal hyd at 150 o westeion ar un tro.  Yn olaf, roedd gan yr arena system awyru gyda’r addewid fod yr awyr yn cael ei ‘newid yn llwyr bedair gwaith bob awr’.

Dathlwyd yr agoriad gyda chystadleuaeth nofio ryngwladol gyda Phrydain Fawr yn cystadlu yn erbyn yr Almaen dros ddau ddiwrnod.

Er bod y canlyniad yn llwyddiant mawr i dîm Prydain, roedd y papurau newydd y diwrnod wedyn yn feirniadol iawn o drefniadau’r digwyddiad gydag un papur cenedlaethol yn ei alw’n ‘Shambles’. Mae’n anodd penderfynu a oedd hwn yn asesiad teg. Fodd bynnag, mae’n amlwg bod gwersi wedi’u dysgu erbyn i Gemau’r Ymerodraeth a’r Gymanwlad agor ar 19 Gorffennaf.

Gellir dilyn y frwydr am fedalau yn ystod y 6 diwrnod o nofio a phlymio a gynhaliwyd yn y pwll o 19^eg i 25^ain Gorffennaf 1958 drwy gyfrwng deunyddiau a gedwir yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys manylion y rowndiau terfynol ar gyfer nofio a phlymio a gynhaliwyd ar 25 Gorffennaf. Roedd y gobeithion yn uchel y gallai tîm Cymru cryf o 24 person, sef 16 o ddynion ac 8 menyw, ennill llond llaw o fedalau.

Yn arbennig, roedd gan lawer ddisgwyliadau uchel o gapten y tîm, John Brockway, a oedd wedi cystadlu dros Brydain Fawr yn y Gemau Olympaidd ym 1948 a 1952. Roedd John hefyd wedi cynrychioli Cymru yn y ddau Gemau’r Ymerodraeth diwethaf, gan ennill arian yn y ras nofio ar y cefn 110 llath yn Auckland ym 1950 a medal aur yn Vancouver ym 1954. Yn y rhaglen sydd yn yr Archifau ar gyfer y rowndiau terfynol yn yr ‘Empire Pool’ ar noson y 25ain o Orffennaf 1958 roedd enw John yn y rownd derfynol nofio ar y cefn a’r tîm ras gyfnewid pedwar dyn. Roedd 6 o nofwyr a phlymwyr o Gymru yn cystadlu am fedalau y noson honno mewn digwyddiad a wyliwyd gan Ddug Caeredin ochr yn ochr â thorf capasiti. Mae’r canlyniadau wedi’u hysgrifennu mewn pensil yn y rhaglen ac maent yn cadarnhau, yn anffodus, nad oedd yn noson lwyddiannus i’r nofwyr a’r plymwyr o Gymru.

Unwaith eto, aeth yr anrhydeddau ym Mhwll y Gymanwlad yn bennaf i dîm gorchfygol Awstralia.

Sêr y nos a’r wythnos oedd dau nofiwr y cyfeiriwyd atynt yn y wasg fel y ‘Konrad Kids’. Roedd John Konrad, a oedd yn 16 oed, a’i chwaer 14 oed, Ilsa, wedi cael eu geni yn Latfia yn ystod yr Ail Ryfel Byd. Roeddent wedi ymfudo gyda’u rhieni i Awstralia ar ôl y rhyfel a dysgodd eu tad iddynt sut i nofio tra oeddynt yn byw mewn gwersyll ar gyfer ymfudwyr yn Ne Cymru Newydd. Roedd yn stori troi carpiau’n gyfoeth a gipiodd y dychymyg, gyda’r plant Konrad yn ennill pedair medal aur yn y pwll. Dim ond campau dewr y nofiwr o’r Alban, Ian Black, yn ennill medal aur a dau fedal arian, a’r perfformiad a dorrodd record y byd gan dîm ras gyfnewid menywod Lloegr, gan gynnwys Anita Lonsbrough, a gipiodd y penawdau am gyfnod byr oddi ar y plant Konrad.

Eto i gyd cafodd y cyhoedd yng Nghymru eu diwrnod yn ystod y Gemau pan enillodd Howard Winstone fedal Aur yn y paffio a gynhaliwyd ym Mhafiliwn Gerddi Sophia, yn y gystadleuaeth pwysau bantam. Efallai nad oedd hi’n fawr o gysur ar ôl y digwyddiadau ym Mhwll y Gymanwlad, ond ei wrthwynebydd yn y rownd derfynol ar y noson gofiadwy honno oedd Oliver ‘Frankie’ Taylor – a oedd yn dod o Awstralia.

Os yw’r erthygl hon wedi codi’ch diddordeb, mae copi o’r rhaglen swyddogol ar gyfer rowndiau terfynol y nofio a’r plymio gynhaliwyd ar 25 Gorffennaf 1958 ym Mhwll y Gymanwlad gan Archifau Morgannwg (cyf.: D209/4), ynghyd â’r rhaglen y cyfeiriwyd ati uchod ar gyfer y seremoni agoriadol yn Ebrill 1958 (cyf.: D45/3/5). Yn ogystal, rydym hefyd yn cadw amrywiaeth o ddeunydd a ffotograffau sy’n gysylltiedig ag adeiladu’r pwll y gellir eu gweld yn Archifau Morgannwg.

Gyda llaw, er bod y ‘Wales Empire Pool’ wedi’i ddymchwel ym 1998 i wneud lle i Stadiwm y Mileniwm, gellir gweld y plac a ddadorchuddiwyd gan J H Morgan ar 18 Ebrill 1958 fel rhan o strwythur Pwll Rhyngwladol Caerdydd ym Mae Caerdydd.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

‘Pasiant i Ymfalchïo Ynddo’: Seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad, Parc yr Arfau Caerdydd, 18 Gorffennaf 1958

Mae Parc yr Arfau Caerdydd wedi cynnal llawer o ddigwyddiadau sydd wedi denu cynulleidfa eang a brwd ond ychydig iawn oedd yn debyg i noson 18 Gorffennaf 1958 pan ddarllenodd John Brockway y neges ganlynol o flaen mwy na 34,000 o bobl:

We declare that we will take part in the British Empire and Commonwealth Games of 1958 in the spirit of true sportsmanship, recognising the rules which govern them and desirous of participating in them for the honour of our Commonwealth and Empire and for the Glory of Sport.

Seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad oedd y digwyddiad hwn a John Brockway oedd capten tîm Cymru. Cafodd y seremoni agoriadol ei darlledu ledled y byd a chaiff hanes y noson honno ei hadrodd trwy gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys copi o raglen swyddogol y seremoni agoriadol.

Roedd chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad yn ddigwyddiad mawr gyda 36 o dimau a thros 1400 o gystadleuwyr a swyddogion, bron dwywaith y niferoedd a groesawyd gan Vancouver ym 1954. I baratoi ar gyfer y seremoni agoriadol, gwnaed gwaith sylweddol ym Mharc yr Arfau, gan wella Stondin y De am gost o £65,000 i greu lle eistedd ar gyfer hyd at 15,000 o bobl a digon o le yn gyffredinol ar gyfer 60,000 mewn gemau rygbi. I ddarparu ar gyfer athletau, cafodd y trac milgwn o’i amgylch ei droi’n trac rhedeg lludw â chwe lôn. Yn ogystal, roedd rhannau o gae mawr ei fri Parc yr Arfau wedi’u tynnu i ddarparu ar gyfer digwyddiadau maes. Roedd 300 o stiwardiaid gwirfoddol dan arweiniad Mr Wyndham Richards, Cadeirydd Clwb Athletau Caerdydd. Fodd bynnag, y ffactor allweddol yn y nifer llai o bobl y noson honno oedd y penderfyniad y byddai’r mwyafrif o’r dorf o 34,000 yn eistedd. Mae’n ddiddorol nodi bod y farn am ddyfodol y stadiwm 60 mlynedd yn ôl yn debyg iawn i’r ymagwedd a ddefnyddiwyd llawer o flynyddoedd yn ddiweddarach yn nyluniad Stadiwm y Mileniwm (Principality erbyn hyn):

The Cardiff Arms Park Committee has further plans for development and this may eventually produce a total accommodation of 75,000. I doubt whether it would be possible to increase the total beyond this figure. Yet the seating arrangements for the Games may well be adopted in future years for International rugby since more people want to sit at big matches than stand.

Efallai nad oedd y seremoni agoriadol yr un mor drawiadol â’r rhwysg a’r rhodres sy’n gysylltiedig erbyn hyn â digwyddiadau mawr megis Gemau’r Olympaidd, ond roedd dal yn ysblennydd er gwaethaf hynny. Dechreuodd am 5.30am pan gyrhaeddodd y gwestai arbennig, Dug Caeredin, a groesawyd gan y fand a drymiau’r Gwarchodlu Cymreig wedi’u dilyn gan salíwt gan 21 o ynnau o Erddi Sophia. Yna bu’r 36 o dimau’n gorymdeithio o gwmpas y stadiwm gyda Chanada yn gyntaf oherwydd mai hi oedd y wlad ddiweddaraf i gynnal y gemau a Chymru, a oedd yn cynnal y gemau y tro hwn, yn olaf.  Roedd tîm Cymru, gyda 114 o athletwyr, yn cynnwys llawer o bobl adnabyddus. Roedd John Brockway yn athletwr profiadol a nodedig a oedd wedi cynrychioli Prydain Fawr fel nofiwr teirgwaith yn y Gemau Olympaidd ac a enillodd fedal arian ac aur dros Gymru yng Ngemau’r Ymerodraeth a gynhaliwyd yn Auckland ac yn Vancouver. Ar y diwrnod hwnnw roedd llawer o athletwyr adnabyddus yn gorymdeithio gydag ef, gan gynnwys John Merriman, Jean Whitehead, Ron Jones a’r bocsiwr Howard Winstone.

Bu aelodau pob tîm yn gorymdeithio yn eu lliwiau cenedlaethol, gyda’r tîm o Awstria’n cael ei ddisgrifio yn y papurau newydd y diwrnod wedyn fel ymdebygu i grocodeil gwyrdd a bod tîm Cymru yn debyg i fflam mewn rhuddgoch a gwyn. Yn ogystal â thimau o Ganada, Seland Newydd, De Affrica a gwledydd Prydain, roedd carfannau llai o leoedd megis Gogledd Borneo, Sierra Leone a Dominica. Rhoddwyd canmoliaeth fwyaf y noson i Thomas Augustine Robinson a fu’n cludo baner y Bahamas fel yr unig gynrychiolydd o’i wlad. Yn wir roedd Tom Robinson yn cael ei ganmol lle bynnag yr oedd yn ymddangos yn ystod yr wythnos ac, yn benodol, pan enillodd y medal aur yn y ras wib 220 llath.

Yna bu’r dorf yn cyfarch cyrhaeddiad yr athletwr a oedd yn cludo neges y Frenhines. Roedd cymal cyntaf ras gyfnewid y baton o Balas Buckingham i Gaerdydd wedi’i gyflawni gan Roger Bannister. Erbyn y diwedd, roedd y baton wedi diwedd dros 600 milltir mewn pedwar diwrnod wedi’i gludo gan 664 o athletwyr a phlant. Roedd manylion yr athletwr o Gymru a fyddai’n rhedeg y cymal olaf wedi cael eu cadw’n gyfrinach llwyr. Felly, cododd bloedd fyddarol o’r dorf pan redodd Ken Jones i mewn i’r stadiwm. Efallai’n fwyaf adnabyddus am fod yn asgellwr rygbi eithriadol dros y Llewod, Cymru a Chasnewydd, roedd Ken Jones hefyd yn athletwr dawnus a oedd wedi ennill medalau yn y ras gyfnewid wib yng Ngemau Olympaidd 1948 ac yng Ngemau Ewrop 1954. I gydnabod ei gampau, ef oedd y cyntaf erioed i gael ei enwi’n Chwaraewr y Flwyddyn Cymru a hynny ym 1955.

Ar ôl rhedeg o amgylch y trac cyfan, cyflwynodd Ken Jones y baton arian i Ddug Caeredin a ddarllenodd neges y Frenhines. Yn dilyn hyn rhyddhawyd colomennod cludo i gyfleu’r neges i bob rhan o Gymru. Yna daeth John Brockway, capten tîm Cymru, i’r blaen i dyngu’r llw ar ran yr holl gystadleuwyr.

Ar yr adeg honno, gadawodd y timau’r stadiwm a chynhaliwyd adloniant gan gôr lleisiau cymysg â 500 o aelodau i gynrychioli Cymru fel ‘Gwlad y Gân’. Daeth eu perfformiad i ben gyda’r ‘Hallelujah Chorus’ gan Handel ac yna arddangosiad gorymdeithio gan y Gwarchodlu Cymreig. Cafodd y seremoni ei chloi trwy ganu anthemau cenedlaethol Cymru a Phrydain.

Sawl blwyddyn yn ddiweddarach, cyhoeddodd papur newydd The Telegraph ddisgrifiad diddorol o brofiad Ken Jones yn y seremoni agoriadol. Roedd yn honni bod y rhedwr a oedd yn dod â’r baton i’r stadiwm yn hwyr. Er mwyn cadw at yr amserlen gytunedig, rhoddwyd ail faton i Ken a dywedwyd wrtho i ddechrau rhedeg. Yn y dryswch ac wedi’i ddallu gan yr haul, aeth i’r cyfeiriad anghywir o amgylch trac y stadiwm gan gamsynio mai Arglwydd Raglaw Morgannwg yn ei iwnifform oedd Dug Caeredin, a oedd yng wisgo siwt. Ac yntau wedi digio ychydig gan hyn, dywedodd y Dug, “Ble rydych chi wedi bod? Rydych chi’n hwyr.” Ar ddiwedd y seremoni, aeth Ken a oedd yr un mor ddig i’r dafarn.

Does dim modd gwybod a yw hyn yn wir ai peidio. Os ydyw, yn sicr nid oedd wedi amharu ar frwdfrydedd y rhai ym Mharc yr Arfau a’r rhai a oedd yn gwrando ac yn gwylio ar draws y byd. Drannoeth adroddodd y papurau newydd fod Ken Jones wedi cael eu canmol i’r entrychion a bod y seremoni wedi bod yn llwyddiant aruthrol gyda rhyw 40,000 o bobl yn llenwi’r stadiwm, llawer mwy na’r cyfanswm lle swyddogol. Nid oedd adroddiadau am yr athletwr enwog o Loegr, Gordon Pirie, yn cael ei ddisgyblu a’i wahardd o’r orymdaith am gyrraedd Parc yr Arfau’n hwyr a heb ei wisg tîm yn gallu amharu ar y noson hyd yn oed. Fel y nododd y Daily Mirror, rhaid bod pob dyn a menyw yn y stadiwm yn llawn balchder gan ei bod yn basiant i ymfalchïo ynddo.

Cedwir copi o raglen swyddogol seremoni agoriadol chweched Gemau’r Ymerodraeth Brydeinig a’r Gymanwlad a gynhaliwyd ar 18 Gorffennaf 1958 ym Mharc yr Arfau Caerdydd, yn Archifau Morgannwg (cyf.: D832/5).

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg