Hughesovka 1917: Hanes Edith Steel

Mae hanesion y rhan fwyaf o’r teuluoedd Cymreig a fu’n gweithio i’r New Russia Company yn Hughesovka yn dod i ben ym 1917 pan ddychwelon nhw i Brydain yn dilyn cwymp Llywodraeth y Tsar yn nechrau’r flwyddyn. Fod bynnag, roedd llawer o’r gweithwyr tramor wedi byw a gweithio yn Rwsia am lawer o flynyddoedd a’u meibion a’u merched wedi priodi aelodau o deuluoedd lleol yn ardal Donbass.  Roedd y dewis ym 1917 yn llawer mwy cymhleth i deuluoedd o’r fath a dewisodd sawl un i aros yn Rwsia. Mae Archif Ymchwil Hughesovka yn cynnig cipolwg ar fywydau rhai o’r rheiny a benderfynodd aros ym 1917 ac yn adrodd eu hanes yn y degawd dilynol yn y Rwsia chwyldroadol.

Roedd Edith Steel yn ferch i Samuel a Tabitha Steel. Roedd y teulu Steel yn wreiddiol o’r Blaenau yng Ngwent ac wedi gweithio yn y diwydiant glo a haearn yn Rwsia am nifer o flynyddoedd. Roedd Edith a’i dwy chwaer a’i dau frawd yn aelodau sefydlog o’r cymuned yn Hughesovka. Fel llawer tebyg, dewisodd y rhan fwyaf o deulu Steel adael Hughesovka ym 1917 a dychwelyd i Brydain. Roedd Edith fodd bynnag wedi priodi dyn lleol, Alexandre Bolotov ac, erbyn 1917, roedd ganddynt ddau fab Dnietroff (Kolka) ac Alexandre (Sasha) ill dau yn gwasanaethu ym Myddin Rwsia. Mae’n rhaid ei bod yn ddiwrnod trist pan, ar 19 Medi 1917, gadawodd mam Edith, ei chwaer Mary, a 3 nai Hughesovka am Petrograd ar gymal cyntaf ei taith am adref. Arhosodd ei brawd yng nghyfraith, Percy Blackburn, tan Ebrill 1918 ac fe fyddai yntau wedi bod yn un o’r cyflogeion tramor olaf i adael Hughesovka. Wedi’r adeg yna, gyda Rwsia wedi ymrannu am flynyddoedd lawer gan y chwyldro a rhyfel cartref, byddai cysylltu â theulu a chyfeillion ym Mhrydain wedi bod yn anodd os nad yn amhosibl.

Gallwn godi’r stori 12 mlynedd yn ddiweddarach trwy gyfrwng dau lythyr yn Archif Ymchwil Hughesovka gan Edith a’i mab, Alexandre, a sgwennwyd at Mary Blackburn (Steel gynt). Mae’n ymddangos i Mary lwyddo i gael llythyr allan i’w chwaer Edith. Roedd hyn yn gryn gamp oherwydd, erbyn 1930, roedd y teulu Bolotov yn byw yn nhref Gubakha yng ngorllewin yr Wrals, dros 1000 o filltiroedd i’r dwyrain o Hughesovka, oedd wedi ei ailenwi yn Stalino ym 1924. Ni ddywedir wrthym pam i’r teulu symud o Donetsk. Fel ardal gyfoethog o ran ei mwynau oedd am ddatblygu ei diwydiannau mwyngloddio, byddai Gubakha wedi bod angen dynion sgilgar o ran mwyngloddio a chreu haearn. Mae’n ddigon posib iddynt gael eu gorfodi i symud, er ei bod yn bosib hefyd yn syml i’r teulu fanteisio ar y cyfleoedd gwaith yn yr ardal. Beth bynnag oedd y rhesymau, fel yn achos Hughesovka yn y dyddiau cynnar, byddai bywyd yn Gubakah wedi bod yn galed ac yn teimlo fel tref arloesol mewn tiriogaeth newydd. Byddai hinsawdd oedd yn golygu tymheredd o dan y rhewbwynt am sawl mis o’r flwyddyn ddim wedi gwneud pethau yn haws.

Mae’r llythyr cyntaf gan Edith yn ateb i lythyr a anfonwyd gan ei chwaer Mary o Fanceinion ym mis Hydref 1930. Er gwaethaf eu sefyllfa roedd ei phryder pennaf am Mary a oedd, yn y cyfamser, wedi colli ei gŵr yn ogystal â mab a merch. Mae’r testun sydd yn yr archif yn gopi a gymerwyd o’r gwreiddiol:

My dear sister Macha!

We are all very happy to receive a letter from you. From the beginning I did not want to believe when Sasha handed your letter and said look here is a letter from Macha and it came from England.

It was really very hard for you to go through all the bad things and all one after the other. First your loving husband, then your lovely daughter and finally your son. I was crying all the time when I was reading your letter.

We with Sasha also had experienced bad times. We lived through two wars, first Russian-German and then revolution. Both our sons were fighting in war. Sasha came back alive but Kolka my youngest lost his life. Later we had shortage of food and on top of it we both contracted typhus and were ill for a long time. Fortunately we had friends in Belgium and we received regular food parcels from them.

Soon after returning from war my son got married and my second joy was when they had a son, they named him Nikolas so I became happy grandmother. Then they had a daughter and named her Eda, just like me and third child Ninatchka, she is only two and half years old. She is very lovely child and she loves me very much.

My daughter in law is from the Ukraine and her name is Fany. We all live together in one flat. Financially we are very well off, my husband earns very good money. Sasha earns good money. Sasha also has very good position, he works as engineer in charge of coke furnace. The factory is situated in the Urals. My grandson Kolka goes to school and Eda is also learning reading and writing. I am going to photograph them both and send you pictures when they are ready and please, dear Macha, send me photos of all my nephews, photos of my brothers Albert and Aleksander. Tell my brothers to write to me and describe everything about themselves.

Dear Macha, do you know where is Uncle Tom and Aunty Olga Kuper? I think that they are also in England. When you write letter to London please give our regards to Aunty Febi.

Dear sister I am longing to be near you, to talk to you and find out all about you and your children and to know more about your late daughter. It is tragedy that you lost her so soon. Now we are both without daughters, daughters are so much nicer, they are more gentle and loving.

Please write to me all about your life in England. Here in Russia at present everything goes ahead, we are building factories, producing works, new buildings, life is completely different to what it was before.

Dear Macha, I would like to teach my grandchildren English language, but unfortunately I have not any books in English. Please send me English books which will help me teach them.

Please write to me more often. Give all my love to all. Your loving sister Eda Bolotova.

PS

Macha, Sasha has holiday very year, maybe we could come and visit you in England. Tell us how to get entry to England. Write, write soon.

Mae cywair diddorol i’r llythyr ac mae’n bosib y bu’n rhaid i’r teulu gymryd gofal wrth drafod bywyd yn Rwsia. Ar yr wyneb y mae’n galonogol am eu bywydau yn Gubakha a’r amodau yn Rwsia. Serch hynny, mae yna sawl sylw arwyddocaol yn ymwneud ag anawsterau a ddioddefwyd ganddynt dros y degawd diwethaf. Mae’r ail lythyr i Mary gan fab Edith, Alexandre (Sasha), wedi ei ddyddio ar 18 Hydref 1930, mae’n rhoi disgrifiad o’u sefyllfa sy’n fwy plwmp a phlaen. Mae Alexandre hefyd yn cydnabod mai tenau iawn oedd y posibilrwydd i’r Bolotoviaid gael caniatâd i adael Rwsia er mwyn ymweld â Phrydain. Mae’r llythyr gwreiddiol yn yr Archif ac mae’r testun isod wedi ei gymryd o’r cyfieithiad:

Dear Aunty Mary,                                                                 

We have received your letter dated 7.10.1930, it is the first one for the past 10 years.

Many changes occurred at your place in those years and I am sending our condolences on the death of grandmother, Uncle Petia and other relatives. The only thing that is good is that your sons are grown up and therefore you shall be looked after and happy, which we wish you from all our hearts.

There are many changes here as well. As you will now we have settled in the Urals.

We are all alive and well: Mother, father, wife and children: Niusia, Idunk and Kolka. We live together and the time goes fast. My son is now seven and a half years old and goes to school. Idunia shall start school in the next year. My youngest Niusia, she is two years old, is still at home happily running around the rooms.

I am working from morning until night on the coal furnaces. The father works on the building of a large coal chemical plant.

Grandmother Ida and the wife are occupied on home duties.

In the evenings we are listening to the radio and find out all the news and what is happening in the Soviet Union.

The winter is almost here. It is cold and sometimes the frost reaches -40c. Our locality is full of forests and mountains. In the forests there all kinds of creatures and animals – also some bears. In my free time which does not occur often – I take a rifle and go hunting.

You are inviting us for a visit, but it is so far and it is impossible to arrange for such a trip, one has to obtain a permit to leave.

Write often please, let’s keep contact which we lost such a long time ago.

We are sending greetings from all our family, to all our relatives so far away. We are wishing you a long and happy life and you Aunty to marry the sons and wait for grandchildren.

I am kissing you many times from my heart, your nephew Sasha.

Address:       Russia

Ural

St, Gubakha

Coal Plant

Master of the Coal Furnaces

Alexandr Alexendrovich Bolotov

PS Mother is going to write herself as soon as she can. We are going to get our photo made for you soon.

I chwiorydd a fyddai wedi mwynhau safon bywyd cymharol lewyrchus yn Hughesovka, bu bywyd yn amlwg yn anodd iawn yn ystod y ddegawd ers iddynt adael. Mae’n hawdd dod i’r casgliad mai’r rheiny a adawodd am Brydain fu’r rhai ffodus. I raddau, mae’n debyg fod hynny yn wir. Serch hynny, dychwelodd gŵr Mary, Percy, o fod yng ngwasanaethau gyda Byddin Prydain yn Rwsia â’i iechyd yn wael ac er ei fod yn ŵr sgilgar cafodd drafferth dod o hyd i waith. Roedd chwe mab gan Mary a Percy ond mae’n amlwg bo’r ddau wedi dymuno cael merch. Fel y dyfalodd Edith, mae’n debyg y trawyd y ddau yn galed gan farwolaeth eu merch, Joyce, o fewn tair wythnos iddi gael ei geni ym 1925. Daeth trasiedi arall i ran y teulu’r flwyddyn ganlynol pan fu farw Percy yn 48 oed, a hynny ddiwrnod wedi iddynt golli eu mab 9 oed Joey, a laddwyd mewn damwain modur. Fel rhiant sengl yn gofalu am ei theulu ym Manceinion, mae’n rhaid bod bywyd wedi bod yn galed i Mary Blackburn. Mae hefyd yn anodd dychmygu sut lwyddodd ei chwaer Edith i ymdopi yn Rwsia yn ystod y Rhyfel Cartref. Mae’n rhaid bod colli mab yn y rhyfel a symud i Gubakha wedi bod yn brofiadau trawmatig. Roedd Edith yn ddiolchgar bod gwaith gan ei gŵr a’i mab o leiaf a bod y teulu yn dal ynghyd. Peth bach efallai ond, gobeithio i Edith a Mary gael cysur o’r ffaith iddynt unwaith eto allu cysylltu wedi toriad o 13 o flynyddoedd a’u bod yn gallu rhannu newyddion am y teulu a, diau, atgofion hefyd am eu dyddiau yn Hughesovka.

Mae’r deunydd a ddefnyddiwyd yn yr hanes hwn wedi ei dynnu o lythyrau sy’n cael eu cadw yn Archif Ymchwil Hughesovka yn Archifau Morgannwg.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dianc o Rwsia: Hanes Percy Blackburn

Un o’r llu o ddeunyddiau amrywiol a gaiff eu cadw yn Archifau Morgannwg yn Archif Ymchwil Hughesovka yw cofnod cyflogaeth ar gyfer John Percy Blackburn, a’r dyddiad 26/8 Ebrill 1918 arno, ar bapur sgwennu cwmni’r New Russia Company Limited:

To All Whom This may Concern

We beg to certify that the bearer Mr John Percy Blackburn has served the Company since 1894. From that date till 1903 he acted as assistant to the engineer in charge of the maintenance of our railway and its buildings, and was then promoted to the position of responsible chief of that department. In his capacity he also did survey work and built several branch lines of railroad. Subsequently Mr Blackburn took charge of our entire railway service, a position he has filled with ability.

Mr Blackburn is leaving us on account of the troublesome state of affairs in this country and the advice of the British Consul General, and we lose in him a thoroughly efficient railway manager, reliable in every respect. He leaves us with our best wishes and we can strongly recommend him for a similar position.  [HRA/D431]

Un o sgil effeithiau’r rhyfel oedd ar garlam dros Rwsia oedd y ‘sefyllfa drafferthus’ y cyfeiria’r llythyr ato, rhyfel rhwng y byddinoedd Coch a Gwyn yn dilyn Chwyldro Bolsieficaidd 1917. Fel yn achos llawer o dramorwyr yn Rwsia’r adeg yma, cynghorwyd Percy Blackburn i adael y wlad. Fodd bynnag, tra roedd y rhan fwyaf yn troi eu golygon at gyfeiriad Petrograd a’r ffin â’r Ffindir, fel y llwybr dianc cyflymaf, anelodd Percy am y gogledd i ymuno â’r Lluoedd Prydeinig yn Murmansk. Adroddir ei hanes trwy gofnodion teuluol teulu’r Blackburn sydd wedi eu cadw yn Archif Ymchwil Hughesovka (HRA/D431) a hefyd drwy gofnodion milwrol Percy gaiff eu cadw yn yr Archifau Cenedlaethol yn Kew (WO374/6847).

Ganed John Percy Blackburn (a adwaenid fel Percy) yn Blackburn ym mis Gorffennaf 1878 ond fe’i magwyd yn Hughesovka (Donetsk erbyn hyn) yn Rwsia. Roedd ei dad, Joseph Blackburn, yn fowldiwr ffowndri ac yn un o blith llawer o ddynion, a ddenwyd gan y cyflog ac, heb amheuaeth, yr addewid o antur, i ymuno â chwmni New Russia Company John Hughes.  Roedd Hughes, meistr haearn a pheiriannydd o Dde Cymru, wedi ei gomisiynu gan Lywodraeth Rwsia ym 1869 i adeiladu ffowndri haearn yn rhanbarth Donbass yn ne Rwsia (sef ardal Donetsk yn Wcráin erbyn hyn). Dychwelodd Joseph Blackburn a’r rhan fwyaf o’i deulu i Brydain wedi’r chwyldro yn Rwsia ym 1905 gan sefydlu cartref yn Chorlton on Medlock ger Manceinion. Ond roedd Percy fodd bynnag wedi priodi Mary Steel y flwyddyn flaenorol, ar 2 Ebrill 1904, yn yr Eglwys Saesneg yn Hughesovka. Fel Percy, roedd Mary yn dod o deulu oedd wedi ymsefydlu a gweithio yn Hughesovka am ddegawdau. Fel y rhelyw o’r gweithlu tramor yn Hughesovka, roedd Percy yn ŵr sgilgar ac yn gyflogai gwerthfawr. At ei gilydd, roedd y New Russia Company yn dwyn ei ddynion sgilgar i mewn o’r tu allan, yn aml o Dde Cymru. Roedd Percy fodd bynnag, yn rhan o’r genhedlaeth gyntaf i gael ei fagu yn Hughesovka. Treuliodd ei brentisiaeth fel syrfëwr tir yn Rwsia ac erbyn iddo gyrraedd 22 oed roedd yn syrfëwr yn gweithio ar ddatblygiad a chynnal y system reilffordd a chwaraeodd ran allweddol yn y gwaith o gyflenwi’r New Russia Company â deunyddiau crai ac yn allforio’r haearn a dur a wnaed yn ei ffwrneisi. Mae’n rhaid ei bod wedi bod yn benderfyniad anodd i aros ymlaen ym 1905, ond roedd Mary yn dod o deulu mawr ac roedd y rhan fwyaf o deulu Steel wedi dewis aros. Flynyddoedd yn ddiweddarach, dywedodd Mary wrth ei theulu fod Percy yn argyhoeddedig fod Rwsia yn wlad llawn addewid ac y byddai’r New Russia Company yn parhau i chwarae ei ran yn adeiladu economi newydd fodern.

Ganed Bertie, yr hynaf o bum mab a dwy ferch Percy a Mary, yn Hughesovka ym 1905. Flynyddoedd yn ddiweddarach disgrifiwyd y bywyd llewyrchus y bu’r teulu yn ei fwynhau gan William, un o feibion Percy:

The house we lived in was fairly large with extensive grounds. It had separate quarters for coachman, yardman and female help, stables for three horses and loft above to store the horse carriages or sledges whatever the season was. A huge garden with endless rose trees for my mother because she used to make a special jam from the rose leaves. There were two kitchens one attached to the house for winter use and the other across the yard for summer.

Big double gates gave the only entry from the road which, turning left, took us to the works and/or the town. …. And facing our gates just endless open space. I am near certain that the football ground was not far from this area…. 

I and my brothers went to the English School and I remember going with my father to see the foundations for a new school the year we left.

Roedd hyn oll i newid ym 1917, gyda’r rhyfel yn mynd rhagddo’n wael a’r economi ar fin dymchwel, ildiodd y Tsar yr awenau a phasiodd y rheiny i’r Llywodraeth Ryddfrydol o dan arweiniad Alexander Kerensky. Os oedd y rheiny yn Hughesovka o’r farn yr efallai y byddai hyn yn arwain at rywfaint sefydlogrwydd, parodd penderfyniad Kerensky i barhau â’r rhyfel at hyd yn oed fwy o gynnwrf. Erbyn haf 1917, roedd chwyldro yn yr arfaeth, gyda rheolaeth y Llywodraeth ar y brifddinas yn cael ei herio gan Soviet Petrograd a dychweliad Lenin i Rwsia ym mis Ebrill 1917. Gyda chyfraith a threfn yn wynebu’r fath ddistryw penderfynodd llawer o’r teuluoedd Prydeinig yn Hughesovka i adael Rwsia.

Roedd dau fab hynaf Percy yn yr ysgol yn Lloegr, ond mae’n rhaid ei bod wedi bod yn dasg a hanner i Mary, gyda chymorth ei mam Tabitha, i gynllunio a chwblhau’r daith yn ôl i Brydain. Gadawsant Hughesovka ar 19 Medi gyda’r tri mab, Harold oedd yn 8 oed, William oedd yn 7 oed a Joey oedd yn 3 mis oed. Byddai’r daith i Loegr, drwy Riga, fel rheol wedi cymryd tuag wythnos ond, oherwydd y rhyfel, yr unig lwybr oedd ar agor odd drwy St Petersburg, y Ffindir, Sweden a Norwy. Fe gyrhaeddon nhw Aberdeen maes o law ar 2 Tachwedd. Bu’n siwrne o 6 wythnos ac yn ystod cymal cyntaf y daith i Petrograd fe fyddent wedi gorfod gwau eu ffordd drwy rwydwaith drafnidiaeth a ddifrodwyd gan ryfela, yn brin o ran bwyd ac arian ac mewn peryg parhaus o gael eu harestio neu o ddioddef lladrad.

Mae hanes eu taith, fel y’i hadroddwyd gan Mary Steel a’i mab William i wyres Mary, wedi ei gadw yng nghofnodion Archif Ymchwil Hughesovka (HRA/D431). Fel y nododd William, roedd yn edifar gan ei fam-gu, Tabitha Steel, iddynt orfod gadael Hughesovka  ar gymaint o frys:

I always remember her complaining ‘til she died that she should have brought a bag of gold sovereigns that in the haste of departure she left behind. My mother, in later years, told me that she had to use a great many of them to oil the wheels of our departure. I still possess one sovereign and a silver rouble. Father lost almost everything; his faith in the future of Russia caused him to invest heavily but I suppose the revolution caught his too quickly.

Ymsefydlodd y teulu ar Corn Street, Chorlton-on-Medlock, y drws nesa i frawd yng nghyfraith Mary. Roedd Percy, ar y llaw arall, wedi dewis aros ar ôl, fel y cofiodd William yn ddiweddarach:

…in the vain hope of saving something of his future and possessions and in the end had to flee to save his own life. It was two years before we saw him again.

Mae wyres Percy yn parhau â’r stori sy’n seiliedig ar ei ddyddiaduron: Er bod eu teuluoedd yn ddiogel ym Mhrydain, roedd hi’n dod yn amlwg fod bywyd yn Hughesovka yn gynyddol anos i Percy a’r gweithwyr tramor a oedd yn weddill ymhlith cyflogeion y New Russia Company. Yn dilyn y chwyldro Bolsieficaidd ym 1917, roedd yr ysgrifen ar y mur i’r New Russia Company wrth i’r wladwriaeth gymryd awenau’r diwydiant. Tra bod angen o hyd am y sgiliau a feddai’r gweithwyr o Brydain, roedd tuedd i ddrwgdybio tramorwyr hefyd ar gynnydd a hybwyd gan y newyddion am ymyrraeth filwrol Prydain yn y gwaith o geisio dymchwel y llywodraeth Bolsieficaidd.

After handing to the authorities his rifles and other weapons kept for his own safety and hunting he finally, on 8 March 1918, handed in to the police his Smith and Wesson revolver, No 87033, and commenced to prepare for his move from Hughesovka. He had money in various companies, but the Bolshevik Government were now in supreme power in Russia and everything fully controlled by them and careful watch being kept on foreigners, their business and assets.

The result was that when grandad attempted to realise on his assets they just closed in and he was able to draw 10,000 roubles at the time the currency was 10 roubles to the pound.

40,000 roubles was held back for investigation, as they put it, also property, land and personal holdings. Notes in his diary show covering expenses for the journey. He had decided to make his way to Murmansk.

He left Hughesovka 10 April 1918 and made his way to Moscow to see the British Consulate General to make his claim on assets left behind and obtain passport coverage and he stayed there for six days whilst all was clarified.

Mae’r rhestr isod yn dangos y paratoadau a wnaeth Percy ym mis Ebrill 1918 ar gyfer ei daith i Moscow. Mae’n debyg fod y swm mawr a glustnodwyd ar gyfer ‘cildwrn a mân ddyledion’ yn cynnwys cyfran sylweddol i brynu ‘ewyllys da’ gan swyddogion lleol.

Passport stamps – 4 roubles

Passport photo – 22 roubles

1 pair of braces – 18 roubles

1 portmanter (sic) – 18 roubles

1 Handbag – 20 roubles

Photo with friend – 20 roubles

Tobacco for road (quarter pound) – 9 roubles

Shirts and collars – 45 roubles

2 pairs Gloves (size 6) – 9 roubles

Bread – 20 roubles

Eggs – 10 roubles

Tips and small debts paid – 103 roubles

Mae stori Percy yn un anarferol.  Er i fwyafrif llethol y gweithlu tramor yn Hughesovka ddewis dychwelyd adref, roedd hi’n amlwg fod bryd Percy â’i fryd ar ymuno â Lluoedd Arfog Prydain gyda Byddin Ymgyrchol Gogledd Rwsia oedd â’u pencadlys ym mhorthladd gogleddol Murmansk. Efallai y cafodd hyn ei brocio gan benderfyniad i ‘wneud ei ran’ o ystyried bod ei frawd ym Manceinion wedi ymuno â’r Fyddin. Mae’n fwy tebygol fodd bynnag, ei fod yn dal yn credu yn nyfodol Rwsia a’i fod am aros yno gyhyd ag y bo modd i weld sut fyddai pethau’n datblygu.

Sefydlwyd Byddin Ymgyrchol Gogledd Rwsia gan y Cynghreiriaid yn y lle cyntaf er mwyn amddiffyn y porthladdoedd Rwsiaidd a ddefnyddid i gyflenwi byddin Rwsia a oedd yn ymladd ar y Ffrynt Ddwyreiniol. Yn dilyn Cytundeb Brest Litovsk, pan dynnodd y Bolsieficiaid Rwsia yn ôl o’r rhyfel, fe gryfhawyd y Fyddin Ymgyrchol gan luoedd o Brydain a’r Unol Daleithiau, yn bennaf i warchod yr arfau a’r cyflenwadau yn Archangel a Murmansk.  Fodd bynnag, er bod ei bwrpas yn ymddangos yn amddiffynnol, defnyddiwyd y Llu yn gynyddol i gefnogi’r Byddinoedd Gwyn yng Ngogledd Rwsia yn eu hymgyrchoedd yn erbyn y Fyddin Goch.

Gellir gwau hanes Percy at ei gilydd nid yn unig o’r deunydd yn Archif Ymchwil Hughesovka ond hefyd ei gofnod milwrol sydd yn yr Archifau Cenedlaethol yn Kew. Nid yw’n amlwg pa fath o dderbyniad a gafodd Percy gan y Lluoedd Prydeinig ym Murmansk pan gyrhaeddodd ym mis Mai 1918, ac yntau erbyn hynny yn 40 oed a heb unrhyw brofiad milwrol. Mae ei deulu yn credu, yn y lle cyntaf, iddo gael ei gyflogi’n gyfieithydd ac mae hyn yn cyd-fynd â’i reng fel Rhingyll Dros Dro yng Nghatrawd Middlesex.  Erbyn mis Gorffennaf 1918, fodd bynnag, mae’n amlwg fod ei sgiliau yn rheoli rhwydweithiau rheilffyrdd wedi cael eu cydnabod. Mewn llythyr i’r Swyddfa Ryfel, 17 Gorffennaf 1918, mae’r Uwch Gadfridog Maynard, Arweinydd Lluoedd Tiriogaethol y Cynghreiriaid ym Murmansk yn gofyn am ddyrchafu Percy yn swyddog:

I have the honour to inform you that Mr J Blackburn who is an experienced railway engineer having many years experience in Russia is staying out here to supervise the Russian Railway Service.

General Poole has recommended Mr Blackburn to have a Temporary Commission as a Second Lieutenant and I beg to request that covering authority may be given for this appointment with effect from 1 July 1918, which is essential for the fulfilment of his duty. [WO374/6847]

Fodd bynnag, mae’n amlwg fod pryder nad oedd Percy wedi cael unrhyw hyfforddiant milwrol ac fe gymerodd 2 fis i’r Swyddfa Ryfel gytuno, yn anfoddog, i’r trefniant hwn i roi dyrchafiad dros dro i i swydd is-lifftenant gydag Adran Gweithredu Rheilffyrdd, Lluoedd y Cynghreiriaid Murmansk, Rwsia:

It is no doubt irregular but the circumstances are so peculiar that you may be inclined to agree that covering authority might be granted in this case [WO374/6847]

O ystyried bod y rhyfel hwn a oedd yn mynd rhagddo’n gyflym yn dibynnu ar y gallu i gludo lluoedd a chyflenwadau dros bellteroedd mawr, byddai gwybodaeth a sgiliau Percy wedi bod yn amhrisiadwy. Ym mhen misoedd daeth hynny’n yn amlwg i eraill a derbyniodd y Swyddfa Ryfel gais gan y Russo-Asiatic Company, ymmis Rhagfyr 1918, i ryddhau Percy o’r Fyddin i weithio i’r cwmni ar rwydwaith reilffordd Siberia. Yn anffodus yr oedd hi’n amlwg erbyn hynny fod y gwaith a’r amodau wedi dweud ar iechyd Percy. Erbyn mis Hydref 1918 roedd yn ei ôl mewn ysbyty ym Mhrydain, yn ail ysbyty milwrol Manceinion i ddechrau ac wedyn yn Ysbyty John Leigh yn Altringham yn gwella o’r sgyrfi a ‘neurasthenia’ – cyflwr sydd fel rheol yn gysylltiedig â blinder cronig yn dilyn ymlâdd meddyliol a chorfforol. Er bod y teulu Blackburn yn credu iddo ddychwelyd am gyfnod byr i Rwsia, mae ei gofnod milwrol y cynnwys manylion am gyfres o fyrddau meddygol a gynhaliwyd ym Manceinion yn ystod hanner cyntaf 1919 lle cafodd ei asesu fel un nad oedd yn ffit i wasanaethu. Gyda Byddin Ymgyrchol Gogledd Rwsia eisoes yn cael ei ddirwyn i ben, gollyngwyd Percy o’r Fyddin yn ail hanner 1919.

Ar ôl gadael y Fyddin ailymunodd Percy â’i deulu yn Chorlton-on-Medlock. Er gwaetha’i eirdaon trawiadol gan y New Russia Company, fel llawer a ddychwelodd o Hughesovka, roedd dod o hyd i waith yn union wedi’r rhyfel yn anodd wrth i’r economi grebachu. Ar ben hynny, byddai wedi bod yn gynyddol amlwg mae bychan iawn oedd y siawns i gael dychwelyd i Rwsia. Mae ei wyres yn cofio:

Grandad Blackburn was not able to get work in England. Eventually, and sadly, he did work as a checker on the docks. It must have been awfully hard for him to do this type of work after the life he enjoyed in Russia and the work he did over there.

Er i Mary Blackburn fyw tan 1961, bu Percy farw ar 16 Tachwedd 1926 yn 48 oed. Efallai bod geirda gan ei Bennaeth Milwrol yng Ngogledd Rwsia yn cynnig tystiolaeth addas o’r hyn a gyflawnodd:

Mr J P Blackburn joined the North Russia expeditionary Force in Murmansk in May 1918 actuated by a desire to help his country. He was employed in the railways and did not most excellent work for 6 months until invalided home. I saw much of his work and was impressed not only with his technical knowledge but also with the zeal and energy with which he carried out his duties. He is full of initiative and works with considerable tact. He has gained the esteem and respect of the members of the NREF.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Dianc o Rwsia, 1917: Hanes y teulu Cartwright

Mae gan Archifau Morgannwg gopi o basbort a gyhoeddwyd gan y Conswl Cyffredinol Prydeinig yn Odessa i Gwladys Cartwright o Ddowlais.

 

HRA/DX726/22/1: Pasbort Prydeinig cyflwynwyd i Mrs Gwladys Ann Cartwright yn Odessa, Tach 1915, ac adnewyddwyd, Meh 1917

Mae’r pasbort, fel y rhan fwyaf o ddogfennau swyddogol, yn blaen iawn ac yn gofyn ac yn mynnu:

… in the Name of His Majesty all those whom it may concern to allow Mrs Gwladys Anne Cartwright, a British Subject, accompanied by her daughter Ella Cecil and son Edward Morgan to pass without let or hindrance and to afford her every assistance and protection to which she may stand in need. [DX726/22]

O’i archwilio’n fanylach, fodd bynnag, mae’n amlwg bod y pasbort yn adrodd hanes dihangfa ddramatig y teulu Cartwright o’r rhyfel yn Rwsia ym 1917, bron union gan mlynedd yn ôl, wrth i’r wlad gyfan brofi chwyldro.

Cedwir y pasbort yn Archif Ymchwil Hughesovka. Mae’r archif yn nodi manylion am fywydau a ffawd y dynion a’u teuluoedd a adawodd de Cymru, ym mlynyddoedd olaf yr 19eg ganrif a degawd cyntaf y 20fed ganrif, i weithio yn niwydiannau glo, haearn a dur yr hyn a adwaenid bryd hynny fel Hughesovka sef bellach Donetsk yn Wcráin. Mae craidd y casgliad yn ymwneud â hanes John Hughes o Ferthyr Tudful a wahoddwyd gan Lywodraeth Rwsia yn 1869 i sefydlu ffowndri haearn yn ne Rwsia. Roedd Hughes yn beiriannydd a meistr haearn profiadol ac roedd Llywodraeth Rwsia yn gwerthfawrogi bod angen ei arbenigedd a’i sgiliau rheoli i fanteisio ar y deunyddiau crai – mwyn haearn, glo ac ynni dŵr – a oedd i’w canfod yn rhanbarth Donbass, Rwsia. O’i ran yntau, gwelodd Hughes hyn fel cyfle i adeiladu ymerodraeth fusnes ar ffurf y New Russia Company, a sefydlodd gyda’i bedwar mab. Cydnabu hefyd fod angen dynion medrus, wedi eu trwytho yn y diwydiannau glo, haearn a’r diwydiant dur newydd. O ganlyniad fe recriwtiodd yn helaeth ledled de Cymru. Lluniwyd contractau, i ddechrau, am dymor o dair blynedd a manteisiodd llawer ar ei gynnig i weithio yn Hughesovka, y dref a oedd yng nghanol gweithrediadau’r New Russia Company ac a enwyd ar ôl John Hughes. Ar ôl talu Hughesovka am eu tocynnau teithio, denwyd llawer o ddynion gan yr arian a’r addewid o antur. Er bod yr amodau’n galed, gyda gaeafau rhewllyd a hafau poeth a sych, derbyniodd y dynion dâl da ac edrychodd y Cwmni ar eu holau. Wrth i’r busnes sefydlogi symudodd teuluoedd cyfan draw i ymgartrefu yn Hughesovka. Ym 1896 cadarnhaodd cyfrifiad o fewnfudwyr Cymreig yn Hughesovka fod ryw 22 o deuluoedd yn yr ardal. Mae’r Archifau Ymchwil yn adrodd eu hanes drwy gyfrwng ffotograffau, llythyron, papurau busnes a dogfennau swyddogol. I ychwanegu at hynny, mewn nifer o feysydd ceir atgofion gan aelodau o deuluoedd, yn aml flynyddoedd yn ddiweddarach ac a ddidolwyd adeg sefydlu’r Archif.

Roedd y teulu Cartwright yn un o blith nifer o deuluoedd a deithiodd o dde Cymru i weithio i’r New Russia Company yn Hughesovka. Roedd Percy Cartwright yn fab i argraffwr o Ddowlais. Yn sgolor talentog, mae ei enw yn ymddangos yn aml mewn papurau lleol fel enillydd gwobrau mewn arholiadau a chystadlaethau a gynhaliwyd gan yr Ysgol Sul leol yng Nghapel Methodistaidd Elizabeth Street yn Nowlais. Roedd yn fabolgampwr brwd ac yn aelod o bwyllgor clwb criced Dowlais, y Lilywhites a’r clwb pêl-droed lleol. Yn hytrach na dilyn ei dad i’r busnes argraffu, roedd talent wyddonol gan Percy. Erbyn 1901, yn 22 oed, ef oedd y cynghorydd gwyddonol yn y gwaith dur lleol. Yn ifanc, uchelgeisiol a sgiliau ganddo o ran creu dur, Percy oedd yr union fath o ddyn yr oedd y New Russia Company ei angen yn Hughesovka. Gadawodd Percy am Hughesovka ym 1903 a bu’n gweithio i’r New Russia Company fel Cemegydd Metelau, i ddechrau fel Cemegydd Cynorthwyol y Cwmni ac yna fel y Prif Gemegydd.

HRA/DX726/2: Percy Cartwright yn sefyll yn ei labordy, tua 1912

Bu’n byw yn Hughesovka am y 14 mlynedd nesaf, gan ddychwelyd i dde Cymru ym 1911 i briodi athrawes ysgol 26 oed, Gwladys Morgan.

HRA/DX726/5: Gwladys Ann Cartwright yn ffenest ei thy yn dal Midge, ci y teulu, Medi 1912

Roedd Gwladys, a oedd hefyd o Ddowlais, yn byw’n agos i deulu’r Cartwright. Ei thad, Tom, oedd y groser lleol a mynychai’r teulu Gapel Elizabeth Street hefyd. Ganed eu plentyn cyntaf, merch o’r enw Ella, yn Hughesovka ddwy flynedd yn ddiweddarach ym 1913.

HRA/DX726/13: Ella Cecil Cartwright yn yr ardd yn Hughesovka yn ystod y gaeaf, tua 1916

Mae gan Archif Ymchwil Hughesovka set wych o ffotograffau sy’n rhoi cip ar gyfleusterau gweithgynhyrchu’r rhanbarth, tref Hughesovka ei hun, a adeiladwyd i roi cartref i’r gweithlu ac i fywydau’r rheiny a deithiodd o dde Cymru i weithio i’r New Russia Company. Ar sawl cyfrif, roedd y Cwmni yn ei ddydd yn gyflogwr blaenllaw, gyda darpariaeth ar gyfer tai, ysbytai ac ysgolion. Serch hynny, i lawer o’r gweithlu lleol roedd bywyd yn gyntefig o hyd a dioddefodd y dref yn rheolaidd o heintiau ac epidemigau. Er nad yn hollol rydd o hyn i gyd, mae’r ffotograffau yn dangos y byddai teulu’r Cartwright a theuluoedd eraill o Gymru wedi mwynhau ffordd freintiedig iawn o fyw gyda thŷ cwmni mawr â gardd helaeth iddo, gweision a cherbydau a cheffylau ar gyfer yr haf a slediau i’r gaeaf [DX726/1-17, 19-21].

HRA/DX726/20/1: Percy a Gwladys Cartwright yn eu coets gyda’r gyrrwr, Hyd 1913

Mewn nodyn sydd wedi ei atodi at lun o’r car a cheffyl mae Gwladys yn nodi ei bod yn siomedig nad yw ei gyrrwr Andre eto wedi cael gafael ar ei ffedog ledr ac o ganlyniad, nad oes golwg rhy daclus arno. Yn ystod misoedd yr haf byddai Gwladys a’r merched yn dianc o’r dref gyda llawer o deuluoedd eraill i fynd ar wyliau lan y môr. Roedd bywyd cymdeithasol byrlymus i’w gael, a byddai’r gymuned yn dod ynghyd yn aml ar gyfer digwyddiadau chwaraeon a chymdeithasol. Roedden nhw hefyd yn cadw cysylltiadau clòs â theuluoedd a ffrindiau yng Nghymru, ac ymddangosodd adroddiadau o Hughesovka yn aml ym mhapurau newydd Cymru. Er enghraifft, roedd gan Percy dalent actio amatur ac fe geir adroddiadau yn y Western Mail, ym 1914, am gynyrchiadau a berfformiwyd yn Hughesovka gyda Percy yn chwarae’r brif ran. Ym mis Mai 1914 adroddodd y papur:

Whilst the Welsh national drama is “holding the boards” at the New Theatre, Cardiff it is interesting to note that at Hughesoffka in South Russia where the great iron and steel works funded by the late Mr John Hughes still exist, a number of British plays have been presented within the last few weeks by, amongst others, several players who hail from Wales and are now resident on Russian soil. One of these, The Parent’s Progress, an amusing comedy went exceedingly well, and the chief part “Samuel Hoskins” was admirably sustained by Mr Percy Cartwright of Dowlais.… [Western Mail, 11 Mai 1914]

Fodd bynnag, roedd hyn oll i newid ym 1917. Erbyn 1914 roedd nifer y tramorwyr yn Hughesovka wedi disgyn yn sylweddol, er bod llawer yn parhau i gael eu cyflogi gan y New Russia Company mewn swyddi technegol a rheoli allweddol. Wedi dechrau’r rhyfel, roedd nifer o’r dynion ifanc wedi gadael i deithio’n ôl i wledydd Prydain i ymrestru, ond aeth bywyd yn ei flaen i lawer o’r rhai a arhosodd yn Hughesovka er, yn gynyddol felly, mynnwyd bod y ffatrïoedd yn cynhyrchu arfau a dur ar gyfer ymdrech ryfel Rwsia. Erbyn 1917, fodd bynnag, wedi 3 blynedd o golledion trwm o ran dynion a thiriogaeth, roedd y rhyfel yn mynd yn wael i Fyddin Rwsia gydag ysbryd y milwyr yn dadfeilio a’r economi ar fin chwalu. Aeth pethau ar chwâl yn gynnar yn y flwyddyn gydag anrhefn a therfysg yn y brifddinas Petrograd (St Petersburg gynt), a daniwyd gan brinder bwyd affwysol. Gan werthfawrogi na allasai ddibynnu mwyach ar y Fyddin, ildiodd y Tsar ei goron a throsglwyddwyd y grym i Lywodraeth Dros Dro o wleidyddion rhyddfrydig y Duma dan arweiniad Alexander Kerensky.

Fodd bynnag, os oedd teuluoedd Hughesovka dan yr argraff y gallai hyn wella eu sefyllfa, cawsant eu siomi’n ddirfawr. Roedd penderfyniad Kerensky i barhau â’r rhyfel yn amhoblogaidd ac yn gynyddol felly roedd y Llywodraeth Dros Dro yn cystadlu am rym gyda Sofiet Petrograd. Taniwyd fflamau chwyldro ymhellach fis Ebrill pan ddychwelodd arweinydd y Bolsieficiaid, sef Lenin, i Rwsia.

Gan weld y llywodraeth yn dadfeilio o’u blaenau ac, mewn sawl ardal, y gyfraith a threfn hefyd, byddai’r teuluoedd yn Hughesovka wedi teimlo’n fwyfwy ynysig a dan fygythiad. Fel unigolion cymharol gyfoethog a symbolau o berchentyaeth dramor roedden nhw yn darged i’r chwyldroadwyr ac i’r ysbeilwyr. Dechreuodd y teulu Cartwright a llawer o rai eraill ystyried eu dewisiadau. Byddai gadael rhan fwyaf eu heiddo a’u ffordd o fyw wedi bod yn benderfyniad anodd ond, erbyn haf 1917, dewisiadau cyfyng oedd yn eu hwynebu. Roedd nifer o deuluoedd gan gynnwys y teulu Steel a’r teulu Calderwood wedi gadael eisoes neu’n paratoi i adael ar frys. Mae Leah Steel, a ddychwelodd i Lundain gyda’i rheini ym mis Gorffennaf 1917, yn cofio cyn iddynt adael:

…. in our area mobs of people roamed around claiming everything as their own, but they never took away or claimed anything from our home [DX664/1].

Mae’n bur bosib mai’r newyddion am wrthryfel cyntaf y Bolsieficiaid oedd y ffactor allweddol ym mhenderfyniad y teulu Cartwright i ymadael â Hughesovka. Ond roedd yna gymhlethdod pellach. Roedd Gwladys yn disgwyl eu hail blentyn, Edward Morgan, a aned yn ystod haf 1917. Ar ben hynny, roedd trwyddedwyd pasbort Gwladys am gyfnod o ddwy flynedd yn 1915 ac roedd hwnnw i ddod i ben yn ail hanner 1917. Felly er yr oedd yn ôl pob tebyg yng nghyfnod olaf beichiogrwydd, gallwn weld o’r dogfennau iddi fod yn rhagofalus drwy adnewyddu ei phasbort yn y Gonswliaeth Brydeinig yn Odessa ym mis Mehefin 1917. Ychydig wythnosau yn unig wedi hynny fe ychwanegwyd enw Edward i’w phasbort ar 7 Awst.

Erbyn mis Awst doedd dim troi nôl ac roedd siwrnai faith a pheryglus yn ôl i Gymru yn wynebu’r teulu Cartwright mor fuan wedi geni’r babi. Roedd y rheiny a aeth i Hughesovka naill ai wedi teithio ar y llwybr môr deheuol ar draws Môr y Canoldir a’r Môr Du i Odessa neu wedi teithio dros y tir ar drên trwy’r Iseldiroedd, yr Almaen a Gwlad Pwyl. Roedd y ddau lwybr yma bellach ynghau oherwydd y brwydro. Yr unig ddewis oedd yn weddill oedd teithio i’r gogledd i Petrograd ac oddi yno drwy’r Ffindir, Sweden a Norwy cyn croesi Môr y Gogledd yn ôl i Ynysoedd Prydain.

Gan adael Hughesovka, mae’n debyg ar ddiwrnod olaf mis Awst, byddai cymal cyntaf y siwrnai wedi bod ar drên i Petrograd – taith o ryw 900 milltir. Roedd cludiant i raddau helaeth wedi’i neilltuo i’r fyddin ac ar y gorau byddai hon wedi bod yn siwrnai anghyfforddus dros nifer o ddyddiau, gyda’r teulu’n bachu unrhyw ofod a allent ar y cerbydau ac yn y coridorau. Ni fyddai dewis wedi bod gan y teulu Cartwright ond teithio gydag ychydig iawn o ran dillad ac eiddo a chan gario cymaint o fwyd ag y bo modd. Gan deithio mewn trên ar draws gwlad a oedd yng nghanol rhyfel, byddent wedi gorfod wynebu oedi di-ben-draw a bygythiad o gael eu harestio neu ladrata am yn ail. Mynnodd Mary Ann Steel, a wnaeth yr un daith gyda’i mam a’i thri brawd rai wythnosau yn ddiweddarach, fynd â samofar ei mam gyda hi ar y daith. Yn ôl atgof y teulu roedd hi’n benderfynol y bydden nhw’n gallu…berwi eu dŵr a gwneud eu te eu hunain ar bob platfform reilffordd y byddent yn aros ar hyd y daith. O ddadansoddi pasbort Gwladys, gwyddom eu bod ym Mhetrograd erbyn ail wythnos mis Medi. Ar y pwynt yma byddent wedi ymlâdd ond, i ychwanegu at eu trafferthion, y ddinas bellach oedd calon y chwyldro. Er i Kerensky wrthsefyll ymgais y Fyddin i gipio grym, roedd rheolaeth dros y ddinas yn llithro i afael Sofiet Petrograd a’r Bolsieficiaid. Roedd hyn ond ychydig wythnosau cyn chwyldro’r Bolsieficiaid a byddai’r teulu Cartwright wedi gweld yr anrhefn ar y strydoedd a gwrthdaro rhwng gwahanol garfannau arfog. Ar ben hynny, roedd bwyd yn brin a byddent wedi gorfod ciwio’n ddyddiol i gael bara a hanfodion syml.

Yn ffodus i deulu’r Cartwright, erbyn 12 Medi llwyddodd y Gonswliaeth Brydeinig i drefnu tocynnau i’r teulu deithio dros y ffin ger llaw a thros y môr wedyn i’r Ffindir ac oddi yno yn eu blaenau i Sweden a Norwy. Rhoddodd conswl Sweden ym Mhetrograd fisa deithio i’r teulu, ar 11 Medi, ar gost o un ddoler Americanaidd neu 4 swllt a 5 ceiniog. Nodwyd eu cyrchfan ar eu pasbort fel “adref” a hyd yr arhosiad fel “amhenodol”. Roedd y fisa yn ddilys am 10 diwrnod yn unig a does dim syndod i’r teulu Cartwright adael Petrograd yn syth ar ôl derbyn y dogfennau teithio angenrheidiol. Mae’n rhaid ei bod hi’n rhyddhad mawr cyrraedd tiriogaeth niwtral, yn enwedig i Gwladys a’i babi bach a’i merch. Ond nid dyna ddiwedd y daith iddynt o bell ffordd. Byddai’r teulu wedi teithio ar drên drwy’r Ffindir i Torino ac yna ddeuddydd ar ôl cael eu fisâu ym Mhetrograd, ar 14 Medi, fe groeson nhw’r ffin yn Haparanda i mewn i Sweden. Wedi croesi Sweden fe gyrhaeddon nhw Norwy o’r diwedd. Ymhlith papurau’r teulu y mae cerdyn post o westy ger llyn yn Vossvangen lle bu’r teulu yn aros, mewn llety cymharol gysurus o’r diwedd, am long dan warchodaeth y Llynges Frenhinol, i fynd â nhw o Bergen i Aberdeen. Glaniodd y teulu yn Aberdeen ar 7 Hydref, wythnosau lawer ar ôl gadael ar eu taith o Hughesovka. Fel llawer a adawodd Hughesovka ym 1917, ni aethant fyth yn ôl i Rwsia. Golygodd y chwyldro Bolsieficaidd, ychydig wythnosau yn ddiweddarach, fod y diwedd wedi dod i’r New Russia Company a chafodd Hughesovka ei hailenwi’n Stalino ym 1924.

Dychwelodd y teulu Cartwright i dde Cymru. Fel llawer a lewyrchodd yn Hughesovka, cafodd Percy drafferth yn dod o hyd i waith tebyg wedi hynny, gyda diweithdra ar gynnydd. Fodd bynnag, yn ôl y llythyrau sydd i’w cael yn Archif Ymchwil Hughesovka, parhaodd Percy â’i yrfa gan weithio i’r Powell Duffryn Steam Coal Company tra’n byw yn y Bargod. Diau iddo barhau â’i ddiddordeb theatraidd gydol ei fywyd. Ond mae’n anodd gweld, fodd bynnag, sut y gallasai unrhyw ddrama fod yn fwy dramatig na’r hanes y gallai teulu o Ddowlais ei hadrodd am fywyd ar wastatiroedd diffaith Rwsia a hanes y ffoi rhag y chwyldro yn Rwsia.

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg