Tag Archives: Dociau Caerdydd

Swyddfeydd Peilota, Swyddfeydd Dociau Sych Mount Stuart a Gwesty Windsor, Stryd Stuart, Caerdydd

D1093-1-1-16

Mae braslun Mary Traynor yn darlunio tri adeilad a oedd yn bwysig i ddatblygiad Caerdydd fel porthladd.  Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, maent i gyd wedi’u haddasu fel bwytai.  Am flynyddoedd lawer roedd prif bwnc y braslun yn gwasanaethu  fel swyddfa Awdurdod Peilota Caerdydd.  Mae Gwesty’r ‘Big Windsor’ ar y dde bellaf, tra adeiladwyd yr adeilad brics coch y tu ôl iddo yn wreiddiol fel swyddfeydd ar gyfer Dociau Sych Mount Stuart gerllaw.  Mae hanes cynnar y tri adeilad yn aneglur, ac ni chanfuwyd unrhyw ffynonellau sylfaenol i ddogfennu’r gwaith o’u hadeiladu’n wreiddiol.

Mae un ffynhonnell yn awgrymu y gallai’r adeilad Peilota fod wedi’i adeiladu – efallai yn y 1860au – fel stabl ar gyfer ceffylau a oedd yn cael eu defnyddio ar Gamlas Morgannwg.  Ond erbyn canol y 1870au, roedd wedi dod yn ganolfan ar gyfer rheoli gwaith Peilotiaid y Sianel yng Nghaerdydd ac ymddengys iddo aros felly nes i swyddogaethau peilota gael eu trosglwyddo i awdurdodau harbwr cymwys (Cymdeithas Porthladdoedd Prydain mewn perthynas â Chaerdydd) dan Ddeddf Peilotiaeth 1967.

Dywedir y cafodd Gwesty Windsor ei adeiladu ym 1855 ac fe’i rhestrwyd yn sicr mewn cyfeiriadur 1858.  Ar un adeg fe’i hestynnwyd ymhellach ar hyd Stryd Stuart, gyda thŷ coetsys, iard a stablau ar y safle sydd bellach yn cael eu meddiannu gan Fflatiau Harbour Point.  Pwysleisiodd hysbyseb gynnar ei leoliad yn ‘wynebu slip Steam Packet’, sy’n awgrymu mai ei nod oedd denu teithwyr i dde Cymru a’r rhai oedd yn teithio oddi yno.  Fe’i gelwir yn ‘Big Windsor’ i’w wahaniaethu o’r Windsor Arms gerllaw, dywedir iddo ddod yn ddiweddarach yn hoff fan cyfarfod i gymuned fusnes Butetown.  Mae plac wrth ochr y brif fynedfa yn coffáu Abel Magneron (1890-1954), cogydd o Ffrainc a ddaeth â bwyd haute yma yng nghanol yr 20fed ganrif, a dywedir iddo wneud y gwesty yn gyrchfan o ddewis i berfformwyr enwog pan oeddent yng Nghaerdydd.

Wedi’u sefydlu gan Ardalydd Bute, ac wedi’u henwi ar ôl ei gartref hynafol yn yr Alban, gellir gweld hen Ddociau Sych Mount Stuart ochr yn ochr â hen adeilad swyddfeydd y cwmni, y credir ei fod yn dyddio o’r 1880au.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

Adeilad y Pierhead, Caerdydd

Yn oriau mân ddydd Sadwrn 19 Tachwedd 1892, dinistriodd tân lawer o adeilad Cyfnewidfa’r Masnachwyr, a safai ym mhen deheuol Stryd Bute, o fewn yr ardal sydd bellach yn cael ei meddiannu gan Gei’r Fôr-forwyn.  Un o’r busnesau a oedd heb safle’n sydyn oedd Cwmni Dociau Bute.  Er y cafwyd safle dros dro yn gyflym, yn fuan lluniodd y cwmni hwnnw gynlluniau ar gyfer pencadlys newydd.  Roedd y safle a ddewiswyd rhwng y mynedfeydd i Ddociau’r Gorllewin a’r Dwyrain, ac arweiniodd cyhoeddiad y cwmni at lawer iawn o gwyno yng nghylchoedd llongau Caerdydd gan y byddai mynediad o’r chwarter masnachol yn cael ei gyfyngu wrth agor y gatiau clo yn ystod pob llanw uchel.  Ond aeth y cwmni yn ei flaen yn ôl y bwriad. 

D1093-1-1-21

Darlun Mary Traynor o’r Pierhead

Dyluniwyd Adeilad y Pierhead gan William Frame, a oedd wedi cynorthwyo Burges yn y gorffennol gyda’i waith yng Nghastell Caerdydd a Chastell Coch.  Gyda phensaernïaeth grand, gwaith brics cyfoethog Ruabon coch a thŵr cloc amlwg, mae’n un o’r tirnodau mwyaf amlwg ym Mae Caerdydd. 

Ym 1897, yn ogystal â chwblhau’r gwaith, newidiwyd yr enw Cwmni Dociau Bute i Gwmni Rheilffordd Caerdydd.  Roedd hyn yn rhagfynegi ehangiad i weithgareddau busnes y cwmni ac yn cael ei adlewyrchu trwy gynnwys locomotif ym mowldiad terracotta wyneb gorllewinol yr adeilad.

Pan gaewyd Dociau Dwyrain a Gorllewin Bute, nid oedd Adeilad y Pierhead bellach mewn lleoliad cyfleus i wasanaethu fel prif leoliad ar gyfer rheoli porthladdoedd.  Tua thro’r Mileniwm, fe’i caffaelwyd gan Gynulliad Cenedlaethol Cymru ac mae bellach yn gwasanaethu fel lleoliad y Senedd i ymwelwyr, digwyddiadau a chynadleddau.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

 

Ocean House, Heol Clarence, Caerdydd

Mae braslun Mary Traynor yn dangos yr adeilad hwn fel ‘Hadley House’, ond dim ond un o’r enwau a oedd ganddo yw hynny.

Ocean House

Ar 11 Mai 1898, cafodd Cardiff Asbestos & Belting Co. Ltd – a oedd yn arbenigo mewn cynhyrchu gwregysau dynamo – ganiatâd i adeiladu ffatri yn cynnwys ystafelloedd arddangos a swyddfeydd.  Gan gofio eu hen safle yn Gladstone Street, ger yr eglwys blwyf, cafodd yr adeilad newydd yr enw ‘Gwaith Lledr y Santes Fair’.   I ddechrau, roedd yn adeilad bach yn wynebu Heol Clarence; wedyn yn 1901 rhoddwyd caniatâd i’r cwmni adeiladu estyniad yng nghefn yr adeilad, gan greu’r adeilad sydd i’w weld heddiw.    Dyluniwyd y strwythur gwreiddiol a’r estyniad ym 1901 gan y pensaer o Gaerdydd, Lennox Robertson.

O fewn ychydig flynyddoedd, unodd Cardiff Asbestos and Belting â Lewis & Tylor Ltd ac, erbyn dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd y busnes wedi symud i Gripoly Mills, Heol y Grange lle mae’n ymddangos ei fod wedi aros tan o leiaf y 1970au.

Ar ôl i Lewis & Tylor’s adael y safle yn Heol Clarence, mae rhestrau cyfeiriadur ar gyfer y safle hwnnw’n dangos mai haearnwerthwyr a chyflenwyr llongau oedd yn ei feddiannu.   Yn y 1920au, ymunodd y busnes argraffu Edward Roberts â nhw.  Roedd meddianwyr eraill, dros y blynyddoedd, yn cynnwys gwneuthurwr angorau a chadwyni, gwneuthurwr hwyliau, a dodrefnwr siopau.   Fodd bynnag, arhosodd y busnesau siandler er gwaetha’r holl fynd a dod gan denantiaid cyfagos, a pharhaon nhw i fasnachu yno tan ddiwedd y 1960au. Mae enw Edward Roberts’ dal yn enw amlwg yn llun Mary Traynor o 1986.   Nid yw’n sicr pryd y daeth yr adeilad yn ‘Ocean House’ ond mae’r enw hwnnw’n ymddangos mewn cyfeiriaduron o ddechrau’r 1950au.

Erbyn 1970, roedd Hadley Electrical & Engineering Supplies Co Ltd yn meddiannu’r adeilad.  Gosodwyd yr arwydd ‘Hadley House’ dros y prif ddrws gan aros yno tan y 1980au.  Cafodd yr enw ‘Ocean House’ ei adfer yn y blynyddoedd diwethaf.  Mae’r lloriau uchaf wedi’u trosi at ddefnydd preswyl, ac mae’r llawr gwaelod yn cael ei feddiannu’n bennaf gan gwmni o gyfreithwyr.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/4)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ffatri newydd, Heol Clarence, 1898 (cyf.: BC/S/1/12992)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ychwanegiadau at adeilad, Stryd Harrowby, 1901 (cyf.: BC/S/1/14479)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ychwanegiadau at fusnes Caerdydd, Cardiff Asbestos & Beltings Co., Cwrt Harrowby, 1901 (cyf.: BC/S/1/14648)
  • Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd
  • Williams, Stewart: Cardiff Yesterday, Cyf. 33, Delwedd 56
  • Glamorgan Free Press, 4 Rhagfyr 1897

 

Dros Donnau Amser: Datgelu Hanes Bae Caerdydd

Bu’r prosiect catalogio ‘Dros Donnau Amser’ yn bosibl oherwydd grant gan raglen ‘Datgelu Archifau’ a ariennir gan yr Archifau Cenedlaethol, Ymddiriedolaeth y Pererin a Chymdeithas Wolfson. Nod y prosiect oedd sicrhau bod cofnodion Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd (CDBC) a Associated British Ports (ABP) ar gael. Daeth y prosiect i ben ym mis Rhagfyr ac i’r nodi’r cwblhau, mae Archifydd y Prosiect, Kate Finn yn trafod y prosiect a’r gasgliadau yn yr erthygl hon.

DABP-PLANS-19 full

Archifydd y Prosiect, Katie Finn gyda chynllun o Gamlas Llongau Bute, 1839

Wrth ddechrau’r prosiect ym mis Rhagfyr 2019, ni allai unrhyw un fod wedi rhagweld y flwyddyn a ddeuai, na’r effaith fawr y byddai pandemig y Coronafeirws yn ei chael ar y prosiect. Ein nod oedd catalogio cofnodion CDBC a ABP a oedd heb eu rhestru o’r blaen. Byddai hyn yn galluogi defnyddio’r cofnodion ac yn hyrwyddo hanes morwrol de Cymru a Bae Caerdydd. Mae casgliad CDBC bellach wedi’i gatalogio i lefel eitem a gellir gweld y catalog ar Canfod – http://calmview.cardiff.gov.uk/.  Bu hyn yn llwyddiant mawr, gyda 3849 o gofnodion yn cael eu disgrifio ar lefel ffeil neu eitem. Yn ogystal, mae Rasheed Kahn, ein Hyfforddai Corfforaethol, wedi bod yn brysur yn catalogio ac yn digideiddio’r casgliad ffotograffig. Bydd hwn yn adnodd gwych gan ei fod yn dangos nid yn unig ddatblygiad y Bae, ond y bobl a fu’n rhan o’r gwaith hwn, a thrigolion y Bae.

Nod arall oedd catalogio cofnodion ABP a’i rhagflaenwyr i lefel eitem.  Yn anffodus, nid fu hyn yn bosibl gan nad oedd modd i ni weld y cofnodion am bron i bedwar mis – chwarter blwyddyn y prosiect. O ganlyniad, bu’n rhaid i ni addasu a byrfyfyrio!  Creom restr flwch ar gyfer pob derbynyn sy’n gysylltiedig â ABP. Mae hyn yn golygu bod 523 o gyfrolau, 108 o lyfrynnau, 114 o fwndeli, a 2080 o gynlluniau, wedi’u rhestru. Er nad yw hwn yn gatalog llawn, bydd rhestr flwch ar gael i’r cyhoedd ar gais. Mae hwn yn ddatblygiad arwyddocaol gan nad oedd mwyafrif llethol yr eitemau hyn wedi’u rhestru’n flaenorol mewn unrhyw ffordd.

Mae’r ddau gasgliad yn cyfrannu at hanes dociau Morgannwg a dealltwriaeth ohonynt a’u heffaith ar ddiwydiant a chymdeithas Cymru. Sefydlwyd Associated British Ports gan Ddeddf Trafnidiaeth Prydain 1981, a’i gwnaeth yn Gwmni Cyfyngedig. Mae’n gweithredu fel cwmni rheoli ar gyfer cyfleusterau dociau, gyda chyfrifoldeb am borthladdoedd de Cymru. Gan eu bod yn rheoli llawer o’r porthladdoedd yn ne Cymru, mae’r casgliad yn cwmpasu ardaloedd y tu hwnt i’n cylch gwaith casglu arferol, gan gynnwys Abertawe, Port Talbot, Casnewydd a dociau llai eraill, yn ogystal â Chaerdydd, y Barri a Phenarth. Mae casgliad ABP hefyd yn cynnwys dogfennau’r cyrff a’i rhagflaenodd: Rheilffyrdd y Great Western, Comisiwn Trafnidiaeth Prydain, a Bwrdd Dociau Trafnidiaeth Prydain. Yn ogystal, etifeddodd ABP ddogfennau gan bob cwmni a fu’n rhedeg dociau yn ne Cymru, gan gynnwys Cwmni Rheilffordd Caerdydd, Cwmni Rheilffordd a Dociau’r Barri a Chwmni Rheilffordd a Dociau Alexandra (Casnewydd a De Cymru).

Mae casgliad ABP yn cynnwys amrywiaeth o ddeunydd gan y cwmnïau hyn sy’n ymwneud â Dociau De Cymru. Cynlluniau yw rhan fwyaf y casgliad. Mae’r rhain yn dangos nid yn unig strwythurau’r dociau, ond hefyd yr adeiladau yn y dociau, a chynlluniau ardal y dociau. Gwelsom hefyd rai pethau annisgwyl fel diagram o’r Bom Almaenig B2.2 EI-Z (bom llosgi gwrth-bersonél). Mae casgliad ffotograffig mawr ar gyfer pob doc. Mae’r ffotograffau hyn yn dangos y dociau’n cael eu hadeiladu, y dociau’n cael eu defnyddio, a digwyddiadau a gynhaliwyd. Maent yn dangos natur gyfnewidiol y dociau, a gwaith yn y dociau. Mae’r rhain yn ychwanegol at y dogfennau sy’n cofnodi hanes gweinyddol a deddfwriaethol y dociau, gan gynnwys cyfrifon, cofrestri, is-ddeddfau a Deddfau Seneddol.

D406-U-11 compressed

Delweddau o albwm ffotograffau yn dangos gwaith adeiladu twnnel Grangetown o dan Afon Elái, cyf. D406/U/11

Mae cofnodion Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd yn parhau â hanes y dociau yng Nghaerdydd wrth iddynt gofnodi effaith y gwaith o ddatblygu Bae Caerdydd.  Sefydlwyd CDBC ar 3 Ebrill 1987 gan Orchymyn Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd (Ardal a Chyfansoddiad) 1987.  Rhoddodd hyn bwerau prynu gorfodol i’r sefydliad er mwyn datblygu dros 1000 hectar yn ne Caerdydd a Phenarth a denu buddsoddiad allanol. Ymhlith prosiectau allweddol y gorfforaeth roedd creu morglawdd a bae mewndirol; cysylltu canol y ddinas â’r glannau; creu swyddi i bobl leol; a chreu ardal ddeniadol i bobl weithio, byw a chymdeithasu ynddi. Gwnaed pob penderfyniad gan nifer o bwyllgorau, a gan y bwrdd oedd y gair olaf. Mae’r casgliad yn cynnwys y papurau ymgynghori a chofnodion y pwyllgorau hyn, gan gynnwys cofnodion o agweddau mwy dadleuol y prosiect. Oherwydd natur y Gorfforaeth, defnyddiwyd ymgynghorwyr yn eang i gynhyrchu briffiau datblygu, cynnal astudiaethau o ddichonoldeb, cynnig prosiectau, a gwneud gwaith ymchwil y farchnad, a buont yn ymwneud yn helaeth a’r gwaith o  adeiladu Morglawdd Bae Caerdydd. Mae’r casgliad hefyd yn cynnwys nifer o adroddiadau a gafodd eu creu ar gyfer CDBC a’u cyflwyno i’r Senedd eu hystyried wrth graffu ar Filiau Morglawdd lluosog, ynghyd â thystiolaeth a gyflwynwyd i gefnogi’r bil yn ogystal â deisebau yn ei erbyn.

Mae cofnodion CDBC yn cynnwys casgliad ffotograffig rhagorol sy’n dogfennu pob agwedd ar waith datblygu’r Bae. Mae hyn nid yn unig yn cynnwys wyneb newidiol Dociau Caerdydd a’r gwaith adeiladu a wnaed, ond hefyd digwyddiadau a gynhaliwyd yn yr ardal, fel Carnifal Butetown, Diwrnodau Bae, a’r Bencampwriaeth Power Speedboat. Mae rhai delweddau CGI o adeiladau hefyd.  Drwy’r rhain a chynlluniau’r bae a’r morglawdd, gallwch olrhain newidiadau tirlun y ddinas. Mae’r casgliad nid yn unig yn cynnwys dogfennau sy’n ymwneud yn uniongyrchol â busnes CDBC, mae hefyd yn cynnwys deunydd sy’n rhoi cyd-destun i’r gwaith datblygu, megis y record finyl, ‘Baywindows: Songs from Cardiff Bay,’ a delweddau dychanol yn ymwneud â’r Gorfforaeth gan y cartwnydd adnabyddus, Gren.

DCBDC-14-1- (461)

Adeilad y Pierhead gyda baneri Bae Caerdydd, cyf. DCBDC/14/1/461

Er bod y prosiect ‘Amser a Llanw’ swyddogol wedi dod i ben, bydd y gwaith ar y casgliadau yn parhau. Bydd ein hyfforddai, Rasheed, a’n tîm o wirfoddolwyr yn parhau i ddisgrifio, sganio a lanlwytho sleidiau, ffotograffau a negatifau o gasgliad ffotograffig CDBC i’n catalog. Yn ogystal, bydd staff archifau yn parhau i gatalogio casgliad ABP i lefel eitem er mwyn gwneud y casgliad yn gwbl hygyrch am y tro cyntaf. Mae ein tîm cadwraeth yn glanhau ac yn atgyweirio cynlluniau a chyfrolau bregus i sicrhau y bydd y cyhoedd yn gallu cael gweld y casgliad heb roi’r dogfennau mewn perygl o gael eu difrodi ymhellach.

Mae’r prosiect hwn wedi tynnu sylw at gyfoeth y wybodaeth sydd wedi’i chynnwys yng nghasgliadau CDBC a ABP. Mae wedi galluogi defnyddio cofnodion sy’n olrhain y newidiadau i ardal Dociau Caerdydd o’r gwaith o adeiladu doc cyntaf Bute yn 1835 i gwblhau Morglawdd Bae Caerdydd yn 2001. Gallwn weld effaith y diwydiant glo ar dde Cymru, o ffyniant y 19eg ganrif i’r cwymp ar ôl y rhyfel. Wrth i waith barhau ar y casgliadau, byddwn yn darganfod mwy am dreftadaeth ein harfordir a’n cysylltiadau morol.

Katie Finn, Archifydd Prosiect Dros Donnau Amser

Lightship 2000 (Helwick), Cei Britannia, Bae Caerdydd

Lansiwyd Goleulong Trinity House 14 (LV14) ar 22 Medi 1953.  Gan bwyso 550 tunnell a chyda hyd cyffredinol o 137 troedfedd, roedd angen criw o 11 ar y llong gyda saith ar ei bwrdd ar unrhyw un adeg.  Yn ystod y degawdau dilynol, bu’n gwasanaethu mewn nifer o orsafoedd gwahanol ar hyd dyfroedd arfordirol y DG, y tro diwethaf ar fanc tywod Helwick Bank, tua chwe milltir i’r de-orllewin o Rosili ar Benrhyn Gŵyr.

D1093-1-6 p28

Wedi’i datgomisiynu yn 1991, prynwyd yr oleulong wedyn gan elusen a, gyda chymorth Corfforaeth Ddatblygu Bae Caerdydd, cafodd ei hadfer i greu Canolfan Gristnogol arnofiol yn hen fasn Doc y Rhath.  Fe’i bedyddiwyd yn ‘Goleulong (neu Lightship) 2000 ‘, a daeth yn ganolfan i gaplaniaid Bae Caerdydd, yn ogystal â gweithredu caffi gali a darparu ystafelloedd ar gyfer cyfarfodydd neu fyfyrdod tawel.

Yn 2013, tynnwyd cyllid gan eglwysi lleol yn ôl a chaeodd y ganolfan.  Maes o law fe werthwyd y llong a’i thywys i Newnham, ar Aber Afon Hafren yn swydd Gaerloyw, yn y gobaith o’i sefydlu fel amgueddfa arnofiol.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

Dros Donnau Amser: Datgelu Hanes Bae Caerdydd

Mae’r prosiect catalogio presennol ‘Dros Donnau Amser: Datgelu Hanes Bae Caerdydd’ wedi’i wneud yn bosibl drwy grant gan y rhaglen ‘Datgelu Archifau’, a ariennir gan yr Archifau Cenedlaethol, Ymddiriedolaeth Pilgrim, a Sefydliad Wolfson. Nod y prosiect yw sicrhau bod cofnodion Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd (CBDC) ac Associated British Ports (ABP) De Cymru ar gael. Mae catalogio cofnodion CBDC bellach wedi’i gwblhau ac mae’r catalog ar gael i’w weld yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ dan y cyfeirnod DCBDC. Yn yr erthygl hon mae’r Archifydd Prosiect, Katie Finn, yn trafod y casgliad a’r hyn sydd i’w ganfod ynddo.

Roedd gwaith CBDC yn rhan aruthrol o ailddatblygu Caerdydd i’r ddinas rydym yn gyfarwydd â hi heddiw. Sefydlwyd y Gorfforaeth ar 3 Ebrill 1987 gan Orchymyn Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd (Ardal a Chyfansoddiad) 1987.  Dynodwyd arwynebedd o dros 1000 hectar yn Ne Caerdydd a Phenarth i’w ddatblygu i annog buddsoddiad preifat yn yr ardal.  Ystyriwyd bod yr ardaloedd a gwmpesid gan y gorchymyn yn ardaloedd o bydredd trefol a than-gyflogaeth, a welwyd fel problemau cynyddol ledled y Deyrnas Gyfunol.  Sefydlwyd Corfforaethau Datblygu Trefol mewn amryw o drefi a dinasoedd gan Lywodraeth Geidwadol Margaret Thatcher i wella’r ardaloedd hyn. Eu nod, fel yng Nghaerdydd, oedd defnyddio pwerau cynllunio a phrynu gorfodol pellgyrhaeddol i ailddatblygu ardaloedd adfeiliedig trefol. Roedd ardaloedd eraill y CDT yn cynnwys Docklands Llundain, Bryste, Glannau Mersi, a Teesside. Gan fod y corfforaethau’n gyrff anllywodraethol, roedd ganddynt fyrddau a oedd yn cynnwys aelodau o fyd diwydiant preifat. Roedd hyn yn cynnwys Syr Geoffrey Inkin, Cadeirydd CBDC.

DCBDC-12-1-085

Bae Caerdydd cyn creu’r Morglawdd ac ailddatblygu (DCBDC/12/1/85)

Roedd gan CBDC gylch gwaith eang i ddatblygu hen ardaloedd diwydiannol Caerdydd. Ymhlith y prosiectau allweddol roedd creu bae mewndirol drwy adeiladu morglawdd; cysylltu canol y ddinas â’r glannau; creu swyddi i bobl leol; a chreu ardal ddeniadol i bobl weithio, byw a chymdeithasu. Nod Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd oedd rheoli’r gwaith o ailddatblygu’r ardal er mwyn sicrhau ei bod o ansawdd uchel ac o safon gyffredinol ledled y bae ac mewn datblygiadau masnachol a datblygiadau tai. O’r herwydd, mae casgliad mawr o gofnodion a phapurau pwyllgor yng nghofnodion CBDC. Sefydlwyd nifer o bwyllgorau i wneud penderfyniadau a chynghori ar wahanol agweddau ar eu gwaith.  Roedd y pwyllgorau hyn yn amrywio o’r Bwrdd, y Tîm Rheolwyr, y Grŵp Arfarnu Prosiectau a Chyfarwyddwyr a drafodai yr holl brosiectau, polisïau ac adroddiadau, i’r Grŵp Cyswllt Staff, y Grŵp Arfarnu Grantiau a’r Pwyllgor Cynllunio, oedd â’u cylch gwaith yn gyfyngedig. Mae’r papurau hyn yn cynnwys pob penderfyniad gyda manylion y trafodaethau.  Maent hefyd yn darparu gwybodaeth am bob prosiect a ariannwyd gan y Gorfforaeth, yn fawr neu’n fach.

DCBDC-1-2

Rhai o bapurau cyfarfodydd Bwrdd CBDC (DCBDC/1/2)

Mae’r amrywiaeth eang o bwyllgorau yn adlewyrchu dibyniaeth y sefydliad ar ymgynghorwyr.  Fe wnaethon nhw gynghori ar bob agwedd ar waith CBDC. Roedd hyn yn cynnwys creu briffiau datblygu i roi arweiniad i fuddsoddwyr a chontractwyr ar safonau dylunio trefol ac estheteg datblygiadau. Cynhaliwyd astudiaethau gwyddonol hefyd ar lefelau dŵr daear, samplau tir a phridd halog o ardaloedd datblygu arfaethedig. Yn ogystal, cyflogodd y Gorfforaeth ymgynghorwyr i brisio tir ac eiddo i roi ffigyrau iawndal ar gyfer y gorchmynion prynu gorfodol a chwynion. Mae adroddiadau’r ymgynghorwyr hefyd yn cynnig gwybodaeth werthfawr am bobl a demograffeg ardal Bae Caerdydd. Y rheswm dros hyn yw ymchwil marchnad a gynhaliwyd i lywio penderfyniadau marchnata a datblygu. Yn ogystal, comisiynodd Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd adroddiadau ar y cymunedau ym Mae Caerdydd i ddeall a gwella cysylltiadau cymunedol.  Cynhyrchodd yr ymgynghorwyr hefyd amrywiaeth o gynlluniau yn dangos ardal ddatblygu Bae Caerdydd, cynlluniau tirlunio, a chynlluniau manwl o brosiectau gan gynnwys Morglawdd Bae Caerdydd.

DCBDC-11-21

Un o’r eitemau mwyaf y daeth Katie ar ei draws wrth gatalogio’r casgliad – swmp o gynlluniau a gyflwynwyd i Dŷ’r Cyffredin (DCBDC/11/21)

Nid fu mater ailddatblygu Bae Caerdydd heb rywfaint o ddadlau. Ni chafodd un o’r prosiectau amlycaf, Morglawdd Bae Caerdydd, gefnogaeth gyffredinol.  Mae cyfres Mesur Morglawdd Bae Caerdydd ac Adroddiadau’r Morglawdd yn cynnwys tystiolaeth o’r problemau yn ymwneud â’r morglawdd, ynghyd â’r ymdrechion lluosog i basio Mesur y Morglawdd drwy’r Senedd. Mae’n cynnwys adroddiadau ar faterion amgylcheddol gan gynnwys yr effeithiau ar adar y glannau a lefelau dŵr daear.  Dadl arall yr eir i’r afael â hi yn y casgliad yw gwrthod cynllun buddugol Zaha Hadid ar gyfer Tŷ Opera Bae Caerdydd.  Ceir cyfres hefyd ar ymwneud CDBC ag adeilad y Gyfnewidfa, Sgwâr Mount Stuart, a’r awgrymiadau ailddatblygu.

Yn ogystal â’r gwaith adeiladu ac ailddatblygu a wnaed gan Gorfforaeth Datblygu Bae Caerdydd, hyrwyddodd y sefydliad Fae Caerdydd hefyd fel ardal i ymlacio a chymdeithasu. Roedd y tîm marchnata yn ymwneud yn helaeth â’r gwaith hwn ac mae eu papurau hwy’n cynnwys gwybodaeth gefndir am amrywiaeth o ddigwyddiadau, gan gynnwys y Regatta, Pencampwriaeth Cychod Modur Cyflym, a chyfraniad CBDC i Ŵyl Arddio Cymru. Yn ogystal â hyn, mae’r casgliad ffotograffig yn cynnwys amrywiaeth o ddelweddau sy’n amlygu digwyddiadau a gynhaliwyd yn y Bae. Gellir gweld ffotograffau o berfformwyr stryd, mynychwyr a Charnifal Butetown ochr yn ochr â ffotograffau o’r awyr a ffotograffau o waith adeiladu.

P’un a yw datblygiad Bae Caerdydd a’r ardaloedd cyfagos yn cael ei ystyried yn llwyddiant neu’n fethiant yn y pen draw, ni ellir diystyru’r effaith enfawr a wnaed ar Gaerdydd gan Gorfforaeth Datblygu Bae Caerdydd.  Mae’r casgliad hwn yn cynnwys gwybodaeth am bob agwedd ar ailddatblygu Bae Caerdydd drwy sbectol Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd, yn ogystal â darparu gwybodaeth am amrywiaeth o faterion cymdeithasol ac amgylcheddol a oedd yn effeithio ar Gaerdydd ar y pryd.

Nid yw’r prosiect Dros Donnau Amser wedi’i orffen eto.  Mae Katie bellach wedi symud ymlaen i fynd i’r afael â chofnodion ABP.  Bydd gwaith hefyd yn parhau ar gasgliad CBDC wrth i’n Hyfforddai Rasheed fwrw ymlaen â’r gwaith o ddigideiddio’r casgliad ffotograffig fel y gellir sicrhau bod y delweddau ar gael ar-lein.

Katie Finn, Archifydd Prosiect Datgelu Archifau

Y Cwch Pysgota ‘Ann Hewett’

Mae papurau J J Neale, cyd-berchennog masnachwyr pysgod Caerdydd, Neale and West, yn cynnwys casgliad helaeth o ddelweddau morwrol sy’n dyddio o ddiwedd y 19eg ganrif. Ynghyd â ffotograffau o fflyd bysgota Neale and West mae hefyd nifer o ffotograffau o gychod a oedd heb rhyw lawer o gysylltiad â Neale and West neu Gaerdydd. Ymddengys y cawsant eu dethol a’u hychwanegu i’r casgliad oherwydd, ym mhob achos, yr oeddent yn cael eu hystyried yn ‘rhywbeth arbennig’.

DX194-8-17

Llong bysgota LO77 ar lawn hwyl (DX194/8/17)

Ar yr olwg gyntaf efallai byddwch yn gofyn pam cafodd y ffotograff o gwch pysgota ei gynnwys yn y casgliad, o ystyried, ar ddechrau’r 19eg ganrif, bod miloedd o gychod pysgota bach mewn porthladdoedd o amgylch arfordir Prydain. O’r rhif cofrestru ar yr hwyl, fodd bynnag mae bron yn sicr bod y ffotograff o’r Ann Hewett. Wedi’i adeiladu yn Gravesend ar gyfer teulu Hewett, perchnogion y fflyd Short Blue, ar gost o £1,200, roedd gan yr Ann Hewett y marc cofrestru LO77 am dros 50 o flynyddoedd.

DX194-8-14

Llwytho’r ddalfa o fwrdd y llong bysgota i gwch rhwyfo (DX194/8/14)

Wedi’i lansio ym mis Tachwedd 1836, ymunodd yr Ann Hewett â fflyd a oedd, erbyn canol y 19eg ganrif yn fflyd pysgota fwyaf y byd. Lleolwyd y fflyd Short Blue yn Barking, porthladd cartref dros gant o gychod pysgota yn y 1830au. Mae’n anodd credu nawr ond, bryd hynny, hwyliodd cychod pysgota i fyny afon Tafwys, bron i ganol Llundain, a dadlwytho’r hyn a ddalwyd ganddynt yn Barking i’w werthu ym marchnad pysgod Billingsgate.

DX194-8-73

Gwagio’r rhwyd (DX194/8/73)

Y broblem fwyaf a wynebodd fflyd Short Blue a’i chystadleuwyr oedd, oni bai bod y pysgod yn cael eu halltu, bod rhaid i gychod ddychwelyd i Barking bob ychydig o ddyddiau er mwyn i’r hyn a ddalwyd ganddynt gael ei gludo’n ffres i Billingsgate. Adeiladwyd yr Ann Hewett yn ôl dyluniad, fwy na thebyg a ddatblygwyd gan yr Iseldirwyr yn yr 18fed ganrif, i fynd i’r afael â’r broblem hon. Mewn sawl ffordd roedd yn debyg i lawer o gychod hwylio eraill, yn 60 troedfedd o hyd, yn pwyso tua 50 tunnell a chyda chriw o 8. Fodd bynnag, roedd yn wahanol mewn un ffordd bwysig, sef y cafodd ei adeiladu gyda chafn mawr yn rhan ganol y cwch lle y gellid cadw pysgod yn fyw nes iddo ddychwelyd i’r porthladd. Rhwng y 2 hwylbren ac wedi’i selio oddi wrth weddill y cwch gan adrannau dwrglos, cafodd y cafn ei lenwi gyda dŵr y môr a aeth i mewn trwy dyllau bach wedi’u drilio i mewn i gorff y cwch o dan linell y dŵr.

Roedd yn ddyluniad a oedd, ar y pryd, wedi chwyldroi pysgota dwfn yn y môr ledled y byd. Adwaenwyd y cychod newydd fel ‘cychod cafn’; roeddent yn ddrud eu hadeiladu ac yn anodd eu symud wrth eu hwylio. Fodd bynnag, roedd y gost yn talu ar ei ganfed, gan fod y cafn yn galluogi cychod i deithio ymhellach allan i’r môr a physgota am nifer o wythnosau cyn dychwelyd gyda physgod ffres wedi’i cadw yn y cafn. Ond yn eironig, bu’n rhaid i’r Ann Hewett drosglwyddo ei bysgod i gychod hatsh yn Gravesend i’w cludo i Billingsgate. Hyd yn oed yn hanner cyntaf y 19eg ganrif roedd y Tafwys yn llygredig a byddai caniatáu i ddŵr yr afon ddod i mewn i’r cafn wedi difetha’r pysgod.

DX194-8-77

Dangos cath fôr mawr (DX194/8/77)

Ond eto, hyd yn oed cyn dyfodiad y treill-longau stêm, yn ail hanner y 19eg ganrif, roedd mantais gystadleuol y cwch cafn yn cael ei herydu. Roedd datblygu ‘pysgota fflyd’ gyda niferoedd mawr o gychod pysgota yn cael eu gwasanaethu gan wennol gyson o gychod llai yn mynd â’r pysgod i’r lan yn golygu bod y cafn o lai o werth. Yn ogystal, darparodd defnyddio iâ, a arloeswyd gan fflyd Short Blue yn Lloegr ffyrdd eraill o gadw’r pysgod yn ffres allan yn y môr.

Ar y dechrau cafodd iâ ei fewnforio, a oedd yn weddol gostus, o Norwy, a’i storio am hyd at flwyddyn mewn tai iâ dwfn â waliau trwchus a adeiladwyd yn y porthladdoedd. Yn fuan, fodd bynnag, cafwyd cyflenwadau gan ffermwyr lleol ar hyd arfordir dwyreiniol Prydain a sylweddolodd bod modd gwneud arian trwy greu llifogydd ar eu tir ym misoedd y gaeaf a gwerthu’r iâ i’r masnachwyr pysgod.

Gwerthwyd yr Ann Hewett ar ôl tuag ugain mlynedd o wasanaeth ond parhaodd i weithio fel cwch pysgota tan ddiwedd yr 1880au. Mae’n debygol y cafodd ein ffotograff ei dynnu pan oedd mewn perchnogaeth newydd oherwydd nad oes unrhyw arwydd o’r faner fach sgwâr – y ‘short blue’ – a oedd yn arfer hedfan ar frig yr hwylbren gan y fflyd Short Blue.

Nid oes unrhyw gofnodion o’r Ann Hewett yn ymweld â de Cymru, ond roedd un cysylltiad. Ym mis Mawrth 1872 roedd yn rhan o wrthdrawiad ym Môr y Gogledd gyda’r llong fawr o Norwy, y Septentrio. Collwyd un o’i chriw dros ochr y llong ond cafodd ei godi gan y Septentrio. Mewn moroedd trwm roedd yn amhosibl dychwelyd i’r Ann Hewett, felly nid oedd llawer o ddewis ond iddo aros ar y llong. Digwyddodd bod y Septentrio yn cludo coed o Norwy i Gaerdydd. Mae’n rhaid ei fod wedi bod yn brofiad rhyfedd i bysgotwr o arfordir dwyreiniol Lloegr, yn treulio pythefnos gyda chriw o Norwy ac wedyn cael ei ddadlwytho yn Noc Dwyrain Bute pan gyrhaeddodd y Septentrio yng Nghaerdydd ar 2 Ebrill 1872. Gadewch i ni obeithio bod Caerdydd wedi rhoi croeso cynnes iddo cyn iddo gychwyn ar y daith hir yn ôl i arfordir y dwyrain ac i’r Ann Hewett.

Mae’r ffotograff o’r Ann Hewett yn un o gasgliad a ddelir gyda phapurau J J Neale yn Archifau Morgannwg dan gyfeirnod DX194. Gellir ei weld ar-lein ar http://calmview.cardiff.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Y Dreill-long Tamura

Mae’r ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg yn cynnwys nifer o fflyd llongau pysgota Neale and West a oedd yn gweithredu o Gaerdydd ac Aberdaugleddau o 1888. Mae’r rhan fwyaf ohonynt yn cynnwys lluniau o’r fflyd o dreill-longau ager a gyflwynwyd i Gaerdydd gan y cwmni newydd. Gyda’u cyrff dur a thanwydd glo lleol rhad, buan y disodlodd y treill-longau’r badau hwyl bychain a fyddai’n pysgota ar Fôr Hafren.  Gyda phŵer ager a rhew i gadw’r pysgod yn ffres, daeth y cyfle i fflyd o Gaerdydd allu mynd i’r môr dwfn i bysgota. Yn ogystal, gyda diwydiant a masnach yn dod â niferoedd mawr o bobl i dde Cymru, roedd marchnad barod ar gyfer y pysgod a ddeuai treill-longau Neale and West i Ddoc Gorllewinol Bute.

DX194-8-76

Y Tamura wedi docio (DX194/8/76)

Mae’r ffotograff uchod o’r dreill-long Tamura. Gellid adnabod llawer o fflyd Neale and West drwy ddefnyddio enwau Siapaneg. Credir bod yr arfer hwn wedi datblygu o ganlyniad i gysylltiadau â chwmnïau pysgota o Siapan ac mewn ambell ffordd, mae hyn yn swnio’n wir. Ar droad y ganrif roedd y Japaneaid yn ceisio moderneiddio eu fflyd bysgota ac roedd parch mawr at ddyluniad a dulliau fflyd longau Prydain, a chânt eu hefelychu yn eang.

Gall adnabod treill-longau penodol fod yn anodd gan fod enwau’n cael eu hailddefnyddio’n aml, ac roedd dwy dreill-long yng Nghaerdydd o’r enw Tamura. Yn rhan o raglen adnewyddu fflyd bysgota Caerdydd gyda threill-longau ager diweddarach a mwy, adeiladwyd y Tamura gyntaf ar gyfer Neale and west ym 1917 yn yr iardiau llongau yn Selby yng ngogledd-ddwyrain Lloegr.  Fodd bynnag, cafodd y dreill-long fwyaf newydd ei hawlio ar unwaith gan y Llynges Frenhinol a gwasanaethodd tan ddiwedd y Rhyfel Byd Cyntaf fel llong glirio ffrwydrynnau.

Collwyd nifer o dreill-longau Neale and West a ddefnyddiodd y Llynges naill ai oherwydd ffrwydrynnau neu ymosodiadau gan gychod U. Nid dyma fu tynged y Tamura ond byr fu ei hamser gyda fflyd Caerdydd. Erbyn 1919 roedd yn ôl yng Nghaerdydd a chofnodwyd hi, yn ddadleuol, yn codi dalfa yn Pier Head, mewn dociau a oedd ar glo yn ystod streic. Bedair blynedd yn ddiweddarach, fodd bynnag, drylliodd ar greigiau mewn niwl, yn agos i Benrhyn y Santes Ann yn Sir Benfro. Er i’r capten a’r criw lwyddo i gyrraedd y lan yn ddiogel, collwyd y dreill-long.

DX194-8-68

Treill-long anhysbys wedi taro creigiau (DX194/8/68)

O fewn blwyddyn roedd y Tamura wedi ei disodli gan dreill-long newydd o’r un enw a honno hefyd wedi’i hadeiladu yng ngogledd-ddwyrain Lloegr, ym Middlesbrough y tro hwn. Ymddengys, ar adegau, y bu’r busnes yn dda.  Cofnododd un adroddiad fod y Tamura, gyda thair treill-long arall gan Neale and West, wedi dal 1600 o flychau o bysgod mewn un diwrnod yng Nghaerdydd. Deuai fflyd Caerdydd â chegddu adref yn bennaf, ond y diwrnod hwnnw roedd y ddalfa yn cynnwys penfreision, mecryll, lledod, cathod môr a draenogiaid y môr.  Roedd yn amlwg, fodd bynnag, bod y fflyd eisoes yn gorfod mynd llawer ymhellach, a byddai’r Tamura yn aml yn gweithredu ym Môr yr Iwerydd, tua’r gorllewin o Iwerddon.

DX194-8-5

Treillwyr yn gollwng rhwydau (DX194/8/5)

Fel bob amser roedd y peryglon yn arwyddocaol i’w chriw o 12, a fyddai’n aml i ffwrdd am bythefnos neu fwy, yn agored i holl rymoedd yr Iwerydd.  Ym mis Tachwedd 1927 taflwyd prif swyddog y Tamura i’r môr gan don anferth a boddodd yn y dymestl. Yn yr un storm collodd un o’r criw, hefyd o Gaerdydd, dri bys ar ôl i’w law gael ei dal mewn winsh.

DX194-8-6

Treillwyr yn glanio pysgod (DX194/8/6)

Er bod Neale and West yn parhau i weithredu o Gaerdydd tan 1956, bu’r Tamura yn un o nifer o dreill-longau a werthwyd i gwmni yn Aberdaugleddau ym 1931. Bu’n gweithio o Aberdaugleddau tan 1939 pan, fel ei rhagflaenydd, hawliwyd hi gan y Llynges Frenhinol. Fel yr HMT Comet, ar un adeg; cafodd y dasg anodd o weithredu fel magl i ddenu cychod U yr Almaen i’r wyneb er mwyn i’r Llynges Frenhinol allu ymosod arnynt. Yn anffodus, blwyddyn yn unig y bu hi yn y llu morol, oherwydd suddodd ar ôl taro ffrwydryn oddi ar arfordir Falmouth ym mis Medi 1940.

Mae dirgelwch o gylch ein ffotograff o’r Tamura.  Mae’r cofnodion rydym wedi cael gafael arnynt yn dweud bod y treill-long wedi ei chofrestru yng Nghaerdydd dan CF47 ym 1917. Credwn fod yr ail dreill-long yn defnyddio CF12, tan ei throsglwyddo i Aberdaugleddau. Ac eto mae ein ffotograff yn dangos CF13 yn glir. A gafodd ei newid ar ryw bwynt oherwydd amharodrwydd i hwylio treill-long a gofrestrwyd dan rif 13? Os oes unrhyw un a all ein helpu i egluro’r dirgelwch hwn, yna cysylltwch â ni.

Mae’r ffotograff o’r Tamura yn un o gasgliad a ddelir gyda phapurau J J Neale yn Archifau Morgannwg dan gyfeirnod DX194. Gellir mynd atynt ar-lein ar http://calmview.cardiff.gov.uk/.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Y Barque Favell – “Fy Llong Dlos o Fryste”

Ymhlith y nifer o ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg, mae casgliad o luniau morol a roddwyd gyda phapurau J.J Neale, cydberchennog Neale and West, masnachwyr pysgod cyfanwerthol yng Nghaerdydd. Mae nifer yn cynnwys eu fflyd o dreillongau a arferai weithio o Gaerdydd ac Aberdaugleddau. Mae casgliad bychan o ffotograffau o longau a welid bryd hynny fel ‘rhywbeth arbennig’, ac roedd y Barque Favell yn sicr yn deilwng o’r disgrifiad hwnnw.

DX194-7-5

Y barque Favell yn cyrraedd Bae Falmouth, Mehefin 1930 (DX194/7/5)

Favell oedd y llong hwylio’r dyfnfor olaf a adeiladwyd ym Mryste gan Charles Hill and Sons, a chafodd ei henwi ar ôl gorwyres sefydlwr y cwmni.  Roedd y llong, a lansiwyd ym 1895, gyda’i thri mast, ei chorff dur a’i hadeiladwaith llyfn, yn berffaith ar gyfer masnachu rhwng Prydain ac Awstralia yn cario grawn. Mae’r tri ffotograff hyn i gyd o 1930 pan aeth y Favell a hyd at 20 llong arall a elwid y ‘windjammers’ ar ras flynyddol o Awstralia yn cludo grawn. Hi oedd yr ail ‘windjammer’ i gyrraedd Falmouth y flwyddyn honno, wedi gwneud y daith mewn 115 diwrnod. Gellid bod wedi ystyried y buasai morio llong hwylio rownd yr Horn yn dipyn o orchwyl i’w chriw o 26 ond ar y daith allan, chwythodd cylchwynt o Ynysoedd Cabo Verde bob hwyl ond un oddi arni.

DX194-7-4

Y barque Favell ‘ger yr horn’, 1930 (DX194/7/4)

Bu’n dipyn o achlysur pan gyrhaeddodd Favell ddociau Caerdydd ar 11 Medi 1934 yn cludo dwy fil tunnell o grawn ar gyfer melinau Spillers. Roedd ffotograffau o’r Favell yn y papurau lleol, ynghyd â chyfweliad ag un o’i chriw a oedd wedi gweithio i gwmni Hain Steamship.  Roedd y daith o Awstralia y flwyddyn honno wedi cymryd 149 diwrnod a disgrifiodd y ‘moroedd anferthol’ a wynebont ar ôl ‘hedfan’ rownd yr Horn.  Ar un adeg cafodd aelod o’r criw ei drosglwyddo i long Monowai yn sling y llong i gael triniaeth feddygol, ond eto daeth i’r casgliad bod …bywyd morol yn wych a hoffwn ei weld yn cael ei adfywio yn ein gwlad ni.

Y gwir amdani oedd nad oedd bellach yn gwneud synnwyr busnes cadarn i ddefnyddio llongau hwylio i fewnforio grawn o Awstralia. Cafodd y Favell ei chynnal yn ei blynyddoedd olaf gan y cyfleoedd a gynigai i’r rhai roedd angen profiad hwylio arnynt fel rhan o sicrhau eu tystysgrifau is-gapten. O Gaerdydd gadawodd am Helsingfors yn y Ffindir a’r iard dorri. Wrth iddi hwylio heibio i Lands End ar ei thaith olaf, adroddodd y papurau lleol eu bod wedi gweld y llong …â’i holl hwyliau wedi codi, gan roi golygfa hardd i’r rhai a oedd yn ddigon ffodus i’w gweld.

Mae’r ffotograff o Favell yn cyrraedd Falmouth yn 1930 yn debyg iawn i ffotograff a gafodd sylw yng nghylchgrawn cwmni hwylio Pacific Steam, Sea Breezes ym 1931. Mewn erthygl ategol y disgrifiodd ei chapten, Sten Lille, hi fel ‘Fy Llong Dlos o Fryste’.  Mae cymuned forol ym Mryste’n dal i gofio’n annwyl am y Favell ac mae hi ar arwyddlun Bristol Shiplovers’ Society. Ceir hefyd darlun a model o’r Favell yn amgueddfa’r ddinas. Mae model arall i’w gweld yn Llundain yn yr Amgueddfa Forwrol Genedlaethol. Mae tri ffotograff o’r Barque Favell yn rhan o’r casgliad a gedwir yn Archifau Morgannwg dan gyfeirnod DX194/7/3-5.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

 

Neuadd y Sir, Glanfa’r Iwerydd, Caerdydd

Cafodd Cyngor Sir De Morgannwg ei greu yn sgil ad-drefnu llywodraeth leol ym 1974.

D1093-1-1-20

Ond yn wahanol i awdurdodau cyfagos, ni etifeddodd ganolfan ddinesig barod.  Ar y dechrau, roedd y Cyngor yn prydlesu adeilad swyddfeydd yn Heol Casnewydd ond nid oedd hyn yn ddigon mawr i gynnwys ei holl swyddogaethau canolog.

Ar ddechrau’r 1980au, penderfynwyd datblygu canolfan newydd wrth ymyl Doc Dwyrain Bute.  Ar wahân i fanteision a fyddai ynghlwm wrth greu Neuadd Sir bwrpasol, ystyriwyd bod y penderfyniad i adeiladu yn y lleoliad hwn hefyd yn sbardun ar gyfer adfywio economaidd a chymdeithasol mewn ardal a oedd, ar y pryd, yn anghyfannedd gan mwyaf.

Wedi’i gynllunio gan adran y Pensaer Sirol, mae adeilad ar lan y doc yn cynnwys tri llawr yn gyffredinol ond mae’n codi’n uwch mewn mannau.  Rheolwyd y gwaith adeiladu, a barodd o 1986 tan 1988, gan Norwest Holst Limited.  Agorwyd Neuadd y Sir yn swyddogol ar 1 Hydref 1988 gan y cyn-Brif Weinidog, yr Arglwydd Callaghan, a oedd wedi gwasanaethu fel Aelod Seneddol dros yr etholaeth a oedd yn cynnwys tiroedd dociau Caerdydd o 1945 tan 1987.

D1093-1-5-17

Yn sgil ad-drefnu llywodraeth leol ymhellach ym 1996, cafodd Cyngor Sir De Morgannwg ei ddiddymu a daeth Neuadd y Sir yn bencadlys Cyngor Caerdydd wedi hynny.  Mae’n parhau i weithredu fel adeilad dinesig.

David Webb, Gwifoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd: