Pwyllgor Rheoli Bwyd y Bont-faen

Nid oedd rôl y Comisiynwyr Bwyd yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf yn un hawdd, fel mae llyfr llythyrau David Tilley, Swyddog Gweithredol Pwyllgor Rheoli Bwyd y Bont-faen, yn ei ddangos ym 1917-18. Roedd siwgr, cig, te, menyn a marjarîn yn cael eu dogni, roedd prisiau’n sefydlog ac roedd yn rhaid i fanwerthwyr roi gwybodaeth fisol fanwl i’r Pwyllgor.

Ym mis Tachwedd 1917, ysgrifennodd David Tilley i’r Comisiwn Adrannol yng Nghaerdydd am yr anawsterau o ran gorfodi’r gorchymyn menyn:

Mr Llewellyn, Morland Farm, Penlline who has supplied butter at many houses in the town for very many years charged 2/3 for his ‘Farm Butter’ in 1lb bricks. This was paid under protest by several of his customers. Yesterday he called upon his customers & told them that he would not supply them this week or until the price was increased. This will cause a great inconvenience to many. He suggested to some of his customers that he would take it to Bridgend, to others that he ‘would put it down’.

Yn anffodus, mae’n debyg iddo gael ymateb da i ddim, ac ysgrifennodd eto:

…that there is no remedy against a farmer withholding his butter from his regular customers in consequence of the fixed price… This I think is a great grievance to people and it appears to border on hoarding necessary food.

Sonnir am broblemau eraill yn llyfr llythyrau David Tilley. Mewn llythyr at Mrs Thisell o’r Bont-faen, a gwynodd fod Messrs Robert Roberts & Co o Ben-y-bont ar Ogwr wedi codi 10/- arni am sach o datws, mae’n dweud:

I asked the Bridgend Police to go to their shop & examine their invoices, to find what they paid for the potatoes. I do not think they did this but was told by Mr Roberts that they had paid Mr England, Cardiff £8 5s per ton and carriage for them.

Roedd Mr Rees, Fferm Darren, wedi cael ei orchymyn i aredig caeau pori penodol:

He has sold milk for 50 years and supplies 250 from his 18 cows. If he must plough he will give up the sale of Milk as the best pasture will be ploughed and he cannot cultivate fields as well as retail milk.

Cyflwynwyd cwyn yn erbyn D Williams & Sons, a fynnodd na fyddent yn gwerthu marjarîn oni bai bod gan y cwsmer docynnau siwgr. Cawsant wybod eu bod yn torri’r gyfraith ac y gallent gael eu herlyn:

Therefore on this occasion we wish to warm you that should further reliable complaint be made that we will have to proceed against you at law.

Cafwyd problemau eraill hefyd – ni adawodd yr Ysgol Ferched eu cwponau gyda groser manwerthu ac ni wnaethant gofrestru fel cwsmer gydag unrhyw fanwerthwr; hefyd roedd cigyddion yn codi gormod am gig ac yn methu â chael gafael ar ddigon o gig i’w werthu.

Bu’n rhaid i Adrannau’r Llywodraeth esbonio’r canlynol iddynt:

…this district contains very few over 1000 in population but is a centre for shopping for a large area around 4 or 5 or even more miles around.

Ar un achlysur ysgrifennodd David Tilley:

At least 12 shops used to sell imported butter, five only have made returns, the others have closed down over the difficulties of obtaining foods.

Yn anffodus, fel gyda phob llythyr yn y llyfr, nid oes gennym unrhyw ymatebion felly mae’r canlyniad yn ddirgelwch.

Ann Konsbruck, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Consuriwr Gorau Cymru! Mr Charles Oswald

Rwyf newydd orffen catalogio papurau teuluol David Tilley o’r Bont-faen (cyf.: DX666) lle darganfuais rywfaint o ohebiaeth ddiddorol sy’n ymwneud â chyngerdd a roddwyd i filwyr clwyfedig ar 24 Chwefror 1917. Yn ogystal â pherfformiadau cerddorol, roedd y gyngerdd hefyd yn cynnwys perfformiad gan ‘Gonsuriwr Gorau Cymru’ (South Wales Graphic, 12 Hydref 1906), sef Mr Charles Oswald.

Mae copi o’i repertoire yn rhestru campau hud a lledrith megis ‘Gwniaduron Bendith y Mamau’, ‘Parasol y Bwganod’ ac ‘Yr Iâr a’r Wyau Anweledig’, ymhlith llu o ryfeddodau eraill! Roedd hefyd yn dafleisydd celfydd, gan weithio law yn llaw â ‘Sammy y Ddol Awtomatig Enwog, y mae ei ffraethineb a’i gampau yn peri i chi ruo chwerthin.’ Gan fod hyn wedi ennyn fy chwilfrydedd, penderfynais fynd ati i ddarganfod rhagor o wybodaeth!

Ganed Charles Oswald, sef Charles Oswald Williams, yn Llanelli ym 1864, ond roedd wedi ymgartrefu yng Nghaerdydd erbyn 1891. Roedd yn aelod o Gylch Cyfrin Hud a Lledrith Llundain, ac ym 1904 ymddangosodd ar glawr y cylchgrawn ‘The Sphinx’ fel ‘Consuriwr y Mis’. Roedd ef hefyd yn ymwneud â’r fasnach watshis ac offerynnau cerddorol yng Nghaerdydd.

Cafwyd adroddiad am y gyngerdd yn y Glamorgan Gazette, sydd hefyd yn sôn am anerchiad a chyflwyniad a roddwyd i’r is-gapten F. J. Evans.  Ymddengys fod hyn yn cyfeirio at ddyfarnu’r Groes Filwrol er gwrhydri’r2^il Is-Gapten John Frederick Gwyn Evans (1893-1960) o Gatrawd De Swydd Stafford.  Ganed yr Is-gapten Evans yn Llan-fair, y Bont-faen, yn fab i’r Is-gapten  Frederick a Mrs Catherine Evans. Yn ôl yr adroddiad papur newydd:

“Yn ôl adroddiad y fyddin: Pan ataliwyd ein hymosodiad, camodd i’r adwy, a drwy ei ddewrder a chan osod esiampl o wrhydri i’w filwyr, er mai prin iawn oedd y bomiau yr oedd ganddo, ataliodd wrthymosodiad y gelyn. Bravo, Is-gapten Evans, peth da fyddai cael dwsinau o feibion hanner cystal â chi. Dyna fel mae atal y gelyn.

Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, David Tilley oedd Swyddog Rheoli Bwyd y Bont-faen. O ganlyniad, mae Cofnodion Pwyllgor Rheoli Bwyd Bwrdeistref y Bont-faen ymhlith ei bapurau.

Corinne Evans, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg