Cwrdd â’r Staff: Llawfeddyg Tŷ, Philip Rhys Griffiths – y Llawfeddyg Tŷ cyntaf yn ysbyty a fferyllfa newydd Sir Forgannwg a Sir Fynwy

Dyma’r chweched mewn  cyfres o erthyglau am adeiladu ac agor Ysbyty a Fferyllfa Sir Forgannwg a Sir Fynwy, ym mis Medi 1883.  Mae’n seiliedig ar gofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg.

Y Llawfeddyg Tŷ

Philip Rhys Griffiths (trwy garedigrwydd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd)

Roedd Philip Rhys Griffiths yn 27 pan gafodd ei benodi’n Llawfeddyg Tŷ yn yr ysbyty ym mis Mehefin 1882. Yn fab i syrfëwr o Aberafan, roedd yn Faglor mewn Meddygaeth, wedi iddo gael ei hyfforddi yn Ysbyty Coleg y Brifysgol, Llundain. Llawfeddyg y Tŷ oedd yr unig feddyg cyflogedig llawn amser yn yr ysbyty ac roedd yn rôl anodd a llafurus. Byddai Philip wedi bod yn goruchwylio pob claf mewnol, fel arfer o leiaf 60 ar unrhyw adeg. Bu’n ymdrin â derbyniadau, yn cynnal rowndiau ward dyddiol ac roedd ar alw bob awr. Roedd hefyd ar alw’r 4 llawfeddyg a meddyg er anrhydedd, ac roedd yn ofynnol eu hysbysu o gynnydd eu cleifion a sicrhau bod unrhyw gyfleusterau ac offer yr oedd arnynt eu hangen ar gael ar y dyddiau yr oeddent yn ymweld â’r ysbyty.

Roedd y llawfeddyg tŷ yn mynychu pob achos brys a ddeuai i’r ysbyty. Bu llawer o achosion o anafiadau yn sgil y twf diwydiannol yng Nghaerdydd. Ymysg llawer o gleifion eraill, byddai Philip wedi trin William Bryant oedd yn 6 oed ac a gafodd ei redeg drosodd gan dram a dynnwyd gan geffyl, damwain a welwyd gan David Morgan, y dilledydd, o’r Aes. Bu hefyd yn trin John Cody oedd wedi cwympo o nenbont yn y Doc Sych Masnachol, gan anafu ei gefn a’i goesau’n ddifrifol.

I ychwanegu at ei lwyth roedd hefyd yn ymweld â chleifion allanol nad oedd yn gallu mynd i’r ysbyty. Roedd hyn yn ganlyniad i’r dyddiau pan mai dim ond gwasanaeth fferyllfa oedd ar gael. Roedd cynlluniau ar y gweill i annog teuluoedd i dalu’n wythnosol i gynllun yswiriant a fyddai’n darparu gofal cartref. Fodd bynnag, mae’r cofnodion yn dangos bod y llawfeddyg tŷ yn dal i ymweld â’r cartref yn ystod y cyfnod hwn.

Yn olaf, ganddo fe hefyd roedd yr allwedd i ‘dŷ’r meirw’ ac roedd yn gyfrifol am sicrhau bod cyrff y meirw yn cael eu casglu gan eu perthnasau. O ystyried gofynion y swydd, nid yw’n syndod bod gofyn i’r llawfeddyg tŷ fyw ar y safle a pheidio â chymryd gwaith preifat. Roedd yn rhaid i Bwyllgor Rheoli’r Ysbyty gytuno ar unrhyw absenoldebau, a dim ond ar ôl dod o hyd i locwm. Am hyn i gyd roedd Philip yn derbyn cyflog o £100 y flwyddyn a … bwyd, golch, a fflatiau wedi eu dodrefnu.

Roedd bron yn anochel, felly, bod y llawfeddyg tŷ yn ganolog i fywyd yn yr ysbyty. Yn sicr, ymrwymodd Philip Rhys Griffiths ei hun i bob agwedd ar y rôl. Yn ogystal â’i ddyletswyddau dyddiol roedd yn canu i’r cleifion fel rhan o’r adloniant a ddarparwyd ar noswyl Nadolig, ac fel ysgrifennydd trefnodd y ddawns elusennol flynyddol a oedd mor bwysig wrth godi arian i’r ysbyty. Bu hefyd yn agos iawn at y Fatron arswydus Pratt, yn cefnogi ei hymgyrch i wella’r hyfforddiant a’r llety a ddarparwyd i nyrsys. Mae’n rhaid ei bod yn siomedig, felly, pan gafodd ei achos dros benodi llawfeddyg Tŷ cynorthwyol ei ateb gyda’r awgrym y gellid darparu ar gyfer hyn pe bai’n diswyddo unig fferyllydd yr ysbyty, a oedd yn rheoli cyflenwi a darparu meddyginiaethau i’r cleifion.

Roedd llawfeddyg tŷ yn rôl a wnaed fel arfer gan feddygon ifanc newydd gymhwyso ac yn aml fel eu hapwyntiad cyntaf. Yn unol â’r patrwm hwn, ymddiswyddodd Philip Rhys Griffiths ym mis Mai 1884 a gadawodd yr ysbyty ym mis Awst ar ôl 2 flynedd yn y swydd. Meddyg ifanc arall gymerodd ei le, Donald Paterson, Albanwr a oedd wedi cwblhau ei hyfforddiant yng Nghaeredin y flwyddyn flaenorol.

Donald Paterson (ch) (trwy garedigrwydd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd)

Nid dyma ddiwedd ymwneud Philip â’r ysbyty fodd bynnag.  Bu’n byw am y rhan fwyaf o’i oes yng Nghaerdydd a dychwelodd i’r ysbyty bedair mlynedd yn ddiweddarach, yn 1886, fel Swyddog Meddygol Cleifion Allanol. Yn y rôl hon, byddai wedi bod yn un o’r tri swyddog meddygol oedd yn trin y miloedd o gleifion allanol oedd yn cael eu gweld yn yr ysbyty bob blwyddyn. Wedi hynny fe’i penodwyd yn llawfeddyg, swydd a fu ganddo am flynyddoedd lawer.

Philip Rhys Griffiths (ch) (trwy garedigrwydd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd)

Roedd Philip Rhys Griffiths yn ffigwr adnabyddus yng Nghaerdydd gyda’i lythyrau yn aml yn cael eu cyhoeddi yn y papurau lleol. Teithiodd yn helaeth a darlithiodd ar amrywiaeth eang o bynciau, gan gynnwys hanes meddygaeth yng Nghymru. Bu hefyd yn rhoi cyngor ar ddiet ac roedd yn eiriolwr dros yfed dŵr gyda bwyd i osgoi … effeithiau gwael gwirodydd, hyd yn oed os cânt eu cymryd yn gymedrol, ar y system dreulio. Yn siaradwr Cymraeg ac yn aelod o Gymdeithas y Cymrodorion, mewn blynyddoedd diweddarach bu’n Llywydd Cymdeithas Feddygol Caerdydd a Chymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd.

Mae’r erthygl hon yn seiliedig ar Adroddiadau Blynyddol Ysbyty a Fferyllfa Bro Morgannwg a Sir Fynwy, y gellir dod o hyd iddynt yn Archifau Morgannwg, dan rif cyfeirnod DHC50.  Gellir dod o hyd i gofnodion y Pwyllgor Rheoli ar gyfer y cyfnod hwn yn DHC5-6.

Mae lluniau Philip Rhys Griffiths wedi eu darparu gan Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd. Maent yn adlewyrchu ei ddiddordeb mewn ffotograffiaeth. Roedd yn un o sylfaenwyr Adran Ffotograffiaeth y Gymdeithas a gwasanaethodd fel ei Llywydd yn 1904-05. Gellir dod o hyd i fanylion ei gyfraniad i’r Gymdeithas yn http://www.cardiffnaturalists.org.uk/htmfiles/150th-35.htm

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ydych chi’n nabod y bobl hyn? 100 mlynedd ers sefydlu Cymdeithas Caerdydd

Er bod cofnodion Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd a gedwir yn Archifau Morgannwg yn ymwneud yn bennaf â rheoli’r Gymdeithas a’r llu o ddarlithoedd a digwyddiadau a noddwyd ers ei chreu ym 1867. Mae hefyd adran sy’n cyfuno nifer o ffotograffau sy’n gysylltiedig â’r prif gasgliad. Mae’n gyfres o luniau cymysg a diddorol iawn. O fewn y casgliad mae ffotograff o tua 150 o bobl yn sefyll ar risiau’r Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd er mwyn cael llun grŵp. Maent oll yn drwsiadus iawn ac mae cliwiau i’w bwriad yn nifer yr ymbarelau a’r cotiau glaw sy’n cael eu cario neu eu gwisgo gan lawer o’r rhai sy’n bresennol.

Mae’r ffotograff yn un o dros 60 sydd wedi eu gosod mewn albwm, yn ddyddiedig mis Medi 1967, a luniwyd i ddathlu canmlwyddiant sefydlu Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd. Mae’r albwm hefyd yn cynnwys rhaglen o’r digwyddiadau a drefnwyd dros dri diwrnod i nodi’r canmlwyddiant. O’r manylion yn y rhaglen mae bron yn sicr i’r llun gael ei dynnu ar ddydd Sadwrn 23^ain Medi 1967 tua 9.30am, wrth i aelodau’r Gymdeithas ymgasglu i gwrdd â’r coetsis a fyddai’n mynd â nhw ar ddiwrnod llawn gweithgareddau. Roedd hyn yn cynnwys ymweliad â Hen Gastell y Bewpyr yn y bore ac yna cinio, a gynhaliwyd gan Gadeirydd Cyngor Sir Morgannwg, yn Nhŷ Dyffryn a thaith o amgylch yr ardd.

Wrth iddynt sefyll ar risiau’r Amgueddfa mae’n ymddangos bod y grŵp mewn hwyliau da iawn. Byddai llawer wedi cael noson hwyr ar ôl mynychu’r derbyniad dinesig a’r cinio canmlwyddiant a gynhaliwyd yn Neuadd y Ddinas y noson flaenorol. Roedd y rhaglen ar gyfer y derbyniad, a gynhaliwyd yn Ystafell y Cynulliad, yn cynnig bwydlen 5 cwrs gan gynnwys lleden bonne femme, cefnddryll oen a phwdin melba, gyda cherddoriaeth a ddarparwyd gan yr Eddie Graves Trio. Cynigiwyd y llwncdestun i’r Frenhines gan Arlywydd y Gymdeithas, y Cyrnol Syr Cennydd Traherne, Arglwydd Raglaw Morgannwg.

Er bod llawer wedi cymryd camau rhag ofn bod tywydd gwael ar y dydd Sadwrn, mae’r ffotograffau o Hen Gastell y Bewpyr a Dyffryn yn awgrymu eu bod wedi cael diwrnod gwych. Ar ben hynny, roedd mwy o ddathliadau i ddod. Bu disgwyl i’r coetsis ddychwelyd i Gaerdydd am 5.15pm er mwyn rhoi digon o amser i’r rheiny a oedd yn mynychu’r derbyniad am 8.00pm yn yr Amgueddfa Genedlaethol, a gynhaliwyd gan lywydd a chyngor yr amgueddfa. Mae’r albwm yn cynnwys nifer o ffotograffau o’r dderbyniad dinesig ar y nos Wener a’r derbyniad yn yr Amgueddfa Genedlaethol ar y dydd Sadwrn.

Ar y diwrnod canlynol, ddydd Sul 24 Medi, roedd diwrnod llawn arall gyda thri chyfarfod gwahanol yn y maes, gan orffen gyda chinio picnic. Yn anffodus nid yw’r albwm yn cynnwys ffotograffau o’r cyfarfodydd maes ar y dydd Sul. O’r rhaglen, fodd bynnag, gwyddom fod yr Adrannau Bioleg a Daeareg wedi ymweld â Merthyr Mawr a bod yr Adran Adareg wedi ymweld â Phwll Cynffig. Yn ogystal, daeth yr adrannau Archaeoleg, Ffotograffig ac Iau at ei gilydd i ymweld â Chastell Caerffili. Ym mhob achos daeth y cyfarfodydd i ben ar ôl cinio fel y gallai’r aelodau ddychwelyd i Gaerdydd ar gyfer hwyrol weddi yn Eglwys Gadeiriol Llandaf.

Roedd yn daith lawn ac amrywiol i nodi digwyddiad arbennig iawn yn hanes y Gymdeithas. Os oeddech chi, neu eich ffrindiau a’ch aelodau teulu, ymhlith y 150 o bobl oedd yn sefyll ar risiau’r amgueddfa ar ddydd Sadwrn 23 Medi 1967, neu ymysg y rhai a fynychodd y derbyniadau a gynhaliwyd yn Neuadd y Ddinas a’r Amgueddfa Genedlaethol, efallai y bydd gennych ddiddordeb mewn gweld yr albwm ffotograffau (ref.: DCNS/PH/8/16). Yn ogystal, ceir nifer o ffotograffau o’r arddangosfa a gynhaliwyd gan y Gymdeithas ym mis Medi 1967 i nodi’r canmlwyddiant (ref.: DCNS/PH/8/1-15). Gellir gweld y ffotograffau yn Archifau Morgannwg yn ogystal ag ystod eang o gofnodion Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd sy’n dyddio yn ol at 1867.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

‘Adloniant Doniol Hud Artistig’: Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd yn cefnogi Ymdrech y Rhyfel

Un o’r eitemau mwyaf anarferol yng nghofnodion Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd a gedwir yn Archifau Morgannwg yw poster (28cm gan 43cm) gyda thaflenni maint cerdyn post ategol yn hysbysebu prynhawn o ‘Humorous Entertainment of Artistic Magic including Sleight of Hand, Novel Magical Effects and Oriental Magic’. I’w gynnal yn Neuadd Cory yng Nghaerdydd, ar 6 Ionawr 1919 am 2pm, roedd y sioe i’w chynnal gan Mr Douglas Dexter, ‘The well-known entertainer of London’. Hefyd, roedd eitemau cerddorol i’w darparu gan Barti Mr Shapland Dobbs.

Er bod y pynciau a drafodwyd gan ddarlithoedd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd yn amrywiol iawn, roedd hyn, heb amheuaeth, yn dir newydd i Gymdeithas a sefydlwyd i astudio’r gwyddorau naturiol. Rhoddwyd yr eglurhad ar gefn y taflenni.

This invitation is issued by the members of the Cardiff Naturalists’ Society who desire to give a pleasant afternoon to members of the Forces who happen to be in Cardiff.

Er i’r rhyfel ddod i ben  gyda’r Cadoediad ar 11 Tachwedd 1918, roedd miloedd o ddynion a merched yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog yn aros i ddod adref. Yn Ionawr 1919 roedd Caerdydd yn ganolbwynt mawr i filwyr a oedd yn dychwelyd i dde Cymru. Roedd hefyd nifer o ysbytai milwrol yn y dref a’r ardaloedd cyfagos. Roedd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd yn amlwg am chwarae’i rhan wrth helpu i roi adloniant i’r lluoedd arfog. Gallai’r gyngerdd hefyd fod wedi cyfrannu at ‘Bythefnos Diolch’, cyfres o ddigwyddiadau a drefnwyd gan Faer Caerdydd yn Ionawr 1919 i wobrwyo’r milwyr a chodi arian at elusennau gan gynnwys Cronfa’r Brenin i Filwyr a Morwyr Anabl. Roedd yr adloniant am ddim i ‘Filwyr, morwyr a’r llu awyr (boed o Brydain, y Trefedigaethau a Chynghreiriaid) ar wyliau neu sy’n yr Ysbyty’. Roedd y Gymdeithas yn disgwyl i Neuadd Cory fod dan ei sang ac roedd yn lleoliad llawer mwy na’r rhai a ddefnyddiai ar gyfer y rhan fwyaf o’i darlithoedd cyhoeddus. Er hynny, rhybuddiai’r taflenni:

It is regretted that the accommodation will not permit the admission of others than men in uniform.

Roedd Dexter yn ŵr adnabyddus. Fe’i ganed yn Arthur Marks yn Eastbourne ym 1878 ac yn athro wrth ei waith, gwnaeth Dexter gryn argraff fel consuriwr  ac fel cleddyfwr o’r safon orau, a ddewiswyd i dîm Prydain yng Ngemau Olympaidd 1936. Ar brynhawn 6 Ionawr byddai’r rhai a ddaeth draw wedi gweld sgiliau un o brif aelodau’r Cylch Hudol. Ymhlith repertoire Dexter roedd triciau fel y Trywaniad Triphlyg, y’i cadwodd dan gêl, i’r graddau y gwnaeth siwio consuriwr arall a gyhuddodd o ddwyn ei syniadau. Roedd y cyfeiriad at hud artistig fwy na thebyg yn cyfeirio at dric yr oedd Dexter yn ei ddatblygu bryd hynny a oedd yn cynnwys sgarffiau sidan gwyn yn cael eu gosod mewn powlen wag ac yn dod ohoni’n lliwiau, fel petaen nhw wedi’u trochi mewn dei.

Yn Nhrafodion 1919 adroddwyd:

… an entertainment was held at the Cory Hall under the auspices of the Society, to which all of the wounded sailors and soldiers in the Military Hospitals were invited. Over 700 attended and had a thoroughly enjoyable time [Trafodion Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd, Cyf LII, 1919, Caerdydd, 1922].

Heb amheuaeth cafodd Douglas Dexter gryn gymeradwyaeth gan y milwyr. Aeth ymlaen i berfformio mewn nifer o Berfformiadau Royal Variety ac i’r Brenin Siôr V yng Nghastell Windsor ym 1928. Cafodd y Fedal Aur gan y Cylch Hud ym 1926. Ond i Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd, fodd bynnag, aeth pethau’n ôl i’r arfer yn ddiweddarach yn y mis gyda darlith gan Dr A E Trueman ar 23 Ionawr 1919, ‘Astudiaeth Ddaearyddol o Ardal Caerdydd.’

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

‘Olla podrida with Nescio quidquid Sauce’: Trafodion Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd

Mae’r Adroddiad a’r Trafodion a lunnir bob blwyddyn gan Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd yn cynnig trysor cudd o ddeunydd ar bob agwedd ar y gwyddorau naturiol. Erbyn 1900, roedd y Gymdeithas yn ffynnu, gyda mwy na 500 o aelodau ac adrannau ar wahân ar gyfer archaeoleg, bioleg, daeareg, ffiseg a chemeg. Coladwyd yr adroddiad a’r papurau a gynhyrchwyd gan yr adrannau bob blwyddyn ac fe’u cyhoeddwyd fel cofnod o weithgareddau’r Gymdeithas ac fel cyfraniad at y ddealltwriaeth ehangach o’r gwyddorau naturiol. Gwelir cyfrolau rhwymedig o’r Adroddiad a’r Trafodion o’r adeg y crëwyd y Gymdeithas yn 1967 hyd at 1970 ar silffoedd yr ystafell chwilio yn Archifau Morgannwg. Wrth ddarllen ond un o’r llyfrau (er enghraifft, y gyfrol sy’n cynnwys adroddiadau ar gyfer y cyfnod 1897 i 1902), cewch eich dal, yn syth, gan ystod o ddeunydd wedi’i greu gan aelodau’r Gymdeithas. Mae rhywbeth at ddant a diddordeb pawb bron, gyda phapurau ar:

The Excavations carried out on the site of the Blackfriars Monastery at Cardiff

The Birds of Glamorgan

Effects of a lightning flash

The Great Flood of 1607

Notes on the Psalter of Ricemarch

Notes on the hatchery and fish hatching at Roath Park

The Geology of the Cowbridge District

Meteorological observations in the society’s district.

Fodd bynnag, os ydych yn chwilio am argymhelliad, beth am ddarllen darn gan Robert Drane yn Nghyfrol 33, “Olla podrida with Nescio quidquid Sauce”? Roedd Drane yn un o geffylau blaen y Gymdeithas o’r adeg y cafodd ei chreu yn 1867 hyd at ei farwolaeth yn 1914. Fe oedd aelod gydol oes cyntaf y Gymdeithas ac fe oedd Llywydd y Gymdeithas yn 1896-97. Roedd ganddo ystod eang o ddiddordebau ac roedd yn gyfrannwr rheolaidd at yr Adroddiad a’r Trafodion. Yn yr erthygl o’r enw ‘Olla podrida with Nescio quidquid Sauce’, a gyflwynodd yn gyntaf fel darlith yn adran Fiolegol y Gymdeithas ar 15 Rhagfyr 1898, nododd ganfyddiadau un o lawer o’i ymweliadau â’r ynysoedd oddi ar arfordir Sir Benfro.

Yn yr adroddiad, mae Drane yn rhoi arsylwadau manwl ar fywyd gwyllt a’r planhigion ac anifeiliaid lleol y daeth o hyd iddynt ar yr ynysoedd ym Mehefin 1898. Nodweddir ei ysgrifennu gan lygaid craff a di-feth, boed wrth asesu cynnwys stumog Gwylan Y Penwaig a nodweddion corfforol y llygoden Sgomer neu’r amrywiaeth o Fanadl sydd i’w gweld ar Ynys Ramsey. Yn amlwg ymddiddorodd mewn ceisio chwalu theorïau cyfredol a llên gwerin leol ac, yn enwedig, yr awgrymiad ‘nad oes dim sydd wedi’i argraffu’n anghywir’. Er enghraifft, yn y papur, mae’r hawlio bod llygoden Sgomer, yn fwy na thebyg, rywogaeth newydd ac arbennig ac felly’n herio’r barn …awdurdod yn yr Amgueddfa Hanes Naturiol…ei bod yn amrywiaeth leol o’r llygoden goch gyffredin. Mae hefyd yn dod i’r casgliad bod well gan Wylan Y Penwaig ddiet o wyau, gan gynnwys wyau Pâl, yn hytrach na chofnodion lleol sy’n nodi mai cwningod oedd ei phif fwyd.

Gwelir craidd y papur yn ei ymchwiliad o dri maes. Yng ngeiriau Drane ceisiodd i:

…determine the question of the specific difference of the Ringed and Common Guillemot, to find out what the Shearwater feeds on, and obtain some specimens of a large Vole, abundant there, which I am disposed to regard as an Island variety.

Mae’n adrodd yn fanwl ar bob pwnc. Fodd bynnag, fel yr arfer gyda Robert Drane, cewch lawer mwy. Er enghraifft, mae’n condemnio’r …casglwyr wyau ysglyfaethus…ar Ynys Gwales, yn canmol perchennog Ramsey am ofalu am boblogaeth Brain Coesgoch yr ynys ac yn holi perchenogion goleudy South Bishop am ystod a nifer yr adar y’u gwelid.

Gwelir hefyd yn yr adroddiad dameidiau o wybodaeth o’i arsylwad bod gan Bâl ar Sgomer 39 o lymrïod yn ei grombil i weld Gwyfyn Gwlithog ar Ynys Ramsey. Rhaid bod Drane, oedd yn 65 oed ar y pryd, a’i gydymaith oedd yn teithio gydag ef, cyd-aelod a Llywydd yn ddiweddarach o’r Gymdeithas, J J Neale, wedi diddanu a dychryn y bobl leol wrth iddynt edrych dros glogwyni i weld nythod Gwylogod a mynd â ffwng coden ffwg i’w goginio a’i fwyta. O ran hyn, dywedodd:

We took it home and, sliced it, fried it, and ate it for breakfast much to the doubt, if not to the disgust of the natives, who subsequently finding that we suffered no harm regarded us as gods…

Robert Drane a Joshua John Neale, aelodau o Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd, tua 1900, cyf.: DXIB23d

Ar gyfer adroddiad cyfoethog a manwl o’r bywyd gwyllt ar Ynysoedd Sir Benfro gyda thipyn o hiwmor a lliw lleol mae ‘Olla podrida with Nescio quidquid Sauce’ yn werth ei ddarllen. O ran y teitl, mwynhaodd Drane osod her i’w gynulleidfa. Roedd papur blaenorol o’r enw ‘A Pilgrimage to Golgotha’ yn amlwg wedi gadael llawer o bobl mewn penbleth o ran ei gynnwys posibl. Esboniodd Robert Drane fod ‘Olla podrida with Nescio quidquid Sauce’, felly, wedi’i ddewis yn ofalus …fel y mae pawb yma heno’n deall yn berffaith…yr hyn rwy’n mynd i siarad amdano…Efallai y byddaf yn gadael i chi ei weithio allan ar eich pen eich hunain. Mae Esboniad Drane ar dudalen 59  Cyfrol 33. Beth am ei ddarllen?

Os oes diddordeb gennych mewn cael gwybod mwy am Robert Drane a’r llawer o adroddiadau amrywiol a luniwyd gan Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd, ceir copïau rhwymedig o’r Adroddiad Blynyddol a’r Trafodion ar gyfer 167 i 1970 ar silffoedd yr Ystafell Chwilio yn Archifau Morgannwg.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

‘Diwrnod hyfryd a braf’: Taith Maes Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd i Abaty Tyndyrn, Mehefin 1873

Os dychmygwch fod cyfarfodydd cynnar Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd i gyd y tu ôl i ddrysau caeedig yn Heol Eglwys Fair, ac aelodau’r gymdeithas yn syllu drwy eu microsgopau a gwrando ar siaradwyr dysgedig, dyma chwalu’r syniad hwnnw gan lyfrau cofnodion y Gymdeithas sydd yn Archifau Morgannwg.  O’r cychwyn cyntaf, trefnodd y Gymdeithas gyfres o Deithiau Maes bob blwyddyn ar draws de Cymru.  Mae’r llyfrau cofnodion yn cynnwys crynodebau a chynlluniau nifer o dripiau o’r fath.  Y ddelwedd a gawn yw y cafodd pawb a oedd yno ddiwrnod llawn mwynhad ond hynod brysur.  Mae’r cofnodion o 6 Mehefin 1873 yn nodi’r trefniadau ar gyfer Taith Maes Gyntaf 1873, ar 17 Mehefin, i Abaty Tyndyrn, a ddisgrifiwyd fel “One of the most romantic ruins in Britain.”

The Members and Visitors will leave the Cardiff Station of the South Wales Railway by the 9.27am Train, to arrive at Chepstow at 11.17. Here carriages will be in waiting to convey the party to the top of Wyndcliffe.

The view from the summit of Wyndcliffe cannot be surpassed; it is nearly 900 feet above the level of the river, and from it may be viewed some of the most beautiful and extensive prospects in Great Britain, and a wonderful range over portions of nine counties.

The party will then pass down through the wood to the Moss Cottage, which will be thrown open to visitors presenting their tickets, and thence on to the new road, where the carriages will be waiting to convey the party on to the Abbey.

After dinner (at the Beaufort Arms) John Prichard, Esq., of Llandaff, Diocesan Architect, will deliver a Lecture on the Abbey, illustrated by Diagrams and an examination of the building will take place; after which Mr W Adams, the President, will read his paper on the Ancient Iron Works of the District.

The Party will leave Tintern Abbey at about 6.30pm per carriages for Chepstow Station, and arrive at Cardiff at 9.35 [Cofnodion cyfarfod, 6 Mehefin 1873, DCNS/3/1].

Am bris o chwe swllt a chwe cheiniog a chost y daith drên, roedd yn ddiwrnod llawn o ystyried bod yn rhaid ymdrin â busnes misol arferol y Gymdeithas dros bryd o fwyd, gan gynnwys ystyried pum cais aelodaeth.  Fodd bynnag, nid fu teithiau o’r fath bob amser yn llwyddiant ysgubol, a nodwyd ei bod yn …absolutely necessary that members and their friends should intimate to the Hon Secretary … their intention to be present. Cafodd y daith a gynlluniwyd i Aberddawan ym mis Gorffennaf y flwyddyn gynt ei chanslo gan nad oedd digon wedi cofrestru, a hynny am ei bod yn cyd-daro â chyfarfod y Gymdeithas Amaethyddol Frenhinol yng Nghaerdydd.

Ond bryd hyn fodd bynnag, cafwyd taith lwyddiannus dros ben.  Nodwyd yng nghofnodion y diwrnod bod darlith John Prichard wedi’i chyflwyno yng nghorff yr Abaty i: …a large and appreciative audience. Fe’i dilynwyd gan daith o amgylch yr Abaty a: …having spent a most agreeable and enjoyable day the party then commenced their return journey to Cardiff.

Gellir dod o hyd i fanylion nifer o deithiau maes y Gymdeithas yn ystod y cyfnod hwn, gan gynnwys Abaty Tyndyrn ar 17 Mehefin 1873 a Llantrisant ar 5 Gorffennaf 1870, yng nghofnodion Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd sydd yn Archifau Morgannwg [DCNS/3/1].

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

‘Dal i fynd ar hyd afon Nîl!’ Rhaglen ddarlithoedd cyhoeddus gyntaf a lansiwyd gan Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd, 27 Tachwedd 1873

Sefydlwyd Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd ym mis Medi 1867 ac yn nhymor yr hydref eleni mae’n dathlu ei phen-blwydd yn 150 oed.  Yn rhan o’r digwyddiadau y mae’r Gymdeithas wedi eu trefnu, bydd Iolo Williams yn cynnal darlith gyhoeddus, yn Amgueddfa Genedlaethol Cymru, ddydd Iau 5 Hydref.  Mae’n briodol bod y dathliadau’n cynnwys digwyddiad o’r fath gan fod darlithoedd cyhoeddus y Gymdeithas bob amser wedi’u hystyried yn ffordd werthfawr o gynnig cyfleoedd i’r cyhoedd ehangach ymwneud â’r gwyddorau naturiol a’u mwynhau.

Gellir olrhain blynyddoedd cynnar y Gymdeithas drwy’r cofnodion sydd yn Archifau Morgannwg.  Mae’n amlwg yr ystyrid cyfarfodydd y gymdeithas ar y dechrau fel cyfle i’r aelodau rannu eu gwybodaeth am amrywiol agweddau ar y gwyddorau naturiol.  Er enghraifft, yn y cyfarfod cyntaf un ar 11 Medi 1867, daeth un o’r aelodau cyntaf, Philip Robinson, â chasgliad o loÿnnod byw Prydeinig i’w harddangos ac er mwyn i’r rhai a oedd yn bresennol gael eu harchwilio.  Yn y trydydd cyfarfod, ar 11 Tachwedd 1867, traddododd aelod arall, yr Athro Joseph Gagliardi, ddarlith ar y gwahanol rywogaethau o bysgod.  Ar y cyfan, gosododd hyn y patrwm a fu wedyn ar gyfer y cyfarfodydd yn ystod y cyfnod hwn, er, ar adegau, ategwyd y rhaglen gan siaradwyr gwadd.

O fewn blwyddyn, cynhaliodd y Gymdeithas ei “Hymgomwest” gyntaf. Gan ddefnyddio Neuadd y Dref ar Heol Eglwys Fair, Caerdydd, roedd yr Ymgomwest yn cynnwys cyfres o arddangosfeydd ar agweddau ar y gwyddorau naturiol ac yn defnyddio casgliadau’r Gymdeithas a rhai dan fenthyciad gan Amgueddfeydd.  Ategwyd yr arddangosfeydd ar sawl achlysur gan ddarlithoedd cyhoeddus yr Ystafelloedd Cyfarfod.  Erbyn mis Ebrill 1873 roedd hyn mor boblogaidd fel y cafodd tair darlith gan siaradwyr a oedd yn rhan o’r Gymdeithas, Edmund Wheeler, Cymrawd y Gymdeithas Amaethyddol Frenhinol, eu hailadrodd yr wythnos ganlynol.  Cymeradwywyd y Gymdeithasol yn y papurau newyddion lleol a nodwyd bod y digwyddiad wedi adfywio “… the drooping Naturalists’ Society”.

Wedi’i hannog gan lwyddiant yr Ymgomwest ym mis Ebrill 1873, cyhoeddodd y Gymdeithas ei chyfres gyntaf o ddarlithoedd cyhoeddus ym mis Tachwedd 1873.   Y bwriad oedd cynnal y darlithoedd yn yr Ystafelloedd Cyfarfod bob pythefnos o fis Tachwedd tan fis Ebrill yn cynnwys amrywiaeth o siaradwyr amlwg.  Roedd yn amlwg y cyhoeddwyd hyn â rhywfaint o anniddigrwydd o ystyried costau defnyddio’r neuadd a’r ffioedd ar gyfer y siaradwyr gwadd.  Er y cynlluniwyd gweithredu system docynnau ar gyfer bob darlith, gan godi tâl mynediad gwerth chwe cheiniog ar aelodau a swllt ar bobl nad oeddent yn aelodau, mynegwyd pryder y byddai’r Gymdeithas ar ei cholled yn ofnadwy.  Hyd yma, nid oedd rhan fwyaf y siaradwyr gwadd wedi codi tâl am eu gwasanaethau ac i roi sicrwydd i bryderon aelodau, cytunwyd sefydlu cronfa arbennig, a fyddai bron yn sicr wedi’i gwarantu gan nifer o aelodau’r gymdeithas, er mwyn talu unrhyw gostau o’r gyfres ddarlithoedd.

Serch hynny, cyhoeddwyd y rhaglen darlithoedd cyhoeddus yn frwd ym mis Tachwedd a rhoddwyd hysbysebion yn y papur newydd lleol yn nodi manylion am y siaradwyr a’r pynciau y bwriedid eu trafod.  Roedd y rhaglen yn amrywiol iawn ac yn cynnwys darlithoedd ar “Ddadansoddi Sbectrwm”, “Trysorau’r Dyfnderoedd” a hyd yn oed “Atgofion Personol Wellington”.  Fel y mae cofnodion cyfarfod y Gymdeithas ar 18 Tachwedd 1873 yn cadarnhau, nid oedd unrhyw draul i’w wahardd.

The Committee have now completed their arrangements for the delivery of series of popular and scientific Lectures to be given fortnightly during the present session. The lectures are provided by the Society at some considerable expense and are intended for the intellectual enjoyment of all classes.

Many of the lectures will be illustrated by beautiful drawings and dissolving views, and by the performance of brilliant and costly experiments.

The Committee solicit the special attention of the Public to this Series of Lectures which is the first attempt to supply a want long felt in Cardiff, viz the Periodical Delivery of First Class Scientific Lectures, by thoroughly able Professional Men. It is proposed in the event of this experiment proving successful, to establish a continuous Winter Series, embracing the highest Scientific and Literary talent which can be obtained.

The first lecture will be delivered by Edward H Jones, Esq, FCS, Analytical Chemist, on “Egypt” and 1000 miles up the Nile, being a tour amongst the ancient Temples and ruins of Egypt and Nubia, and illustrated by paintings and photographs, shown by the aid of lime light and dissolving views [Cofnodion, 18 Tach 1873, DCNS/3/1]

Roedd llawer iawn yn y fantol ar noson y ddarlith gyntaf ar 27 Tachwedd.  Adroddodd Guardian Caerdydd a Merthyr y diwrnod canlynol:

There was a large and fashionable audience, the room being crowded. The lectures … promise to prove as interesting as they will be intellectual and a rich treat is in store…. [Cardiff and Merthyr Guardian, 28 Tachwedd 1873]

Yn y digwyddiad, roedd y ddarlith yn unrhyw beth ond “gwledd”.  Crynhowyd y ddarlith ym mhapur newydd y South Wales Daily News, mewn adroddiad hirfaith, fel a ganlyn:

… a disconnected, unintelligible descriptive outline of a number of places situated between Southampton and the second cataract of the Nile and back through the Suez Canal.

… the precipitate manner in which the audience left the room when the curtain was drawn across the views, without even thanking Mr Jones for his trouble, will perhaps convince him that a description of scenes that might have pleased the juveniles of a school would be ill- suited to the intelligence of the adult educated persons of both sexes present.

Ar y cyfan, roedd y ddarlith wedi:

…caused the greatest disappointment to the vast majority of the audience [South Wales Daily News, 28 Tachwedd 1873]

Mae’n rhaid y bu’n ergyd difrifol i’r Gymdeithas a dim ond ychydig ddyddiau oedd ganddynt i adfer y sefyllfa cyn y ddarlith nesaf ar 3 Rhagfyr.  Eto, roedd yr Ystafelloedd Cyfarfod dan eu sang a doedd dim dewis ond ymddiheuro am y llanast ar y 27^ain.  Cynigiodd Cadeirydd y noson y 3ydd o Ragfyr, Mr Lukis, ei ddamcaniaeth i’r gynulleidfa yn yr Ystafelloedd Cyfarfod, sef:

…the Mr Jones they had was the wrong one and must have been an imposteur as he had not turned up since that evening – not even to call on Dr Taylor for his honorarium [South Wales Daily News, 4 Rhagfyr 1873]

Yn ffodus i’r Gymdeithas, roedd y ddarlith y noson honno ar “Ffenomena Sain” i’w chyflwyno gan Edmund Wheeler, y cymeradwywyd ei gyfres o ddarlithoedd gystal ym mis Ebrill.  Cadarnhaodd adroddiad y papur newydd drannoeth fod:

The lecture was a very able one throughout and was highly appreciated by the audience

Roedd y gyfres ddarlithoedd yn ôl ar y trywydd iawn.

Felly, wrth i Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd baratoi am ei darlith gyhoeddus ddydd Iau 5 Hydref eleni, does dim amheuaeth bod “gwledd” yn aros y rhai sy’n bwriadu mynd i’r Amgueddfa Genedlaethol.  Fodd bynnag, o ystyried amgylchiadau cyfres darlithoedd cyhoeddus gyntaf y Gymdeithas yn 1873, efallai y byddai’n werth edrych eto i weld a ydynt wedi gwahodd yr Iolo Williams “cywir”.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffosiliau rhedyn a chors…hefyd modrwy arian hynafol a sampl o graig wen: Sefydlu Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd ym mis Medi 1867

Ar 11 Medi 2017 mae Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd yn dathlu ei phen blwydd yn 150 oed. Dyma’r gymdeithas fywyd gwyllt fwyaf hirhoedlog yn yr ardal ac mae ei phen blwydd yn cael ei nodi gydag arddangosfa yn Amgueddfa Stori Caerdydd er mwyn dangos hanes cyfoethog y Gymdeithas. Mae’r arddangosfa yn canolbwyntio ar sefydlu’r gymdeithas, ei rhan yn creu yr Amgueddfa Genedlaethol, darganfyddiadau gwyddonol ac aelodau amlwg.

Wedi ei sefydlu yn y lle cyntaf i hyrwyddo astudiaethau natur, daeareg a’r gwyddorau ffisegol, mae cofnodion y Gymdeithas, gan gynnwys ei lyfr cofnodion, cylchlythyron ac adroddiadau wedi eu cadw yn Archifau Morgannwg. Mae’r cofnodion yn rhoi cyfrif manwl o hanes creu’r gymdeithas a’i amrywiol weithgareddau o 1867 hyd y dydd heddiw.

Mae’r cyfeiriad cyntaf at ‘Gymdeithas’ i’w gael yn Awst 1867 gyda’r nodyn canlynol… cyfarfod cychwynnol aelodau’r ‘Gymdeithas Naturiaethwyr’ wedi ei chynnal yn ystafell uchaf y Llyfrgell Rydd… ar 29 Awst 1867. Wedi ei chadeirio gan y Bon. William Taylor, MD gyda chyfanswm o 11 yn mynychu, cytunwyd y byddai’r Gymdeithas yn cael ei galw yn Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd a bod….Pwyllgor i gael ei greu er mwyn paratoi rheolau ar gyfer rheoleiddio’r Gymdeithas. Bedwar diwrnod yn ddiweddarach cyfarfu’r grŵp drachefn i gytuno ar y rheolau. Er iddynt gael eu diwygio a’u hymestyn yn ddiweddarach roedd y rheoliadau gwreiddiol a nodwyd yn y llyfr Cofnod, ar 2 M]edi 1867, yn nodi nod y Gymdeithas fyddai Astudiaeth ymarferol o Astudiaethau Natur, Daeareg a’r Gwyddorau Ffisegol a ffurfio Amgueddfa yn gysylltiedig â’r Llyfrgell Rydd.  Roedd y pwyllgor cynllunio eisoes wedi hysbysebu mewn papurau lleol am aelodau ac wedi gwneud pwynt o bwysleisio bod …menywod yn gymwys i ymaelodi.

Gyda chytundeb ar y diben a’r rheoliadau cynhaliwyd y cyfarfod llawn cyntaf ar 11 Medi 1867. Cadeiriwyd y cyfarfod gan William Adams, Llywydd cyntaf y Gymdeithas, a oedd yn beiriannydd sifil a mwyngloddio o Dredelerch. Mae’r cofnodion yn nodi’r 24 aelod a oedd yn bresennol y diwrnod hwnnw. Fodd bynnag, er yr hysbysebu am aelodau a’r ymrwymiad i agor y drysau i ferched, roeddent oll yn ddynion.

Beth felly am y Ffosiliau rhedyn a chors…a hefyd modrwy arian hynafol a sampl o graig wen a gofnodwyd yn y llyfr cofnod? Sefydlwyd y Gymdeithas er mwyn i’w haelodau rannu a datblygu eu gwybodaeth ar bob agwedd ar y gwyddorau naturiol. I’r perwyl hwn, tra bo nifer o siaradwyr amlwg, seminarau a thripiau maes gan y Gymdeithas, y disgwyliad oedd i aelodau rannu eu gwybodaeth, ymchwil ac mewn rhai achosion eu casgliadau personol. Er enghraifft, yn y cyfarfod cyntaf daeth sawl aelod â chasgliadau o ieir bach yr haf a mwsogl i’w harddangos ac i’w harchwilio.

Roedd ymrwymiad hefyd, o’r dechrau’n deg, i hyrwyddo diddordeb yn y gwyddorau naturiol i drigolion tref Caerdydd oedd yn cynyddu’n gyflym o ran ei maint. Yn benodol, nod y Gymdeithas oedd datblygu a chasglu stoc ar gyfer Amgueddfa. Defnyddiodd cyfarfodydd cyntaf y Gymdeithas Ystafell Amgueddfa’r Llyfrgell Rydd ar Heol Eglwys Fair, a roddwyd yn rhad ac am ddim ar y ddealltwriaeth y byddai’r gymdeithas yn datblygu ac ehangu casgliad yr Amgueddfa.  Aeth y Gymdeithas i’r afael â hyn gan ddefnyddio’i arian i brynu llyfrau a phethau i’w harddangos ar gyfer yr Amgueddfa, ac anogwyd aelodau i ychwanegu at y casgliad gyda phethau i’w harddangos… i gael eu gosod yn Amgueddfa Caerdydd ac i ddod yn eiddo i Gorfforaeth Caerdydd.

Mae cofnodion cyfarfod 11 Medi yn nodi taw ffosiliau rhedyn a chors, modrwy arian hynafol a sampl o graig wen oedd y gwrthrychau cyntaf un i gael eu rhoi i gasgliad y Gymdeithas ac, felly, i’r Amgueddfa. Yn arwyddocaol cawsant eu rhoi gan Robert Drane a adnabuwyd, tan ei farwolaeth ym 1914, fel aelod mwyaf adnabyddus Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd yn y cyfnod cynnar hwn. Caiff Drane, a symudodd i Gaerdydd yn 1855 yn 22 oed, ei gofio â phlac pres ar safle ei fferyllfa ar Heol y Frenhines sy’n nodi:

Here lived Robert Drane FLS naturalist, antiquary and connoisseur. This tablet was erected to his memory by the Cardiff Naturalists’ Society which was founded in these premises in the year 1867. 

Fel mae’r cofnodion yn cadarnhau, roedd Drane yn un o 24 a dderbyniwyd i’r Gymdeithas ar 11 Medi a chafodd ei ethol yn y cyfarfod hwnnw i Bwyllgor y Gymdeithas. Ar ben hynny, ef oedd aelod oes cyntaf y Gymdeithas, a’r unig un i fanteisio ar y dewis, yn y cyfarfod cyntaf, i brynu aelodaeth oes am bris o dair gini. Mae’n ddiddorol nodi o’r 24 a oedd yn bresennol dim ond 15 a dalodd eu ffioedd y diwrnod hwnnw ac fe gyflwynodd y Gymdeithas reoliadau yn fuan oed yn cadarnhau:

All Members whose Subscriptions are one year in arrear shall forfeit their privileges of Membership. Those who are two years in arrear shall have their names erased.

Wrth dderbyn Llywyddiaeth y Gymdeithas bron i dri deg mlynedd yn ddiweddarach, yn 1896, nododd Drane:

This Society first opened its eyes in a little room behind a chemist’s shop in 1867 when there were but three persons present – Mr Phil Robinson, Mr R Rhys Jones and myself, and I alone of these am with you now. For these reasons, and because I am the original life member, I may, in some sort, claim to be its founder.

I Drane roedd yn ddatganiad nodweddiadol awgrymog a rhywfaint yn bryfoclyd. Am ba reswm bynnag, doedd Robert Drane heb fod yn y cyfarfodydd cynllunio ac nid oedd yn un o swyddogion y Gymdeithas a nodwyd mewn hysbysiadau a roddwyd ym mis Awst 1867 yn y papurau lleol. Ond roedd yn amlwg yn ffigwr allweddol ar is-bwyllgor Amgueddfa’r Llyfrgell Rydd a sefydlwyd ym 1864. Yn benodol, roedd wedi arwain ar wella ac ehangu ystod y creiriau arddangos oedd i’w cael yn yr Amgueddfa. Er enghraifft, mae’r cofnodion yn nodi, ar 22 Mawrth 1864:

Mr Drane be authorized to buy British Birds stuffed for the Museum at his direction – not exceeding £5 value.

Fel un allweddol mewn ymdrechion blaenorol i wella casgliad yr Amgueddfa ac fel rhywun â diddordeb byw ym mhob agwedd bron ar y gwyddorau naturiol, byddai Robert Drane wedi bod yn adnabyddus i’r rhai hynny a ymgasglodd i lunio rheoliadau’r Gymdeithas, gan gynnwys Peter Price, cyd-aelod o is-bwyllgor yr Amgueddfa, a Philip Robinson o’r Llyfrgell Rydd. Mae’n debygol iawn felly, i gynlluniau ar gyfer creu’r Gymdeithas gael eu deor mewn cyfarfod yn siop Drane fel y nodir ar y plac ar Heol-y-Frenhines. Mae un nam bach ar y darlun hwn fodd bynnag am na symudodd Drane i’r lleoliad ar Heol-y-Frenhines tan ddiwedd 1867 neu yn fwy tebygol 1868. Mae bron yn sicr felly y cafodd y cyfarfod y cyfeirir ato ei gynnal yn ei siop gyntaf yn 11 Stryd Bute. Fodd bynnag ni ddylid caniatáu i nam bychan dynnu oddi ar gystal stori.

O fewn blwyddyn, roedd aelodaeth y Gymdeithas wedi tyfu i 76. Roedd derbyn ym 1868, yr Ardalydd Bute yn Aelod Anrhydeddus yn bluen arbennig yn het y Gymdeithas ac yn arwydd o urddas a dylanwad cynyddol y Gymdeithas.

Erbyn 1905, pan mai’r Gymdeithas fu’n sbarduno’r argymhelliad i’r Cyfrin Gyngor i leoli’r Amgueddfa Genedlaethol yng Nghaerdydd, hi oedd y gymdeithas wyddoniaeth fwyaf yng Nghymru.

Gall Cymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd felly, gyda chyfiawnhad, honni iddi fod yn asiant allweddol yn hyrwyddo astudiaethau ar y gwyddorau naturiol. Wrth i’r Gymdeithas ddathlu ei phen blwydd yn 150, byddai’n ddifyr gwybod os, yn rhywle yn y casgliadau yng Nghaerdydd, fod lle o hyd i ffosiliau, modrwy arian a chraig a roddwyd gan Robert Drane ym 1867.

Mae modd dilyn hanes y Gymdeithas yn y cofnodion a geir yn Archifau Morgannwg o Gymdeithas Naturiaethwyr Caerdydd, 1867-1991 (cyf. DCNS) a phapurau Robert Drane (cyf. DXIB).

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg