Beauty and the Beast: Blwyddyn Newydd yn Rookwood, 1880

Os ydych chi’n bwriadu diddanu’r teulu dros gyfnod y Nadolig, efallai y bydd teulu Hill Rookwood yn gallu eich helpu.  Yn Archifau Morgannwg mae llyfrau lloffion y teulu a oedd yn byw yn Rookwood, tŷ mawreddog ar Fairwater Road, Caerdydd, sy’n cael ei nabod yn well erbyn heddiw fel Ysbyty Rookwood. Ar adeg y Nadolig yn y 1880au cynhaliodd Edward Stock Hill a’i wraig, Fanny Ellen Hill, amrywiaeth o adloniant i ddiddanu eu saith plentyn ifanc a’u perthnasau a’u cadw’n brysur. Aethant hyd yn oed mor bell ag argraffu rhaglen ffurfiol. Gellir gweld dwy o’r rhaglenni, ar gyfer Blwyddyn Newydd 1880 a Nadolig 1881, yn Archifau Morgannwg.

Ar Ddydd Calan, 1880, y prif atyniad oedd perfformiad o ‘Beauty and the Beast’.  Roedd gan bron bob un o’r plant ran gyda Constance Hill oedd yn 12 oed yn chwarae’r brif ran fel Beauty, merch y Masnachwr.  I gadw’r ddysgl yn wastad, cafodd ei chwaer hŷn, Mabel ran Brenhines y Tylwyth Teg, Moonbeam, gyda Gladys, 7 oed yn chwarae ei chynorthwyydd, Snowdrop. Aeth y rhan boblogaidd, Beast i’r cefnder, Hector gyda’r ddau frawd hŷn, Vernon ac Eustace, fel “Macwyaid” i’r Beast.

Byddai’r paratoadau yn y cyfnod cyn y diwrnod mawr wedi bod yn brysur iawn gyda llinellau i’w cofio, gwisgoedd i’w canfod a setiau i’w cyrchu a’u codi. Gyda Mrs Hill yn darparu cyfeiliant dramatig ar y piano, roedd y perfformiad yn llwyddiant ond mae’n debyg heb un neu ddwy anffawd. Mae’n siŵr y bu’n rhaid cadw trefn ar Beast a’i gynorthwywyr ar sawl achlysur ond maddeuwyd pob camwedd wrth i’r plant fwynhau cymeradwyaeth wresog gan gynulleidfa werthfawrogol iawn.

Yn ddiweddarach yn y dydd roedd hi’n bryd i’r oedolion godi ar eu traed i berfformio “The Ladies Battle – A Comedy in Three Acts“. Aeth y brif ran y tro hwn i Edward Stock Hill fel y Barwn Montrichard, y ditectif ffwndrus. Lleolwyd y ddrama yn Chateau’r Iarlles d’Autrival lle’r oedd Henri de Flovigneil, gŵr ifanc golygus, yn cuddio ar ôl i Napoleon gael ei drechu yn Waterloo. Roedd gan y plot rywbeth i bawb wrth i’r Iarlles, a chwaraewyd gan fam y Beast, Mrs Corbyn, edrych i gael y gorau ar Montrichard a’i gynorthwyydd Gustave. Fel bob amser, cymhlethwyd pethau ymhellach wrth i Gustave a Henri syrthio’n ddwfn mewn cariad â’r Iarlles a’i nith Leonie.

Daeth y diwrnod i ben gyda’r teulu yn ymgasglu o amgylch y goeden Nadolig i ganu caneuon a chael swper. Mae’n swnio’n hudolus ond peidiwch â chredu gair ohono.  Mae’n debyg mai’r hwyl a’r anhrefn arferol oedd hi – gan mai dyna ydi Nadolig. 

Cedwir llyfrau lloffion teulu’r Hill yn Archifau Morgannwg (cyf. D1372). Dim ond ffotograffau a gymerwyd yn llawer diweddarach yn eu bywyd sydd i gael o blant y teulu Hill.

Yn y ffotograff grŵp mae Constance yn y blaen ar y  chwith gyda Mabel a Gladys ar y dde iddi hi.  Mae cynorthwywyr y Beast, Vernon ac Eustace, yn y rhes gefn, yr ail a’r trydydd o’r chwith yn y drefn honno. Yr ail ffotograff yw Edward Stock Hill – ein “Barwn Montrichard”.

Yn anffodus, nid oes gennym ffotograff o Hector ifanc fel y Beast.  Efallai gallwn adael hynny i’ch dychymyg.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Capteinio Tîm Criced Morgannwg, 24 Medi 1890

Gyda phedair gêm Cwpan Criced y Byd ICC yn cael eu cynnal yng Ngerddi Sophia, mae’r ffocws unwaith eto’r haf hwn ar griced. Wrth fwrw cipolwg ar gofnodion Archifau Morgannwg daethpwyd o hyd i hanes gêm griced a chwaraewyd dros 130 o flynyddoedd yn ôl, pan fentrodd tîm criced Sir Morgannwg i’r cae i wynebu’r hen elyn o’r ochr draw i Afon Hafren. Roedd diweddglo dramatig i’r gêm yn erbyn Dwyrain Swydd Gaerloyw ar 24 Medi 1890 yn Cheltenham, ac roedd angen i’r tîm cartref sgorio 34 yn y 15 munud olaf i sicrhau’r fuddugoliaeth. Mewn ymgais i osgoi colli, trodd tîm Morgannwg at y capten a’r bowliwr agoriadol, Hill, â chefnogaeth Webber, i rwystro llif y rhediadau. Roedden nhw wedi ffurfio partneriaeth arbennig yn y batiad cyntaf, gan rannu 8 wiced rhyngddynt. Roedd Hill hefyd wedi agor y batio i dîm Sir Morgannwg gan sgorio 56, ac roedd y papurau newydd yn adrodd bod y batwyr agoriadol wedi …bwrw’r bêl allan yn rhydd a chododd y sgôr yn gyflym dros ben. Fodd bynnag, er gwaethaf eu hymdrechion gorau, yn sgil cyfres o ergydion cadarn gan un o fatwyr agoriadol Swydd Gaerloyw, Champain, a sgoriodd 31 mewn byr o dro, sicrhawyd buddugoliaeth i’r tîm cartref a aeth ati i gynnal ei record ddiguro ar gyfer y tymor.

Nid gêm griced arferol oedd hon. Capten tîm Sir Morgannwg oedd Constance Hill, merch y Cyrnol Syr Edward Stock Hill o Rookwood yng Nghaerdydd, ac mae bron yn sicr yn un o’r cofnodion cyntaf o sefydlu tîm criced i ferched i gynrychioli Sir Morgannwg.

Byddai’r canlyniad wedi bod yn ergyd drom. Yn gynharach yn yr haf, dan enw XI y Cyrnol Hill, roedd Constance a llawer o’i thîm, yn ogystal â Miss Morgan o Riw’r Perrai, wedi teithio i Dedham yn Essex a threchu ochr a ddaeth ynghyd dan Syr John Gorst, Is-ysgrifennydd Gwladol India. Fe greon nhw dipyn o gynnwrf yn ôl y papurau newydd:

Colonel Hill and his party travelling from London in a saloon carriage attached to the 10am train from Liverpool Street arrived at Ardleigh about 11.30am. The stoppage of the express and the detraining of the fair athletes and their friends forming evidently quite an event in the annals of that quiet little station.

Ar ôl bowlio Dedham allan yn eu batiadau cyntaf am sgôr isel, gwnaeth XI y Cyrnol Hill fwrw 113:

…Miss Morgan contributed 32 by hard hitting, her innings included a fine hit to square leg for six and three fours; while Miss Hill, who went in first, played steadily and carried her bat for 51 runs.

Mae’n sicr y byddai’r fuddugoliaeth hon wedi teimlo fel paratoad da ar gyfer y gêm yn erbyn Swydd Gaerloyw, ond fel y digwyddodd, roedd eu gwrthwynebwyr ym mis Medi yn llawer gwell.

Roedd criced yn gamp ffasiynol iawn yn y cyfnod hwn. Mae sawl cofnod o gemau’n cael eu chwarae yng Nghymru rhwng timau cymysg neu o fenywod yn erbyn dynion, yn aml gyda dynion yn batio ag ysgubau ac yn cael bowlio neu ddal y bêl â’u llaw wannach yn unig. Serch hynny, roedd nifer o fenywod y cyfnod hwnnw’n gweld dim rheswm pam na ddylent gymryd rhan mewn camp a oedd cyn hynny wedi’i dominyddu gan ddynion. Dim ond 3 mis yn gynharach, ym mis Mehefin 1890, cynhaliwyd gêm arddangos yng Nghasnewydd a drefnwyd gan yr Original English Lady Cricketers. Er bod erthygl yn y South Wales Daily News yn honni y bu miloedd o bobl yn gwylio’r gêm, roedd ychydig o or-ddweud yn fan’na mwy na thebyg. Ond roedd diddordeb go iawn yn y gêm wrth i’r ddau dîm, y Cochion a’r Gleision, fentro i’r cae. Roedd y gêm hon yng Nghasnewydd yn un o gyfres o gemau arddangos a drefnwyd gan yr Original English Lady Cricketers ar hyd a lled Lloegr, Cymru ac Iwerddon yn haf 1890. Fel chwaraewyr proffesiynol oedd yn derbyn tâl, roedd eu hymagwedd yn hollol o ddifrif, ac roedd y chwaraewyr yn defnyddio technegau bowlio dros yr ysgwydd ac yn batio gan wisgo lledr a phadin i’w hamddiffyn rhag anaf. Er gwaethaf hynny, yn ôl yr adroddiadau bu rhaid i un chwaraewr adael y cae y prynhawn hwnnw yn sgil amheuaeth o fod wedi torri ei thrwyn. Roedd cadw at arferion y cyfnod yn anochel hefyd a bu rhaid i fenywod wisgo sgertiau hir yn ymestyn heibio’u pen-gliniau, wedi’u haddurno yn goch neu’n las ac yn cynnwys plwm i’w trymhau.

Cafodd y gêm ei hystyried yn aflednais mewn rhai cylchoedd, gyda’r awgrym nad oedd cymryd rhan mewn campau o’r fath yn ‘foneddigesaidd’. Roedd anghytuno chwyrn yn y wasg o ran y graddau y gallai cyrff merched ifanc ddelio â phwysau a straen gemau tîm cystadleuol megis criced. Mewn ymateb, nododd y tîm rheoli bod y chwaraewyr yn cael eu dethol ar sail eu gallu athletaidd, ac o ystyried mai 19 oed oedd oedran aelodau’r tîm ar gyfartaledd, roeddent yn cael eu gofalu amdanynt a’u hebrwng gan wraig briod a gwraig gynorthwyol.

Er i dîm Original English Ladies Cricket ddiflannu’n reit fuan, roedd criced i fenywod yn dechrau ffynnu. Roedd hyn yn wir yn sectorau mwyaf cyfoethog y gymdeithas yn bennaf, ac roedd yn aml yn cael ei annog mewn colegau ac ysgolion i fenywod ifanc, er y bu peth gwrthwynebiad. Mae’n ddigon posibl y byddai Constance Hill a’u cyd-chwaraewyr yn nhîm Sir Morgannwg wedi mynd i weld y gêm honno yng Nghasnewydd.

Ychydig iawn o ddiddordeb fyddai gan Constance, a oedd yn 22 oed ar y pryd, mewn gemau oedd yn cynnwys ysgubau yn lle batiau, oherwydd roedd y teulu Hill yn deulu criced i’r carn. Roedd ei brawd hŷn, Vernon, yn chwarae i Gaer-Wynt a Phrifysgol Rhydychen, ac wedi sgorio cant cyflym mewn gêm ryng-golegol yn erbyn Prifysgol Caergrawnt. Aeth ymlaen i chwarae ar lefel sirol, i Wlad yr Haf a Morgannwg, ac roedd ei brodyr, Eustace a Percy, hefyd yn chwarae criced sirol.

Y brodyr a chwiorydd Hill

Mae llyfrau lloffion y teulu Hill sy’n cael eu cadw gan Archifau Morgannwg yn dilyn llwyddiannau criced meibion a merched y Cyrnol Hill ac yn cynnwys cofnodion o gemau a nifer o luniau. Er nad oes unrhyw gofnod o Mabel, merch hynaf Edward Stock Hill, yn chwarae criced, roedd Constance a’i chwaer iau, Gladys, ill dwy’n gricedwyr brwd a thalentog. Byddai’r gêm yn Swydd Gaerloyw wedi cael ei chwarae o ddifrif oherwydd roedd y tîm cartref yn cael ei hyfforddi gan William Woof, a chwaraeodd dros 140 o gemau i Swydd Gaerloyw gan gymryd dros 600 o wicedi. Hyfforddodd dîm criced Coleg Cheltenham yn ogystal â thimau Prifysgolion Rhydychen a Chaergrawnt yn hwyrach. Yn fowliwr llaw chwith, cafodd Woof ei argymell i Goleg Cheltenham gan W G Grace. Er nad oedd hyfforddwr tîm Sir Morgannwg mor amlwg, mae’n debygol iawn y byddai’r tîm wedi cael ei hyfforddi gan y Cyrnol Hill a brodyr Constance, yn enwedig Vernon, a oedd eisoes yn aelod o dîm sirol Gwlad yr Haf ym 1890.

Y teulu Hill a ffrindiau yn mynychu gêm criced

Mae llyfrau lloffion y teulu Hill yn rhoi delwedd ddiddorol iawn o griced i ferched yn y cyfnod hwn. Roedd gemau criced yn cychwyn toc ar ôl canol dydd ac yn para tan 6 o’r gloch, gydag awr o egwyl ar gyfer cinio. Roedd timau’n gwisgo sgertiau hir wedi’u haddurno â rhubanau yn ôl lliwiau’r tîm, ac roedden nhw’n gwisgo hetiau gwellt. Roedd Constance yn gricedwr o fri, gyda’r bat a’r bêl, ac roedd hi bron bob tro’n agor y batio ac yn bowlio. Er nad oedd hi mor ofalus â’r Original English Lady Cricketers o ran ei gwisg, byddai wedi gwisgo padiau criced a menig wrth fatio, er bod y cofnodion yn awgrymu y byddai’r menig yn aml yn cael eu rhoi i’r neilltu. Steil Constance oedd casglu rhediadau’n araf bach yn hytrach na bwrw’n bell. Fodd bynnag, nid dyma’r achos bob tro ac mewn gêm ym Mharc Tredegar, dywedwyd:

Miss Hill and Miss Morgan commenced the second innings for their side. Some splendid batting was now seen both ladies hitting to all parts of the field. In 42 minutes when stumps were drawn the partnership had contributed to 72 runs which included 6 3s by Miss Hill and a 5 by Miss Morgan.

O ran bowlio, cywirdeb oedd elfen allweddol ei llwyddiant. Yn yr ychydig gofnodion sydd wedi goroesi, roedd ei gwrthwynebwyr fel arfer yn cael eu bowlio’n lân. Yn yr un set o ystadegau bowlio mewn cyfnod o 6 phelawd, cymrodd Constance 3 wiced am 11 o rediadau, ac, yn wahanol i eraill, ni chofnododd unrhyw beli ‘pell’. Dylid nodi mai cyfnod gweddol fyr oedd hwn oherwydd gallai batiadau gêm brynhawn para hyd at 50 o belawdau. Dyna ben ar y pryderon ynglŷn â gallu ‘merched ifanc bregus’ i chwarae gêm griced gystadleuol.

Heb strwythur ffurfiol i griced i fenywod yn Ne Cymru, chwaraeodd Constance i nifer o dimau ad hoc gan gynnwys y Tyllgoed ac ystod o dimau gwahoddiad megis XI Miss Morgan. Hefyd, cafodd ei recriwtio yn hwyrach i chwarae ar gyfer yr un tîm o XI Miss Gorst a oedd wedi cael ei drechu’n llwyr ym 1890. Tra bo criced yn dod yn boblogaidd ym mhob rhan o’r gymdeithas roedd y gemau a gofnodwyd yn Ne Cymru gan amlaf yn cynnwys merched ac weithiau gwragedd nifer o deuluoedd cyfoethog a dylanwadol. Roedd y rhain yn cynnwys teulu Morgan o Riw’r Perrai, teulu Morris o Danycraig a llu o deuluoedd lleol adnabyddus megis Pritchard, Beynon, Curtis a David.  Roedd eu gwrthwynebwyr yn nhîm Swydd Gaerloyw yn cynnwys tair merch y Cyrnol William Agg, YH, o Prestbury, a dwy ferch Is-gyrnol Bateman Champain, a wasanaethodd yn India yn rhan o’r Peirianwyr Brenhinol.

Mae set fawreddog dros ben o luniau yn llyfrau lloffion teulu Hill o briodas Constance â Walter Roberstson Hoare ym 1897 yn Eglwys Gadeiriol Llandaf.

Yn anffodus, roedd ei phriodas hefyd yn nodi diwedd i gofnodion ei gyrfa griced. Mae’n bosibl ei bod wedi penderfynu ymroi ei hun i’w theulu ac yn sicr roedd ganddi ddigon o dalentau eraill, a hynny fel actores, cerddor a golffiwr. Roedd hi hefyd yn cymryd rhan mewn gwleidyddiaeth, gan weithredu fel Llywydd ar un o Ganghennau Caerdydd o Gynghrair y Friallen.

Gant ag ugain o flynyddoedd yn ddiweddarach, cododd cricedwr amryddawn arall, Heather Knights, Gwpan Criced i Fenywod y Byd ICC yn Lords wrth i Loegr faeddu India yn y rownd derfynol ar 23 Gorffennaf 2017. Yn 2013, ysgrifennodd y cricedwr Isabelle Duncan lyfr am griced i ferched o’r enw ‘Skirting the Boundary’. Does dim amheuaeth y byddai Constance a’i thîm wedi cymeradwyo’r ddau, gan eu bod wedi gwneud eu cyfraniad hwy drwy osod menywod yn gadarn wrth y wiced ac nid wrth ffiniau’r cae criced.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Seiliwyd yr erthygl yma ar gofnodion gemau criced a lluniau teulu o fewn llyfrau lloffion y Teulu Hill o Rookwood sydd ar gadw yn Archifau Morgannwg. Mae’r llyfrau penodol ar gyfer y cyfnod yma dan gyfeirnod D1372/1/1, gyda chyfeiriad at gyfrolau 3 (D1372/1/1/3), 4 (D1372/1/1/4) a 5 (D1372/1/1/5) yn enwedig.

Rookwood: Cwrdd â’r Teulu – ‘Priodas Ffasiynol yn Llandaf’, Hydref 1897

O’r cofnodion yn Archifau Morgannwg gwyddom i berchnogion Rookwood yn Llandaf roi’r tŷ a’r ystâd ar werth ym 1917. Ond pwy oedd y perchnogion a pham y penderfynon nhw adael Caerdydd? Mae cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg, gan gynnwys cyfres o lyfrau lloffion teuluol a luniwyd gan deulu’r Hill dros gyfnod o bron i 40 o flynyddoedd yn cynnig esboniad (cyf. D1372).

Pa well cyfle i gwrdd â pherchnogion Rookwood nag yn y briodas fawr gyntaf a gynhaliwyd yn y tŷ, pan briododd Constance Hill, ail ferch Syr Edward Stock Hill, â Walter Robertson Hoare. Mae llyfr lloffion teulu’r Hill yn adlewyrchu’r digwyddiad mewn cyfres o ffotograffau ac adroddiadau papur newydd o Hydref 1897.

Tad y Briodferch

Syr Edward Stock Hill

Ar y pryd roedd Syr Edward Stock Hill, perchennog Rookwood, yn un o ffigyrau mwyaf adnabyddus de Cymru a gorllewin Lloegr. Roedd yn bartner, gyda’i frawd, yn Charles Hill a’i Feibion, adeiladwyr llongau a pherchnogion llongau ym Mryste, ac roedd Edward wedi dod i Gaerdydd i oruchwylio’r broses o gaffael a gwella doc sych ac iard adeiladu llongau ar ochr orllewinol Dociau dwyreiniol Bute. Adeiladodd Rookwood ym 1866, y flwyddyn y priododd Fanny Ellen Tickel. Er iddynt gadw ystâd yng Ngwlad yr Haf, roedd Edward, Fanny a’u 7 o blant yn byw yn Rookwood yn bennaf. Ym 1897 roedd gan Syr Edward nifer o bethau ar waith. Law yn llaw â gyrfa fusnes lwyddiannus fe oedd Aelod Seneddol De Bryste, yn Is-gyrnol Corfflu Gwirfoddol Gynnau Mawrion Morgannwg ac yn Uchel Siryf Morgannwg.

Constance oedd y gyntaf o’i dair merch i briodi ac roedd yn ddigwyddiad moethus. Cynhaliwyd y seremoni ar ddydd Iau 28 Hydref 1897, ond dechreuodd yr ŵyl ddeuddydd cyn hynny wrth i’r teulu agor tŷ a thiroedd Rookwood i bobl Llandaf ar gyfer parti te mawreddog a gynhaliwyd yn y parlwr haul. Y noson ganlynol bu parti o 50 aelod teulu a ffrindiau yn bwyta ac yn cael eu diddanu gan yr Hills yn y tŷ. Mae’n bosibl y gallai’r deg gwas a gyflogwyd yn y tŷ yn Rookwood fod wedi gallu ymdopi â’r trefniadau ar gyfer y te parti a swper. Fodd bynnag, yn sicr bu’n rhaid ychwanegu’n sylweddol at y staffio ar ddiwrnod y briodas pan wahoddwyd 250 o westeion i’r gwasanaeth yn Eglwys Gadeiriol Llandaf a’r derbyniad a ddilynodd hynny yn Rookwood.

Y Rhestr Gwesteion

Ar frig y rhestr gwesteion roedd yr Arglwydd Halsbury, yr Arglwydd Ganghellor a’i wraig. Mae’r rhestr o’r rhai sy’n mynychu yn cynnwys llwyth o enwogion de Cymru gydag enwau teuluoedd fel Bruce, Cory, Brain, Crawshay, Insole, Lindsay, Mackintosh, Vachell, Windsor a Turbervill yn eu plith Er nad oeddent yn bresennol ar y diwrnod anfonwyd anrhegion gan deulu pwerus a dylanwadol y Buteiaid.

Y Briodferch

Y brodyr a chwiorydd Hill

Nid oedd Constance yn ferch ifanc swil pan briododd yn 29 oed. Chwaraeodd ran weithredol wrth ochr ei rhieni mewn gwleidyddiaeth leol, gan adeiladu aelodaeth Primrose League yng Nghaerdydd, cangen o’r Blaid Geidwadol. Yn ogystal, roedd yn ffigwr a threfnydd allweddol yn ne Cymru ar gyfer nifer o elusennau mawr, yr NSPCC yn enwedig. Roedd hefyd wedi teithio’n helaeth yn Ewrop a gogledd Affrica ac wedi cael ei chyflwyno i’r Frenhines Victoria yn y Llys.

Fel ei chwiorydd, roedd Constance yn gerddor talentog ac yn actores. Cyhoeddodd y papurau newydd adolygiadau o’i pherfformiadau mewn cynyrchiadau amatur mewn theatrau yn Lloegr ac Iwerddon. Roedd ei thad a’i phedwar brawd yn gricedwyr adnabyddus. Roedd Constance hithau yn dalentog gyda bat a phêl, a bu’n gapten timau criced merched y Tyllgoed a Morgannwg, ar un achlysur wedi cael y sgôr uchaf ar gyfer y Sir gyda 56 o rediadau yn erbyn Dwyrain Swydd Gaerloyw.

Y Wisg Briodas

Y briodferch a’r morwynion

Ar y diwrnod, fodd bynnag, fe’i gwelwn mewn gwisg fwy traddodiadol. Disgrifiodd y papurau newydd wisg y briodferch fel:

White satin with long brocaded train. Down one side of the skirt and across the front was draped a handsome flounce of Honiton lace (the gift of the bride’s mother) some more of which formed a fichu on the bodice, edging the pouched front of chiffon.

Roedd 12 o forwynion priodas, yn cynnwys chwiorydd Constance, Mabel a Gladys. Gwisgodd y morynion priodas:

…white striped silk, Eton blue sashes and chiffon fichus held in place by pink heath and carnations and wore blue enamel and pearl hearts, the gift of the bridegroom.

Mam y Briodferch

Roedd y Fonesig Hill yn ferch i’r Is-Gadfridog Richard Tickell. Fel ei gŵr roedd hi’n ffigwr adnabyddus yng Nghaerdydd, yn aml yn y newyddion am ei gwaith gydag elusennau lleol a’r Primrose League. Fel mam y briodferch, roedd hi am ddisgleirio ac adroddodd y papurau newydd ei bod hi’n gwisgo:

…a handsome gown of pale mauve brocade with white moire stripes. The bodice was trimmed with straps of mauve velvet and cream lace fell in soft cascades on either side of the embroidered moire full fronted. The bonnet was of mauve velvet and orchids and had a pale heliotrope poplin osprey in front.

Y Gwasanaeth yn Eglwys Gadeiriol Llandaf

Gweithiodd gwas y briodas a brodyr Constance, Eustace, Vernon, Roderick a Percy, yn ddiflino wrth gyfeirio’r gwesteion i’w llefydd yn y Gadeirlan. Nid oedd dim wedi’i adael i siawns. Rhag ofn bod glaw roedd arcedau wedi’u codi o’r ffordd i ddrws yr Eglwys, pob un wedi’i addurno â choed bytholwyrdd a blodau gwyn. Cyrhaeddodd y briodferch a’i thad ddrws gorllewinol y Gadeirlan yn ‘brydlon’ am 2:30 a cherdded at yr allor ar garped rhuddgoch a osodwyd ar gyfer yr achlysur. Cafodd y gwasanaeth ei gynnal gan Arglwydd Esgob Llandaf a gefnogwyd gan y Parchedig Arthur Hoare, tad y priodfab. Byddai wedi bod yn olygfa drawiadol, gyda’r Gadeirlan wedi ei haddurno â lili’r maes, grug gwyn, rhedyn a phalmwydd. Yn ogystal, roedd rhan helaeth o’r Gadeirlan wedi’i neilltuo ar gyfer y cyhoedd ac roedd pob sedd a lle sefyll yn llawn awr cyn y seremoni, a channoedd yn sefyll y tu allan wrth y drws gorllewinol.

Teithiodd y gŵr a gwraig newydd yn ôl i Rookwood mewn coets agored

Porth gorfoledd

Wrth i Constance a Walter yrru yn ôl i Rookwood roedd y strydoedd o’r Gadeirlan wedi eu haddurno â baneri a rhubanau. O bryd i’w gilydd ar hyd y llwybr, roedd ‘pyrth gorfoledd’ wedi cael eu codi ar draws y ffordd, pob un wedi’i blethu â choed bytholwyrdd a blodau ac wedi addurno â stribynnau. Yr oedd pob porth ag arwyddair, gan gynnwys ‘Happy May They Be’ a ‘God Bless You Both’. I ychwanegu at yr effaith ac, yn briodol ar gyfer teulu milwrol, cafodd canonau eu tanio ar ysbeidiau, mwy na thebyg gan Gorfflu Gwirfoddol Gynnau Mawrion Morgannwg.

Y Derbyniad yn Rookwood

Daeth y cwpl i mewn i ystâd Rookwood drwy fwa a godwyd wrth y porthdy ar Heol y Tyllgoed wedi’i frodio â dwy galon gyda’r llythrennau cyntaf C a W. Eu dyletswydd gyntaf oedd derbyn eu gwesteion ac ar gyfer hyn roedd y cwpl yn sefyll yn yr Ystafell Groeso dan gloch flodau artiffisial, symbol o lwc, ac yn cynnwys blodau Mihangel gwyn wedi’i leinio gyda sidan gwyn. Nid oes cofnodion o’r bwyd a weinwyd y diwrnod hwnnw ond roedd Rookwood yn adnabyddus am gynnal partïon gardd a chinio moethus. Mae manylion, fodd bynnag, am y gacen briodas. Paratowyd gan y Meistri Stevens o’r Dorothy, Caerdydd ac roedd yn debyg i gacen a baratôdd y cwmni ar gyfer ei Huchelder y Dywysoges Henry o Bless.

Braslun o’r gacen priodas

Cadarnhaodd braslun yn y Western Mail ei bod yn gacen gywrain iawn a oedd wedi’i haddurno â blodau naturiol a phaneli a oedd yn cynrychioli Eglwys Gadeiriol Llandaf ac ystadau Syr Edward yn Rookwood a Maenordy Hazel. Nid oes fawr o amheuaeth bod yr arlwyo yn wych wrth ddarparu ar gyfer y gwesteion yn Rookwood ar ddiwrnod y briodas.

Y gwesteion

Mae ffotograff ar gael o lawer o’r gwesteion yn sefyll wrth ddrws y tŷ. Mae’n cynnwys tua 100 o bobl ac mae’n bosibl, felly, ei fod wedi cyfyngu i westeion teuluol ac anrhydeddus yn unig. Mae Syr Edward Stock Hill yn eistedd wrth ymyl y priodfab ac mae ei wraig yn eistedd bedair sedd i’r dde i’r priodfab. Mae’r Arglwydd a’r Arglwyddes Halsbury, fel y gellid disgwyl, yn y blaen yn eistedd rhwng Syr Edward a’r Foneddiges Hill. Er i wisgoedd y menywod gael eu disgrifio’n yn fanwl yn y wasg, ychydig a ddywedwyd am y dynion. O’r ffotograff gallwn weld mai ffrog-cotiau hir oedd y dewis wisg i ddynion mewn digwyddiadau fel hyn.

Y Mis Mêl

Mae’n siŵr bod y derbyniad wedi gorffen yn rhy fuan o lawer i lawer o’r gwesteion, gyda Walter a Constance Hoare yn gadael Rookwood am 4.30 i ddal y trên o Gaerdydd i Gernyw. Erbyn hyn roedd Constance wedi newid ac adroddwyd ei bod yn gwisgo sgert o frethyn gwyrdd, blows Rwsia, ‘broche’ pinc a gwyrdd a ‘toque’ felfed gwyrdd wedi’i addurno â felfed pinc.

Yr Anrhegion Priodas

Fel yr oedd yr arfer ar y pryd roedd y papurau newydd yn cynnwys rhestr lawn o’r anrhegion priodas. Ar frig y rhestr roedd y mwclis diemwnt a’r oriawr aur a roddwyd gan Syr Edward a Foneddiges Hill i’r briodferch a’r priodfab. Mae’n rhestr hynod ddiddorol sy’n cynnwys llawer o eitemau sy’n annhebygol o gael eu rhoi ar restri priodas y dyddiau hyn, gan gynnwys peiriant pwyso llythyron, blotydd wedi’i frodio a dwy set o ysgeintwyr siwgr. Gobeithiwn fod y cwpl yn adaregwyr brwd gan iddynt gael tair set o lyfrau ar Adar Prydain. Yn olaf, ni anghofiwyd neb o’r rhestr ac adroddwyd bod gweision Rookwood wedi cyflwyno hambwrdd a rhesel dost arian i’r cwpl.

Beth ddigwyddodd nesaf?

Rdym yn gwybod ychydig mwy am deulu’r Hill, y teulu a adeiladodd ac a fu’n byw yn Rookwood, nawr. Fodd bynnag, mae’r llyfrau lloffion yn dweud cymaint mwy wrthym! I’w barhau…

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dyma un mewn cyfres o erthyglau am ddigwyddiadau yn Rookwood o’r cyfnod pan adeiladwyd y tŷ ym 1866 hyd at heddiw sydd wedi eu seilio ar gofnodion yn Archifau Morgannwg. Lluniwyd y llyfrau lloffion gan y teulu Hill o Rookwood a gallwch eu gweld yn Archifau Morgannwg dan y cyfeirnod D1372.