Tag Archives: Butetown

Swyddfeydd Peilota, Swyddfeydd Dociau Sych Mount Stuart a Gwesty Windsor, Stryd Stuart, Caerdydd

D1093-1-1-16

Mae braslun Mary Traynor yn darlunio tri adeilad a oedd yn bwysig i ddatblygiad Caerdydd fel porthladd.  Yn ystod y blynyddoedd diwethaf, maent i gyd wedi’u haddasu fel bwytai.  Am flynyddoedd lawer roedd prif bwnc y braslun yn gwasanaethu  fel swyddfa Awdurdod Peilota Caerdydd.  Mae Gwesty’r ‘Big Windsor’ ar y dde bellaf, tra adeiladwyd yr adeilad brics coch y tu ôl iddo yn wreiddiol fel swyddfeydd ar gyfer Dociau Sych Mount Stuart gerllaw.  Mae hanes cynnar y tri adeilad yn aneglur, ac ni chanfuwyd unrhyw ffynonellau sylfaenol i ddogfennu’r gwaith o’u hadeiladu’n wreiddiol.

Mae un ffynhonnell yn awgrymu y gallai’r adeilad Peilota fod wedi’i adeiladu – efallai yn y 1860au – fel stabl ar gyfer ceffylau a oedd yn cael eu defnyddio ar Gamlas Morgannwg.  Ond erbyn canol y 1870au, roedd wedi dod yn ganolfan ar gyfer rheoli gwaith Peilotiaid y Sianel yng Nghaerdydd ac ymddengys iddo aros felly nes i swyddogaethau peilota gael eu trosglwyddo i awdurdodau harbwr cymwys (Cymdeithas Porthladdoedd Prydain mewn perthynas â Chaerdydd) dan Ddeddf Peilotiaeth 1967.

Dywedir y cafodd Gwesty Windsor ei adeiladu ym 1855 ac fe’i rhestrwyd yn sicr mewn cyfeiriadur 1858.  Ar un adeg fe’i hestynnwyd ymhellach ar hyd Stryd Stuart, gyda thŷ coetsys, iard a stablau ar y safle sydd bellach yn cael eu meddiannu gan Fflatiau Harbour Point.  Pwysleisiodd hysbyseb gynnar ei leoliad yn ‘wynebu slip Steam Packet’, sy’n awgrymu mai ei nod oedd denu teithwyr i dde Cymru a’r rhai oedd yn teithio oddi yno.  Fe’i gelwir yn ‘Big Windsor’ i’w wahaniaethu o’r Windsor Arms gerllaw, dywedir iddo ddod yn ddiweddarach yn hoff fan cyfarfod i gymuned fusnes Butetown.  Mae plac wrth ochr y brif fynedfa yn coffáu Abel Magneron (1890-1954), cogydd o Ffrainc a ddaeth â bwyd haute yma yng nghanol yr 20fed ganrif, a dywedir iddo wneud y gwesty yn gyrchfan o ddewis i berfformwyr enwog pan oeddent yng Nghaerdydd.

Wedi’u sefydlu gan Ardalydd Bute, ac wedi’u henwi ar ôl ei gartref hynafol yn yr Alban, gellir gweld hen Ddociau Sych Mount Stuart ochr yn ochr â hen adeilad swyddfeydd y cwmni, y credir ei fod yn dyddio o’r 1880au.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

Ocean House, Heol Clarence, Caerdydd

Mae braslun Mary Traynor yn dangos yr adeilad hwn fel ‘Hadley House’, ond dim ond un o’r enwau a oedd ganddo yw hynny.

Ocean House

Ar 11 Mai 1898, cafodd Cardiff Asbestos & Belting Co. Ltd – a oedd yn arbenigo mewn cynhyrchu gwregysau dynamo – ganiatâd i adeiladu ffatri yn cynnwys ystafelloedd arddangos a swyddfeydd.  Gan gofio eu hen safle yn Gladstone Street, ger yr eglwys blwyf, cafodd yr adeilad newydd yr enw ‘Gwaith Lledr y Santes Fair’.   I ddechrau, roedd yn adeilad bach yn wynebu Heol Clarence; wedyn yn 1901 rhoddwyd caniatâd i’r cwmni adeiladu estyniad yng nghefn yr adeilad, gan greu’r adeilad sydd i’w weld heddiw.    Dyluniwyd y strwythur gwreiddiol a’r estyniad ym 1901 gan y pensaer o Gaerdydd, Lennox Robertson.

O fewn ychydig flynyddoedd, unodd Cardiff Asbestos and Belting â Lewis & Tylor Ltd ac, erbyn dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf, roedd y busnes wedi symud i Gripoly Mills, Heol y Grange lle mae’n ymddangos ei fod wedi aros tan o leiaf y 1970au.

Ar ôl i Lewis & Tylor’s adael y safle yn Heol Clarence, mae rhestrau cyfeiriadur ar gyfer y safle hwnnw’n dangos mai haearnwerthwyr a chyflenwyr llongau oedd yn ei feddiannu.   Yn y 1920au, ymunodd y busnes argraffu Edward Roberts â nhw.  Roedd meddianwyr eraill, dros y blynyddoedd, yn cynnwys gwneuthurwr angorau a chadwyni, gwneuthurwr hwyliau, a dodrefnwr siopau.   Fodd bynnag, arhosodd y busnesau siandler er gwaetha’r holl fynd a dod gan denantiaid cyfagos, a pharhaon nhw i fasnachu yno tan ddiwedd y 1960au. Mae enw Edward Roberts’ dal yn enw amlwg yn llun Mary Traynor o 1986.   Nid yw’n sicr pryd y daeth yr adeilad yn ‘Ocean House’ ond mae’r enw hwnnw’n ymddangos mewn cyfeiriaduron o ddechrau’r 1950au.

Erbyn 1970, roedd Hadley Electrical & Engineering Supplies Co Ltd yn meddiannu’r adeilad.  Gosodwyd yr arwydd ‘Hadley House’ dros y prif ddrws gan aros yno tan y 1980au.  Cafodd yr enw ‘Ocean House’ ei adfer yn y blynyddoedd diwethaf.  Mae’r lloriau uchaf wedi’u trosi at ddefnydd preswyl, ac mae’r llawr gwaelod yn cael ei feddiannu’n bennaf gan gwmni o gyfreithwyr.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/4)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ffatri newydd, Heol Clarence, 1898 (cyf.: BC/S/1/12992)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ychwanegiadau at adeilad, Stryd Harrowby, 1901 (cyf.: BC/S/1/14479)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer ychwanegiadau at fusnes Caerdydd, Cardiff Asbestos & Beltings Co., Cwrt Harrowby, 1901 (cyf.: BC/S/1/14648)
  • Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd
  • Williams, Stewart: Cardiff Yesterday, Cyf. 33, Delwedd 56
  • Glamorgan Free Press, 4 Rhagfyr 1897

 

Casgliad Stanley Travers

Ffotograffydd proffesiynol yng Nghaerdydd oedd Stan Travers. Roedd ei swyddfa / stiwdio gyntaf ar falconi Arcêd y Castell yng Nghanol Caerdydd. Yn ystod ei gyfnod yno, cymerodd bartneriaid i helpu gyda’r llwyth gwaith. Symudodd y cwmni yn y 1970au i Heol y Plwca, Caerdydd, a oedd yn ardal fasnachol ar y pryd. Ar wahân i ddyletswyddau arferol ffotograffydd proffesiynol ffotograffiaeth briodas, roeddent hefyd yn ffotograffwyr masnachol yn delio â gwaith gan gwmnïau o amgylch ardal de Cymru. Mewn blynyddoedd diweddarach symudwyd y busnes i Ystâd Ddiwydiannol Pentwyn. 

DSTP-2-1-16

Stryd Bute, [1950au] (cyf.: DSTP/2/1/16)

Mae’r casgliad yn cwmpasu maes eang o’r gwaith masnachol a wnâi’r cwmni.  Mae’n cynnwys swyddi unigol a storir o dan gyfeiriad sy’n cynnwys y flwyddyn (2 ddigid – e.e. 71 ar gyfer 1971) a rhif cyfeirnod.  Daw rhai swyddi gyda cheisiadau ailargraffu sy’n rhoi’r dyddiadau cywir. Mae pob swydd yn cynnwys set o luniau negatif, taflenni argraffu cyswllt ac argraffiadau o feintiau amrywiol. Mae dwy adran yn y casgliad; mae adran 1 yn cynnwys amrywiaeth eang o wahanol fathau o waith, ac mae adran 2 wedi’i neilltuo’n fwy na dim ar gyfer pensaernïaeth ac adeiladau.

DSTP-1-84277

Gwaith atgyweirio yng Nghadeirlan Llandaf, 1984 (cyf.: DSTP/1/84277)

Mae’r casgliad yn cwmpasu’r cyfnod rhwng 1950 a 1999, ac yn bennaf rhwng 1966 a 1999.  Yn ystod y cyfnod hwn, nid oedd ffotograffiaeth ddigidol yn bodoli. Cofiaf ddechrau sganio lluniau negyddol ar ddiwedd y 1990au, a chafodd camerâu digidol ddim eu cynhyrchu tan ddechrau’r blynyddoedd 2000. Mae’r casgliad felly’n seiliedig ar ddefnyddio ffilm a phrosesau cemegol.

O ddiwedd y 1990au, newidiodd ffotograffiaeth yn sydyn pan ddaeth ddelweddau digidol. Yn y dyddiau cynnar gellid sganio lluniau a gymerwyd ar ffilm yn ddigidol a chynhyrchu printiau gan ddefnyddio peiriannau argraffu o ansawdd uchel. Daeth y camera digidol yn fuan iawn wedyn, a oedd yn tynnu lluniau heb ffilm. Cymerodd rai blynyddoedd i ansawdd y camerâu gyrraedd safonau proffesiynol, ond pan gyrhaeddon nhw, bu chwyldro yn y diwydiant.  Heddiw mae gan y rhan fwyaf ohonom ffôn symudol gyda chamera digidol yn rhan ohono, sy’n gallu cynhyrchu delweddau sy’n dderbyniol yn fasnachol.

Gyda chamera ffilm mae’n rhaid i ddadleniad y ffilm fod yn gywir y tro cyntaf. Nid oedd hyn bob amser yn hawdd gan nad oedd gan ran fwyaf y camerâu yn y 1960au fesuryddion dadlennu mewnol. Byddai ffotograffwyr proffesiynol yn defnyddio mesurydd llaw i sicrhau dadleniad cywir. Mewn achosion lle’r oedd amheuaeth ynghylch y darlleniadau byddent yn ‘cromfachau’ dadleniad drwy dynnu nifer o luniau o’r un testun gyda gosodiadau ychydig yn wahanol.  Yn ogystal, byddai’n rhaid iddynt benderfynu pa stoc ffilm i’w defnyddio.  Câi ffilmiau eu graddio yn ôl cyflymder (ISO neu ASA). Mae ffilmiau cyflymder araf yn cynhyrchu delweddau manwl iawn, mae ffilmiau cyflym ar gyfer amodau golau isel ond maent yn rhoi delwedd grawn o ansawdd is. Ar ben hyn roedd dewis rhwng du a gwyn, lliw negyddol a thryloywder lliw.  Gall camerâu digidol proffesiynol heddiw wneud yr holl benderfyniadau hyn dros y ffotograffydd neu eu cynnig drwy newidiadau hawdd wrth wasgu botwm. Wrth gwrs, daeth y newid mawr yng nghynhyrchu delweddau. Byddai’n rhaid tynnu ffilm o’r camera yn syth ar ôl ei dadlennu a mynd â hi i’w dyblygu. Mewn camera digidol cyflwynir y ddelwedd ar unwaith ar gefn y camera. Dychmygwch gymryd set o ddelweddau mewn priodas heb wybod tan y diwrnod wedyn nad oedd modd defnyddio unrhyw un!

DSTP-2-52

Boelerdy Cymunedol, Pentwyn, Caerdydd, 1976 (cyf.: DSTP/2/52)

Offeryn ychwanegol oedd ar gael i’r ffotograffydd oedd y gallu i ddewis math y camera i’w ddefnyddio ar gyfer gwaith penodol. Ar gyfer gwaith portread o ansawdd uchel a hysbysebu gellid defnyddio camera ffilm blât.  Ar gyfer gwaith cyffredinol, roedd camera fformat sgwâr 6cm x 6cm yn ddelfrydol gan ei fod yn cynnig cefnau ffilm cyfnewidiol felly gellid cymryd yr un llun ar wahanol ffilmiau, monocrom a lliw. Ar gyfer ffotograffiaeth testun sy’n symud a mannau lle byddai camera mawr yn broblem, daeth y camera 35mm i ddefnydd.  Heddiw, mae’r opsiynau fformat camera digidol a maint y synhwyrydd yn cynnig cyfleusterau tebyg.

Felly roedd gan y ffotograffydd ffilm proffesiynol set sgiliau ychwanegol i rai’r ffotograffydd digidol modern gan fod yn rhaid penderfynu pa gamera i’w ddefnyddio, pa ffilm oedd yn cyfateb i’r amodau, gofynion y cwsmeriaid a’r gallu i ddadlennu’n iawn y tro cyntaf – oherwydd nad oedd ail gyfle!  Mae Casgliad Stanley Travers, ar wahân i ddangos cip ar fywyd yn y 1960au hyd at 1999, hefyd yn dangos sgiliau’r ffotograffydd ffilm. Mae’r wybodaeth sydd ar gael yn rhoi manylion y delweddau go iawn a gymerwyd ynghyd ag enw’r cwsmer a ofynnodd am y gwaith. Ar yr ochr dechnegol rhoddir math y ffilm a’r fformat, sydd hefyd yn awgrymu pa gamerâu ffilm a ddefnyddiwyd.

DSTP-1-85514

Panasonic, Pentwyn, Caerdydd: y miliynfed teledu a gynhyrchwyd yn y ffatri, 1985 (cyf.: DSTP/1/85514)

Cyfres o waith masnachol y ffotograffydd yw Adran 1 (heb gynnwys ffotograffiaeth briodas) sy’n rhychwantu’r cyfnod rhwng 1981 a 1999. Mae’n cwmpasu amrywiaeth eang o destunau, gan gynnwys portread grŵp a phortread unigol, copïo hen ddelweddau a phaentiadau, y tu mewn i eglwysi, y tu mewn i ffatrïoedd, y tu mewn i waith dur newydd, bysus newydd Cyngor Caerdydd, adeiladu ym Mae Caerdydd, cyngherddau Proms Caerdydd, cerddorfeydd ac ati. Wedi’i rifo o dan ei restr o gleientiaid roedd GKN, Awdurdod Dociau Prydain, Panasonic UK, Bws Caerdydd a llawer mwy.

DSTP-1-82174

Coleg Mihangel Sant, Llandaf, Caerdydd: llun grŵp, 1982 (cyf.: DSTP/1/82174)

Yn y casgliad hwn gwelwn sut y rhoddai’r ffotograffwyr y canlynol i’w gwsmeriaid:

  • Llun cofnod blynyddol o holl fyfyrwyr a staff Coleg Mihangel Sant, Llandaf, Caerdydd. Mae’r coleg bellach wedi cau.
  • Cyfres o swyddi sy’n olrhain adeiladu gwaith dur newydd yn East Moors, Caerdydd ar gyfer GKN.
  • Lluniau blynyddol o geir carnifal GKN ar gyfer Gorymdaith Arglwydd Faer Caerdydd
  • Swyddi amrywiol i Fws Caerdydd yn dangos cerbydau newydd yn ymuno â’r fflyd.
  • Nifer o ddigwyddiadau snwcer gyda chwaraewyr snwcer enwog ar gyfer Allied Steel and Wire.
  • Swyddi amrywiol i gwmnïau o Japan yn lleoli ffatrïoedd yn ardal Caerdydd.
  • Cyfres gyfan o swyddi i Brifysgol Abertawe yn dangos pob elfen o’r coleg i’w defnyddio mewn deunydd cyhoeddusrwydd.
DSTP-1-81322

Car carnifal Allied Steel and Wire float yng Ngorymdaith yr Arglwydd Faer, Caerdydd, 1981 (cyf.: DSTP/1/81322)

Yn ystod y cyfnod hwn tynnwyd yr holl ffotograffau ar ffilm. Fel yr esboniwyd yn gynharach, byddai gwahanol fathau o gamerâu wedi eu defnyddio ar gyfer gwahanol waith, felly mae mathau a meintiau’r ffilmiau yn amrywio. Prif offer ffotograffydd masnachol fyddai camera fformat sgwâr fel y Hassleblad (lluniau negyddol 6cm x 6cm), gyda chamerâu plât Chwarter (ffilm ddalen sengl 5″ x 4”) lle’r oedd angen manylion mân. Defnyddid camerâu 35mm a chamerâu panoramig (lluniau negyddol 6cm x 9cm) mewn rhai amgylchiadau lle nad oedd yn ymarferol defnyddio’r lleill.

Gellir gweld o’r cofnodion y daeth arwyddion cyntaf ffotograffiaeth ddigidol i’r amlwg ym 1997 pan ddechreuwyd defnyddio taflenni cyswllt digidol. Ar ôl y dyddiad hwn gwnaed rhai argraffiadau ar bapur digidol ond roedd yr holl waith camera yn dal i ddefnyddio ffilm.

Mae cyfres 2 yn wahanol i gyfres 1 gan ei bod yn is-set o waith ar gyfer penseiri, gan gynnwys Alex Gordon & Partners a Swyddfa Penseiri Dinas Caerdydd, a nifer o asiantau tai yn ardal Caerdydd a’r Fro yn ne Cymru.  Nid ydynt yn cael eu storio dan rif cyfeirnod y ffotograffydd, er bod hwn yn rhai cofnodion gwaith lle mae ‘data dadansoddi lliw’ a thaflenni ail-brint.

DSTP-2-53

Eglwys Fethodistaidd Beulah, Margam, 1974 (cyf.: DSTP/2/53)

Gellir gweld llawer o adeiladau diweddar o amgylch ardal Caerdydd a de Cymru yn y delweddau hyn, gan gynnwys:

  • Adeiladau’r Llywodraeth ym Mharc Cathays,
  • Coleg yr Iwerydd yn Sain Dunwyd,
  • Prifysgol Caerdydd a’r Coleg Celf,
  • Gorsaf Heddlu Canol Caerdydd a’r orsaf dân,
  • Tŷ Hodge yng Nghaerdydd.
  • Mae dwy swydd yn dangos tu allan a thu mewn Eglwys Fethodistaidd Beulah cyn ac ar ôl i’r eglwys gael ei symud i wneud lle i draffordd yr M4.
  • Nifer o ddelweddau cynnar yn dangos ardaloedd yng Nghaerdydd yn tua 1950.

Yn olaf, mae’r casgliad nid yn unig yn dangos delweddau i ni sy’n ymwneud â’r cyfnodau amser a gwmpesir, yn amlygu dillad newidiol, gorymdeithiau a gwyliau ac ati, ond mae hefyd yn dangos wyneb newidiol ardal Caerdydd. Yn ogystal, mae’n gofnod o’r sgiliau technegol a’r offer a oedd ar gael i’r ffotograffydd.

Fred Davies, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Dros Donnau Amser: Datgelu Hanes Bae Caerdydd

Mae’r prosiect catalogio presennol ‘Dros Donnau Amser: Datgelu Hanes Bae Caerdydd’ wedi’i wneud yn bosibl drwy grant gan y rhaglen ‘Datgelu Archifau’, a ariennir gan yr Archifau Cenedlaethol, Ymddiriedolaeth Pilgrim, a Sefydliad Wolfson. Nod y prosiect yw sicrhau bod cofnodion Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd (CBDC) ac Associated British Ports (ABP) De Cymru ar gael. Mae catalogio cofnodion CBDC bellach wedi’i gwblhau ac mae’r catalog ar gael i’w weld yn http://calmview.cardiff.gov.uk/ dan y cyfeirnod DCBDC. Yn yr erthygl hon mae’r Archifydd Prosiect, Katie Finn, yn trafod y casgliad a’r hyn sydd i’w ganfod ynddo.

Roedd gwaith CBDC yn rhan aruthrol o ailddatblygu Caerdydd i’r ddinas rydym yn gyfarwydd â hi heddiw. Sefydlwyd y Gorfforaeth ar 3 Ebrill 1987 gan Orchymyn Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd (Ardal a Chyfansoddiad) 1987.  Dynodwyd arwynebedd o dros 1000 hectar yn Ne Caerdydd a Phenarth i’w ddatblygu i annog buddsoddiad preifat yn yr ardal.  Ystyriwyd bod yr ardaloedd a gwmpesid gan y gorchymyn yn ardaloedd o bydredd trefol a than-gyflogaeth, a welwyd fel problemau cynyddol ledled y Deyrnas Gyfunol.  Sefydlwyd Corfforaethau Datblygu Trefol mewn amryw o drefi a dinasoedd gan Lywodraeth Geidwadol Margaret Thatcher i wella’r ardaloedd hyn. Eu nod, fel yng Nghaerdydd, oedd defnyddio pwerau cynllunio a phrynu gorfodol pellgyrhaeddol i ailddatblygu ardaloedd adfeiliedig trefol. Roedd ardaloedd eraill y CDT yn cynnwys Docklands Llundain, Bryste, Glannau Mersi, a Teesside. Gan fod y corfforaethau’n gyrff anllywodraethol, roedd ganddynt fyrddau a oedd yn cynnwys aelodau o fyd diwydiant preifat. Roedd hyn yn cynnwys Syr Geoffrey Inkin, Cadeirydd CBDC.

DCBDC-12-1-085

Bae Caerdydd cyn creu’r Morglawdd ac ailddatblygu (DCBDC/12/1/85)

Roedd gan CBDC gylch gwaith eang i ddatblygu hen ardaloedd diwydiannol Caerdydd. Ymhlith y prosiectau allweddol roedd creu bae mewndirol drwy adeiladu morglawdd; cysylltu canol y ddinas â’r glannau; creu swyddi i bobl leol; a chreu ardal ddeniadol i bobl weithio, byw a chymdeithasu. Nod Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd oedd rheoli’r gwaith o ailddatblygu’r ardal er mwyn sicrhau ei bod o ansawdd uchel ac o safon gyffredinol ledled y bae ac mewn datblygiadau masnachol a datblygiadau tai. O’r herwydd, mae casgliad mawr o gofnodion a phapurau pwyllgor yng nghofnodion CBDC. Sefydlwyd nifer o bwyllgorau i wneud penderfyniadau a chynghori ar wahanol agweddau ar eu gwaith.  Roedd y pwyllgorau hyn yn amrywio o’r Bwrdd, y Tîm Rheolwyr, y Grŵp Arfarnu Prosiectau a Chyfarwyddwyr a drafodai yr holl brosiectau, polisïau ac adroddiadau, i’r Grŵp Cyswllt Staff, y Grŵp Arfarnu Grantiau a’r Pwyllgor Cynllunio, oedd â’u cylch gwaith yn gyfyngedig. Mae’r papurau hyn yn cynnwys pob penderfyniad gyda manylion y trafodaethau.  Maent hefyd yn darparu gwybodaeth am bob prosiect a ariannwyd gan y Gorfforaeth, yn fawr neu’n fach.

DCBDC-1-2

Rhai o bapurau cyfarfodydd Bwrdd CBDC (DCBDC/1/2)

Mae’r amrywiaeth eang o bwyllgorau yn adlewyrchu dibyniaeth y sefydliad ar ymgynghorwyr.  Fe wnaethon nhw gynghori ar bob agwedd ar waith CBDC. Roedd hyn yn cynnwys creu briffiau datblygu i roi arweiniad i fuddsoddwyr a chontractwyr ar safonau dylunio trefol ac estheteg datblygiadau. Cynhaliwyd astudiaethau gwyddonol hefyd ar lefelau dŵr daear, samplau tir a phridd halog o ardaloedd datblygu arfaethedig. Yn ogystal, cyflogodd y Gorfforaeth ymgynghorwyr i brisio tir ac eiddo i roi ffigyrau iawndal ar gyfer y gorchmynion prynu gorfodol a chwynion. Mae adroddiadau’r ymgynghorwyr hefyd yn cynnig gwybodaeth werthfawr am bobl a demograffeg ardal Bae Caerdydd. Y rheswm dros hyn yw ymchwil marchnad a gynhaliwyd i lywio penderfyniadau marchnata a datblygu. Yn ogystal, comisiynodd Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd adroddiadau ar y cymunedau ym Mae Caerdydd i ddeall a gwella cysylltiadau cymunedol.  Cynhyrchodd yr ymgynghorwyr hefyd amrywiaeth o gynlluniau yn dangos ardal ddatblygu Bae Caerdydd, cynlluniau tirlunio, a chynlluniau manwl o brosiectau gan gynnwys Morglawdd Bae Caerdydd.

DCBDC-11-21

Un o’r eitemau mwyaf y daeth Katie ar ei draws wrth gatalogio’r casgliad – swmp o gynlluniau a gyflwynwyd i Dŷ’r Cyffredin (DCBDC/11/21)

Nid fu mater ailddatblygu Bae Caerdydd heb rywfaint o ddadlau. Ni chafodd un o’r prosiectau amlycaf, Morglawdd Bae Caerdydd, gefnogaeth gyffredinol.  Mae cyfres Mesur Morglawdd Bae Caerdydd ac Adroddiadau’r Morglawdd yn cynnwys tystiolaeth o’r problemau yn ymwneud â’r morglawdd, ynghyd â’r ymdrechion lluosog i basio Mesur y Morglawdd drwy’r Senedd. Mae’n cynnwys adroddiadau ar faterion amgylcheddol gan gynnwys yr effeithiau ar adar y glannau a lefelau dŵr daear.  Dadl arall yr eir i’r afael â hi yn y casgliad yw gwrthod cynllun buddugol Zaha Hadid ar gyfer Tŷ Opera Bae Caerdydd.  Ceir cyfres hefyd ar ymwneud CDBC ag adeilad y Gyfnewidfa, Sgwâr Mount Stuart, a’r awgrymiadau ailddatblygu.

Yn ogystal â’r gwaith adeiladu ac ailddatblygu a wnaed gan Gorfforaeth Datblygu Bae Caerdydd, hyrwyddodd y sefydliad Fae Caerdydd hefyd fel ardal i ymlacio a chymdeithasu. Roedd y tîm marchnata yn ymwneud yn helaeth â’r gwaith hwn ac mae eu papurau hwy’n cynnwys gwybodaeth gefndir am amrywiaeth o ddigwyddiadau, gan gynnwys y Regatta, Pencampwriaeth Cychod Modur Cyflym, a chyfraniad CBDC i Ŵyl Arddio Cymru. Yn ogystal â hyn, mae’r casgliad ffotograffig yn cynnwys amrywiaeth o ddelweddau sy’n amlygu digwyddiadau a gynhaliwyd yn y Bae. Gellir gweld ffotograffau o berfformwyr stryd, mynychwyr a Charnifal Butetown ochr yn ochr â ffotograffau o’r awyr a ffotograffau o waith adeiladu.

P’un a yw datblygiad Bae Caerdydd a’r ardaloedd cyfagos yn cael ei ystyried yn llwyddiant neu’n fethiant yn y pen draw, ni ellir diystyru’r effaith enfawr a wnaed ar Gaerdydd gan Gorfforaeth Datblygu Bae Caerdydd.  Mae’r casgliad hwn yn cynnwys gwybodaeth am bob agwedd ar ailddatblygu Bae Caerdydd drwy sbectol Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd, yn ogystal â darparu gwybodaeth am amrywiaeth o faterion cymdeithasol ac amgylcheddol a oedd yn effeithio ar Gaerdydd ar y pryd.

Nid yw’r prosiect Dros Donnau Amser wedi’i orffen eto.  Mae Katie bellach wedi symud ymlaen i fynd i’r afael â chofnodion ABP.  Bydd gwaith hefyd yn parhau ar gasgliad CBDC wrth i’n Hyfforddai Rasheed fwrw ymlaen â’r gwaith o ddigideiddio’r casgliad ffotograffig fel y gellir sicrhau bod y delweddau ar gael ar-lein.

Katie Finn, Archifydd Prosiect Datgelu Archifau

Yr Eglwys Roegaidd, Butetown, Caerdydd

Yn ystod y 19eg ganrif, roedd llongau Groegaidd yn ymwelwyr mynych â dociau Caerdydd.   Yn nodweddiadol, byddent yn mewnforio grawnfwydydd cyn cael eu llwytho â glo i’w allforio i Fôr y Canoldir a De America.  Gyda threigl amser, dechreuodd rhai morwyr Groegaidd ymgartrefu yn yr ardal.

D1093-1-5-20

Mor gynnar â 1873, roedd ystafell yn cael ei rhentu ar gyfer addoliad Uniongred Groegaidd yn Stryd Patrick, a redai rhwng Stryd Bute a Stryd Alice, yn gyfochrog â Stryd Hannah.  Roedd wedi ei chysegru i Sain Niclas, nawddsant morwyr.  Nid yw’n glir am ba hyd y parhaodd eglwys Stryd Patrick, ond roedd yn sicr yn wynebu pwysau ariannol o 1876 ac mae’n debyg iddi gau yn fuan wedyn.  Yn ddiweddarach, gwnaeth y gymuned Uniongred ddefnydd o’r Eglwys Norwyaidd leol yn ogystal â ‘sied fach’ gyfagos.  Yn 1903, fodd bynnag, troswyd siop ganddynt, yn 51 Stryd Bute, i’w defnyddio fel eglwys, fel rhagflaenydd i godi eu hadeilad parhaol eu hunain.

Yn 1906, dechreuodd y gwaith ar yr eglwys bresennol, sydd hefyd yn gwasanaethu cymuned Uniongred Rwsia de Cymru.  Fe’i cynlluniwyd gan benseiri lleol, James a Morgan, ac fe’i lleolir ar safle a roddwyd gan 4ydd Ardalydd Bute, i’r gorllewin o Stryd Bute.  Mae’r adeilad cymhedrol ei faint yn yr arddull Bysantaidd ag iddi gorff cromennog ac aps yn y pen dwyreiniol.  Mae’n parhau â’r cysegriad gwreiddiol i Sain Niclas.  Mae’r tu mewn yn addurnedig iawn, gyda llawer o waith coed cerfiedig.  Mae’r gromen a’r waliau uchaf wedi eu haddurno â golygfeydd Beiblaidd mewn lliwiau llachar gydag addurnwaith aur.  Er bod y cynlluniau gwreiddiol yn rhagweld y byddai eiliau ochr yn cael eu hychwanegu yn ddiweddarach, nid yw’r rhain wedi gweld golau ddydd.  Fodd bynnag, ers i Mary Traynor fraslunio’r eglwys ym 1988, mae porth â gorchudd wedi ei ychwanegu ar y pen gorllewinol.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/5)
  • Cofnodion Cyngor Bwrdesitref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer Eglwyd Roegaidd, North Church Street, 1906 (cyf.: BC/S/1/16202)
  • Hilling, John B & Traynor, Mary: Cardiff’s Temples of Faith (cyhoeddwyd gan Gymdeithas Ddinesig Caerdydd, 2000)
  • Webb, Madeleine: ‘A Visit to Cardiff’s Greek Church’, yng nghylchgrawn Hydref 2016 Plwyf Pentyrch a Llanilltern
  • http://greekorthodoxchurchcardiff.org.uk/
  • The Cardiff Times, 20 Rhagfyr 1873
  • The Cardiff Times, 17 Mehefin 1876
  • Evening Express, 8 Ebrill 1903
  • Evening Express, 30 Ebrill 1910

 

Adeiladau Boston, 68-72 Stryd James, Caerdydd

Ar 21 Mawrth 1900, rhoddwyd caniatâd i’r awdurdod lleol i adeiladu adeilad ar ochr ogleddol Stryd James, wrth y gyffordd â’r llwybr oedd yn rhedeg ar hyd Camlas Sir Morgannwg.  Roedd ynddo ddwy siop ar y llawr gwaelod â’u hisloriau eu hunain ac roedd mynedfa ganolog at swyddfeydd ar y llawer cyntaf a’r ail lawr.  Wedi ail-rifo sawl blwyddyn yn hwyrach, daeth y siopau’n 68 a 72 Stryd James a rhif 70 oedd y swyddfeydd.

D1093-1-4 p4

Codwyd y safle, a ddyluniwyd gan y pensaer o Gaerdydd, Edgar Down, i Rose & Co., Engineers, oedd yn Adeiladau Royal Stuart ar ochr arall Stryd James.  Ganwyd y perchennog, Joseph Rose, yn Leake, ger Boston, Lincolnshire, felly mae o bosibl yn rhesymol cymryd mai dyma darddiad yr enw Adeiladau Boston, sydd yn dal i ymddangos mewn haearn gwaith uwchben y llinell doeau.  Mae arfau Bwrdeistref Boston cyn 1974 wedi’u cerfio yn y gwaith carreg yn un cornel.

Perchenogion llongau a brocwyr oedd meddianwyr cynharaf y lle swyddfa, ond wrth i bwysigrwydd Caerdydd fel porthladd ddirywio’n raddol, roedd tenantiaid ar ôl hynny’n amrywio’n ehangach i gynnwys busnesau argraffu, broceriaid stoc ac yswiriant, ynghyd â gweithwyr proffesiynol megis cyfreithwyr, cyfrifwyr a pheirianyddion ymgynghorol.

Trwy chwarter cyntaf yr 20fed ganrif, roedd cigydd, Thomas Morgan, yn y siop yn 68 Stryd James (T Morgan & Sons yn hwyrach).  Ond erbyn 1929, roedd yr uned wedi’i chymryd gan Kristensen & Due, masnachwyr llongau, oedd yno tan o leiaf y 1970au; yn ystod llawer o’r amser hwn, roedd Mr Kristensen yn gwasanaethu fel Conswl Danaidd yng Nghaerdydd.  Mae’n llai hawdd olrhain deiliadaeth yr ail siop; ond rhwng y 1950au a’r 1970au, gwerthwr baco, Anthony Nethercott, oedd y tenant.  Er bod braslun Mary Traynor yn ei nodi fel siop bob peth a bar byrbrydau, roedd sigaréts tra hysbys yn dal i gael ei hysbysebu’n amlwg.

Yn ddiweddarach, roedd rhif 68 yn gwasanaethu’n Ganolfan Cyngor a Gwybodaeth Somaliaidd, tra roedd 72 yn swyddfa i’r rhaglen cymorth i deuluoedd Dechrau’n Deg.  Heddiw mae asiant tai a chwmni rheoli eiddo’n meddiannu’r unedau siop.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/4)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer adeilad newydd, Stryd James, 1900 (cyf.: BC/S/1/14110)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, Glamorganshire Canal Navigation, Memorandwm Cytundeb, 1904 (cyf.: BC/GCA/4/162)
  • Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd
  • Cyfrifiad 1881 – 1901
  • Google Streetview

Tŷ Baltig, Sgwâr Mount Stuart, Caerdydd

Mae Tŷ Baltig yn dyddio o tua 1915, pan gymerodd le 17, 18 a 19 Sgwâr Mount Stuart mewn safle amlwg gyferbyn â phrif fynedfa’r Gyfnewidfa Lo.  Y penseiri oedd Teacher & Wilson a’r cleient oedd Claude P Hailey, cyfrifydd lleol a roddodd dir ar gyfer Parc Hailey yn Ystum Taf yn ddiweddarach.

D1093-1-6-18

Mae’r adeilad, sydd â phum llawr ac islawr, yn anarferol o anghymesur, gyda bae mwy addurniadol yn y pen dwyreiniol.  Mae’r cynllun adeiladu a gymeradwywyd yn dangos y dylai fod estyniad gorllewinol cyfatebol, ond ni chafodd ei adeiladu, yn amlwg.

Roedd y meddianwyr cynharaf yn cynnwys partneriaeth gyfrifyddiaeth Mr Hailey gyda Syr Joseph Davies, a Mount Stuart Square Office Co Ltd, sef cwmni rheoli’r adeilad yn ôl y tebyg.  Roedd Business Statistics Publishing Co Ltd a’r Incorporated South Wales and Monmouthshire Coal Freighters Association – yr oedd y ddau yn gysylltiedig â Davies a Hailey – hefyd wedi’u lleoli yma.  Roedd y tenantiaid eraill yn dueddol o fod yn allforwyr glo neu’n gwmnïau cludo.  O’r cychwyn cyntaf tan o leiaf ganol y 1950au, roedd caffi ar y llawr daear.  Tra bod patrymau busnes wedi arwain at newid mewn meddiannaeth dros y blynyddoedd, parhaodd Tŷ Baltig i gartrefu nifer o gwmnïau môr-gludo a theithio ymhell i mewn i’r 1960au.

Yn ystod y 1990au, Tŷ Baltig oedd prif swyddfa Corfforaeth Datblygu Bae Caerdydd a feistrolodd adfywiad dociau a glannau digalon y ddinas.  Yn fwy diweddar, mae wedi bod yn gartref i Gyngor Gweithredu Gwirfoddol Cymru, ynghyd â nifer o sefydliadau trydydd sector.

David Webb, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor (cyf.: D1093/1/6)
  • Cofnodion Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer swyddfeydd, Sgwâr Mount Stuart, 1913 (cyf.: BC/S/1/18776)
  • Cofnodion Evan Thomas, Radcliffe and Company, Caerdydd, prydles am 21 o flynyddoedd, 1916 (cyf.: DETR/92/1-3)
  • Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd
  • Cardiff Year Book 1921
  • Wales Yearbook 2000
  • http://www.friendsofhaileypark.org.uk/claude-hailey.html
  • http://www.wcva.org.uk/

 

Gwesty Avondale, Clarence Road a Clarence House, Hunter Street, Caerdydd

Wedi’i agor ym mis Gorffennaf 1894, roedd Gwesty Avondale yn fenter gan westywr ac arlwywr lleol, Richard Palethorpe Culley, a oedd eisoes yn rhedeg y bwyty yn adeilad yr Exchange gerllaw, yn ogystal â sawl busnes arall yng Nghaerdydd a thu hwnt.   Wedi’i ddylunio gan E W M Corbett, fe’i hadeiladwyd gan W Thomas & Co.  Cafodd y gwesty ei chaffael yn ddiweddarach gan Crosswell’s Brewery, a ddaeth yn y pen draw yn rhan o’r grŵp Whitbread.  Ar ôl iddo gael ei ddymchwel, mae’r safle nawr wedi’i feddiannu gan floc o fflatiau o’r enw Avondale Court.

D1093-1-2 p17

Mae Clarence House, wrth gyffordd Hunter Street a Harrowby Lane, yn dyddio’n ôl i 1896.  Ymddengys ei fod wedi cael ei ailadeiladu’n sylweddol ers y llun hwn o 1983.   Mae wedi colli’r pediment addurniadol sydd i’w weld yn amlwg yn llun Mary Traynor.   Yn fwy diweddar, mae’r enw Clarence House wedi’i fabwysiadu ar gyfer hen adeilad y Salvage Association yn Clarence Road.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

 

Cymdeithas Gwneuthurwyr Hwyliau Caerdydd

Sefydlwyd Cymdeithas Gwneuthurwyr Hwyliau Caerdydd ym 1855. Goroesodd gyfnod pontio’r diwydiant llongau o hwyliau i stêm, gan ddirwyn i ben ym 1938. Mae cofnodion y Gymdeithas, yn cwmpasu’r cyfnod 1893 tan ei gau, yn cael eu cadw yn Archifau Morgannwg (cyf.: CL/MS 4.1166).

Yn y cyfnod a ddogfennir roedd y Gymdeithas yn cyfarfod yn fisol yn Nhafarn Goffi Stryd Bute ac, o 1904, yng Ngwesty’r Adelphi, hefyd ar Stryd Bute.  Mae’r casgliad yn cynnwys llyfrau cofnod, cofnodion ariannol, llyfrau cyfraniadau a llyfrau rheolau sy’n dyddio cyn y Rhyfel Byd Cyntaf sy’n rhestru dyletswyddau swyddogion a’u cyflogau, arferion gwaith i amddiffyn cyflogaeth yr aelodau, dirwyon am dorri rheolau a dull o apelio yn erbyn dirwyon o’r fath.  Ceir manylion yr oriau gwaith, egwyl pryd bwyd a chyfraddau tâl am ddiwrnod o waith a goramser.  Roedd aelodau a wrthodai weithio ar hwyliau gwlyb i dderbyn cymorth ac roedd rheol ar wahân ar gyfer cynnal cyfarfodydd y Gymdeithas, lle roedd aelodau i sefyll wrth annerch y Llywydd, ac ymatal rhag torri ar draws siaradwyr.  Byddai cosb o chwe cheiniog o ddirwy am regi neu iaith sarhaus neu ddiarddel o’r cyfarfod os oedd y tramgwyddwr yn parhau.

CL-MS-4-1166-web

Mae bwndeli o ohebiaeth hefyd wedi goroesi yn ymwneud â thrafodaethau gyda chyflogwyr, ceisiadau aelodaeth a Ffederasiwn Gwneuthurwyr Hwyliau Prydain ac Iwerddon.  Ffurfiwyd y Ffederasiwn ym mis Hydref 1889, gan gyfuno cymdeithasau cyfeillgar gwneuthurwyr hwyliau a fodolai eisoes mewn amrywiol borthladdoedd.  Mae adroddiadau misol o brif swyddfa’r ffederasiwn yn Hull wedi eu cynnwys yn archif Cymdeithas Caerdydd.  Mae’r rhain yn adrodd am gyflwr masnach mewn amrywiol borthladdoedd yng Ngwledydd Prydain gyda nodiadau a sylwadau gan yr Ysgrifennydd Cyffredinol ar faterion o bwys penodol.  Torrodd Gwneuthurwyr Hwyliau Caerdydd ymaith o’r ffederasiwn ym 1903, ac nid ail-ymunodd tan 1914. Mae cofnodion y Ffederasiwn Prydeinig o 1889, a gaiff eu cadw yn y Ganolfan Gofnodion, Llyfrgell Prifysgol Warwick, yn adlewyrchu pryderon diwydiant oedd ar drai, ac yn enwedig cyflwyno peiriannau a chyflogi gweithwyr heb eu hyfforddi, gan gynnwys gwragedd.

Bu’n rhaid i Wneuthurwyr Hwyliau Caerdydd wynebu’r un problemau.  Y penderfyniad cyntaf a gofnodir yn y llyfr cofnod ar 9 Gorffennaf 1901 yw:

‘that we finish no work that is commenced by machein while their is men out of work’.

Ym mis Ionawr 1914, cyn ail-ymuno â’r Ffederasiwn, derbyniodd negodwyr y Gymdeithas delerau cyflog ac oriau’r cyflogwyr, ar yr amod na chyflwynid peiriannau i unrhyw lofft hwyliau am un flwyddyn.  Cam cyntaf y Gymdeithas ar ail-ymuno â’r Ffederasiwn oedd gosod cynnig ger bron y gynhadledd flynyddol yn gwrthwynebu cynhyrchu nwyddau cynfas ar fwrdd stemars gan swyddogion a morwyr, yr oedd eu priod ddyletswyddau ‘yn fwy na digon, heb fynd i’r afael â dyletswyddau yn ymwneud â chrefft a masnach wahanol’.  Efallai ei bod yn arwyddocaol, o ystyried y blynyddoedd y bu y tu allan i’r Ffederasiwn, pan adolygwyd rheolau Cymdeithas Caerdydd ym 1914 er mwyn ei derbyn yn ôl, bod y cymal a oedd yn nodi y byddai unrhyw aelod a fyddai’n gweithio ar hwyl a wnaed â pheiriant ‘yn cael ei ddiarddel o holl fuddion y Gymdeithas hon’ wedi ei ollwng.

Cyflymwyd y newid gan y Rhyfel Byd Cyntaf.  Cyflwynwyd gweithwyr heb eu hyfforddi i nifer o grefftau i lenwi’r bwlch a adawyd gan y dynion yr oedd eu hangen ar y lluoedd arfog.  Mewn llofftydd hwyliau daeth peiriannau yn fwyfwy cyffredin ac yn aml gwragedd oedd yn eu gweithio.  Mae cofnodion y 1920au yn nodi cwynion yn erbyn cyflogwyr am fethu â chadw at gytundebau yn ymwneud â chyflogi gweithwyr benywaidd, ac mae llythyr sydd heb ddyddiad i J.S.Frazer o Frazer & Co, cwmni yr oedd gan y Gymdeithas berthynas dda ag ef fel rheol, yn nodi gwrthwynebiad y gweithwyr i’r ‘nifer diangen o wragedd a merched’ a gyflogwyd yn y llofftydd yng Nghaerdydd a Chasnewydd.

Er bod dyddiau gorau Cymdeithas y Gwneuthurwyr Hwyliau y tu cefn iddi cyn dechrau’r cofnodion sydd wedi goroesi, hyd at y 1920au mae’r cofnodion a’r cyfrifon yn nodi dadleuon bywiog a digwyddiadau cymdeithasol, cinio blynyddol, cyngerdd ysmygu ac, ym mis Gorffennaf 1904, picnic.  Trafodwyd cytundebau â chyflogwyr, mynychwyd cynadleddau a gwnaed cyfraniadau i gronfeydd streic canghennau eraill, i Gronfa’r Bad Achub ac i Bwyllgor y Blaid Lafur; gyrrwyd 2 swllt a 6 cheiniog at J.R. MacDonald ym 1904, er bod y cofnodion yn nodi na yrrwyd y cyfraniad o 5 swllt arfaethedig ym 1908.  Ni roddir unrhyw eglurhad.  Pan ymunodd y Gymdeithas â’r Ffederasiwn ym 1914 roedd 19 o aelodau (roedd 30 o aelodau gan gangen Grimsby yr adeg honno).  Yn ystod y cyfnod a ddogfennir, 27 oedd yr aelodaeth ar ei huchaf ym 1921 a 1922. Wedi hynny mae’r cofnodion yn dangos dirywiad graddol.  Daw cofnodion y cyfarfodydd yn fyrrach tan eu bod ond yn adrodd i’r cyfarfod agor am 7pm a chloi am 9pm.  Goroesodd y Gymdeithas y Ffederasiwn, a ddaeth i ben ym 1927, ond erbyn y 1930au prin fod aelodaeth y Gymdeithas yn ddigon i ddarparu’r swyddogion angenrheidiol, ac ym mis Tachwedd 1938 caewyd Clwb Gwneuthurwyr Hwyliau Caerdydd ‘oherwydd diffyg aelodau’.  Rhannwyd y gronfa a oedd yn weddill sef £2, 1 swllt ac 1 geiniog rhwng y pum aelod olaf.

 

Casablanca Club / Capel Bethel, Sgwâr Mount Stuart, Caerdydd

rsz_d1093-2-048_bethel_chapel_casablanca_club

Mae Bethel yn dyddio nôl i 1840 pan sefydlwyd ysgol Sul ar Orllewin Stryd Bute gan aelodau Eglwys Fedyddwyr Saesneg Bethany, Heol Eglwys Fair.  Maes o law codwyd capel ar James Street ac, ym 1855, ffurfiwyd achos ar wahân pan drosglwyddodd pedwar ar ddeg o aelodau o Eglwys Bethany.

Cyn bo hir roedd angen lleoliad mwy.  Gwerthwyd y safle ar James Street a rhoddodd Ardalydd Bute brydles am 99 o flynyddoedd ar ddarn o dir yng nghornel de-orllewinol Sgwâr Mount Stuart lle codwyd adeilad capel ac ysgoldy newydd.  Pan ddaeth y les i ben ym 1955, symudodd Bethel i hen gapel yr Annibynwyr yn Pomeroy Street gerllaw, gan gau yn 2000 oherwydd gostyngiad yn nifer yr aelodau a oedd yn oedrannus gan mwyaf.

Yn dilyn adleoli’r eglwys, defnyddiwyd yr adeilad ar Sgwâr Mount Stuart fel Neuadd Bingo i ddechrau, cyn sefydlu clwb nos Casablanca yno ddiwedd y 1960au.  Mae’n ymddangos bod y clwb yn parhau i weithredu ym 1988, ond ei fod wedi cau erbyn 1991. Ers ei ddymchwel, mae’r safle wedi cael ei ddefnyddio fel maes parcio preifat.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynhonellau a ddefnyddiwyd:

  • Casgliad Mary Traynor [D1093/2/48]
  • Cofnodion Capel Bedyddwyr Bethel Butetown, Caerdydd, cofnodion, 1855-65 [D472/1/1]
  • Cofnodion Capel Bedyddwyr Bethel Butetown, Caerdydd, hanes yr egwlys gan Viv Purchase, Ysgrifennydd, 2000 [D472/11]
  • Cofnodion Capel Bedyddwyr Bethel Butetown, Caerdydd, adroddiad ar Gapel Bethel i Gapel Bedyddwyr Bethany, 1854 [DBAP/15/10/2]
  • Casgliad Ystad Bute Cyfreithwyr Debenham Tewson, Caerdydd, prydles ar dir ac eiddo ar Sgwâr Mount Stuart, 1965 [DBDT/73/16]
  • Casgliad Ystad Bute Cyfreithwyr Debenham Tewson, Caerdydd, prydles ar dir ac eiddo a elwir Casablanca Club ar Sgwâr Mount Stuart, 1971 [DBDT/73/19]
  • Jenkins, J Austin & James, R Edward, The History of Nonconformity in Cardiff
  • http://www.coflein.gov.uk
  • https://www.facebook.com/rockcardiff/photos