Capten o Benarth yn achub teulu Vanderbilt oddi ar arfordir De America

Mae gwrhydri gartref a thramor yn cael eu croniclo mewn casgliad bychan o bapurau yn ymwneud â William Henry Bevan, capten y llynges fasnachol o Benarth yn hanner cyntaf y 20^fed ganrif. Disgrifir rhannau o’i yrfa liwgar mewn papurau personol, ffotograffau a phapurau newydd (cyf. DX741).

Ganed William Henry Bevan ym 1881 yn Aberriw, ger Trefaldwyn, ac ymddangosodd am y tro cyntaf ym Mhenarth fel prentis ar long hwylio. Urddwyd ef â medal y Gymdeithas Frenhinol Ddynol am achub bywyd dyn oedd wedi syrthio i’r doc; achubiaeth a wnaeth trwy neidio bymtheng troedfedd o’i long i’r dŵr oedd rhyw deg ar hugain i ddeugain troedfedd o ddyfnder. Galwyd y digwyddiad hwn yn ôl i gof gan Samuel Thomas, yn siarad ar ran Cyngor y Dref, mewn seremoni agoriadol Gwesty Washington Capten Bevan.

Cafodd yr eiddo hwnnw (rhifau 9 ac 11 Stanwell Road) a oedd wedi’u meddiannu’n flaenorol gan Ysgol Diwtorial Penarth, eu trawsnewid gan Gapten Bevan a’u hagor fel gwesty preifat ym mis Hydref 1922. Credai byddai’r enw ‘Washington’ yn denu ymwelwyr Americanaidd:

…for whom the name might have special appeal being the name of their first president and also their seat of government.

Cychwynnodd cysylltiad penodol Capten Bevan ag America ar 27 Ionawr 1914 pan gafodd ei long, yr Almirante o’r United Fruit LINE, ger Santa Marta oddi ar arfordir Colombia, alwad argyfwng gan long bleser y Warrior, a oedd mewn moroedd trwm oddi ar Benrhyn Augusta. Ar fwrdd y Warrior roedd Mr a Mrs Frederick W. Vanderbilt, eu gwesteion Dug a Duges Manceinion a’r Arglwydd Arthur Falconer, a’u criw. Ar daith o Curaçao i Colón ac yn agosáu at ddiwedd ei mordaith ysgubwyd y llong bleser i draethell tywod ym Mhenrhyn Augusta, 35 milltir o Santa Marta, wrth aber afon Magdalena. Pan ddaeth yr arwydd cyfyngder i law, nid oedd yr Almirante yn gallu gadael y porthladd oherwydd mai dim ond peth o’r cargo a oedd wedi ei lwytho ac roedd y rhan fwyaf y teithwyr ar y lan. Felly, cafodd ei chwaer long y Frutera ei hanfon ymlaen a gorchmynnwyd iddi sefyll yn barod. Pan gyrhaeddodd yr Almirante, canfuwyd bod y Warrior yn gorwedd, a’i blaen ar y lan, yn y fath ystum fel bod llif cryf o’r afon yn golchi dros ei chwarter chwith, tra roedd moroedd trymion yn chwipio yn erbyn yr ochr dde. Cafodd cychod bach eu hanfon o’r ddwy long ond roedd y moroedd yn rhy drwm i allu achub ar y diwrnod hwnnw.

Yn syth ar ôl brecwast drannoeth (yr 28^ain), cymerodd Prif Swyddog yr Almirante, N.H. Edward, ei gwch bach allan eto a llwyddodd i fynd ar fwrdd y Warrior, gan fod y moroedd wedi tawelu rywfaint. Daeth o hyd i’r llong bleser yn gorffwys ar ei chêl union mewn beisfa o laid a thywod, gyda’i theithwyr mewn hwyliau hynod o dda ar ôl eu profiad dychrynllyd. Trosglwyddwyd y teulu Vanderbilt a’u gwesteion yn ddi-ddigwydd i’r Almirante ac mae’n debyg nad oeddynt wedi dioddef fawr ddim o’r profiad. Gwobrwywyd ar unwaith aelodau criw’r Almirante, fel y llong achub, gyda rhoddion o 50 doler yr un, a chafodd Capten Bevan a Mr. Edward eu hysbysu gan Mrs. Vanderbilt y byddai’r ddau yn derbyn arwydd o werthfawrogiad diolchgar y teulu wedi ei gynllunio’n arbennig, a fyddai’n cael ei wneud pan ddychwelent i Efrog Newydd.

Cadwodd Capten Bevan mewn cysylltiad â theulu’r Vanderbilt, gan gynghori aelodau ar fordwyo a phrynu rhagor o longau pleser, a bu’n brif swyddog i un ohonynt am gyfnod byr. Roedd Gwesty’r Washington ond yn gyfnod byr yng ngyrfa mordwyo Capten Bevan am bum mlynedd yn ddiweddarach, a thair blynedd ar ôl geni ei ferch Josephine, gwerthodd y gwesty a dychwelyd i wasanaeth y llynges fasnach fel Capten gyda’r Blue Star Line. Adnewyddodd ei berthynas â Jamaica lle dathlodd y papur newydd lleol yn Kingston ei ddychweliad drwy groniclo ei weithredoedd arwrol yn y gorffennol ar yr ynys yn ystod y ‘Daeargryn Mawr’. Ar 14 Chwefror 1940 cafodd ei long y Sultan Star ei fwrw gan dorpido ac am ei ddewrder fe’i hargymhellwyd ar gyfer yr OBE.

Ymholiadau Morgludiant y Bwrdd Masnach, 1875-1935

Roedd y Bwrdd Masnach yn gyfrifol am arolygiaeth gyffredinol materion a oedd yn ymwneud â llongau masnachol a morwyr. Roedd hyn yn cynnwys goruchwylio ymchwiliadau ffurfiol i unrhyw golledion llongau ar arfordiroedd y Deyrnas Unedig ac ar gyfer unrhyw long Brydeinig a oedd yn sownd ar draeth neu’r glannau neu wedi’i difrodi neu ei cholli.

O fewn cofnodion Llys Sesiynau Bach Caerdydd mae cyfres o ffeiliau sy’n ymwneud ag ymchwiliadau o’r fath a gynhaliwyd yn Neuadd y Ddinas, Caerdydd a Llysoedd y Gyfraith yn ystod y cyfnod 1875-1935 (cyf. CL/PSCBO/BT). Mae’r ffeiliau, sy’n cynnwys papurau a gasglwyd ar gyfer yr ymchwiliad, achosion o ddinodi tystion a gweithrediadau’r llys, yn cynrychioli ffynhonnell amhrisiadwy ar gyfer hanes morwrol yn y 19eg a’r 20fed ganrif. Yn aml wedi’u hysgrifennu mewn pensil ac weithiau’n anodd eu darllen, mae’r bwndeli o bapurau’n rhoi cyfoeth o wybodaeth am faterion sy’n amrywio o ddylunio llongau i ddisgyblaeth ar longau.

Gan mai lleoliad yr ymchwiliad oedd y lle mwyaf cyfleus i dystion, nid oedd yr holl golledion llong yr ymchwiliwyd iddynt yng Nghaerdydd yn longau o Gaerdydd. Cofrestrwyd rhai o’r llongau mewn porthladdoedd eraill ac nid oes ganddynt unrhyw gysylltiad amlwg â Chaerdydd heblaw am fasnach reolaidd gyda phorthladd yn ne Cymru neu nifer fawr o enwau Cymreig ymysg y rhestri criwiau. Yn yr un modd, roedd llongau o Gaerdydd weithiau’n destun ymchwiliadau mewn porthladdoedd eraill, fel yn achos yr SS Albion o Gaerdydd, a oedd yn eiddo i’r Duffryn Shipping Company o Gaerdydd ac a gollwyd yn Sbaen ym 1908. Cynhaliwyd yr ymchwiliad i’w cholled yn Neuadd Caxton, San Steffan.

Ymhlith y papurau cynharaf, efallai mai’r rhai mwyaf diddorol yw’r rheiny sy’n amlygu’r peryglon sydd ynghlwm wrth gario nwyddau peryglus. Ym mis Rhagfyr 1880 tybiwyd mai nwy ffrwydrol o lwyth glo oedd achos colli’r SS Estepona o Hull wrth iddi hwylio o Gaerdydd i Marseilles. Mae’r ffeil achos ar gyfer yr ymchwiliad yn cynnwys tystiolaeth gan y perchennog ynghylch y llong, ei balast a’i hyswiriant, prif gyfrifydd y lofa a gyflenwodd y glo, fformon naddu a oedd yn cofio llwytho’r glo ac Arolygwr Mwyngloddiau De Cymru’r Llywodraeth a roddodd gyngor ar y tebygolrwydd y byddai nwy ffrwydrol wedi ffurfio. Yn yr achos hwn nid oedd penderfyniad pendant am achos y golled, ond flwyddyn yn ddiweddarach cafwyd casgliadau mwy pendant am yr SS Penwith o Hayle, a ddiflannodd ar ôl gadael Penarth a hwylio i’r Rio Grande. Roedd yn cario 422 tunnell o lo stêm De Cymru, a gloddiwyd o weithfeydd glo yng Nghymoedd y Rhondda ac Ogwr. Roedd gan y glo enw drwg am y nwy ffrwydrol yr oedd yn ei gynhyrchu. Yn ei adroddiad i’r llys, amlinellodd Arolygydd y Glofeydd bwysigrwydd awyru, gan fod nwy fel arfer yn cael ei gynhyrchu rai dyddiau ar ôl i’r glo gael ei gloddio, a beirniadodd y sefyllfa gan mai hatsys oedd yr unig fath o awyru, er bod y rhain o bosib wedi eu cau oherwydd tywydd gwael. Wrth ddod i’r casgliad bod awyru ar y llong yn annigonol, rhoddodd y llys fai ar yr adeiladwr a meistr y llong yn ogystal â’r perchennog.

Mae’n amlwg fod ymchwiliadau yn ymwneud â llongau a gollwyd o dan amgylchiadau dirgel yn creu mwy o waith papur gan fod angen archwilio mwy o bosibiliadau a chwestiynu mwy o bobl. Ym 1907 collwyd yr SS Grindon Hall a’i holl forwyr yn y Môr Du pan oedd yn hwylio o Sulina yn y Rwmania fodern i Glasgow. Daethpwyd o hyd i ran o’i bad achub a dim byd arall. Ymhlith y papurau achos ar gyfer yr ymchwiliad penodol hwn mae telegramau a dderbyniwyd oddi wrth y meistr ynghylch taith y llong a chopïau o lythyron a dderbyniwyd gan ac oddi wrth y meistr.

Ceir manylion personol trist am ddychweliad y meistr i’r môr ar ôl salwch hir ei wraig, ac mae ei lythyr olaf yn sôn am gwblhad y llwytho ar ôl llawer o drafferth ac oedi, gan orffen gyda hyn … gan obeithio y cawn ni daith adref hawdd. Roedd y dystiolaeth yn awgrymu rhywfaint o ansefydlogrwydd ar ôl llwytho ac, wrth ystyried hyn, archwiliodd y llys gynlluniau’r llong, rhestrau o atgyweiriadau, rhestr o’r llwyth a thystiolaeth cyn-forwyr ynglŷn ag addasrwydd y llong i hwylio. Mae’r papurau gyda’i gilydd yn dangos cipolwg llawn a phersonol o’r llong a’i chriw.

Problem gyffredin a wynebwyd oedd cyflogi criwiau nad oeddent yn deall Saesneg. Roedd Deddf Llongau Masnach 1906 wedi ceisio mynd i’r afael â’r broblem hon drwy bennu bod angen dealltwriaeth ddigonol o’r iaith Saesneg er mwyn deall y gorchmynion angenrheidiol. Fodd bynnag, fe wnaeth barnwr wfftio’r amod hwn fel … ofer ac afreal … ym 1908 pan ymchwiliodd i golled yr SS Huddersfield o Gaerdydd oddi ar arfordir Dyfnaint. Roedd wedi clywed yn y dystiolaeth fod morwr o Frasil ar ddyletswydd gwylio yn y nos yn ystod tywydd garw a’i fod wedi methu â rhoi gwybod am unrhyw oleuadau. Roedd dealltwriaeth y morwr o’r Saesneg yn ddiffygiol:

…he was not able to understand necessary orders nor to report intelligibly objects he saw. He had a wrong idea of the port and starboard sides of a vessel calling port starboard and starboard port.

Am hanner nos trosglwyddodd i forwr Groegaidd a oedd â diffyg dealltwriaeth debyg o’r Saesneg ac … Ni fyddai wedi gallu rhoi gwybod am ddŵr ansefydlog pe bai wedi gallu ei weld. Cofiwyd am achos yr Huddersfield unwaith eto yn yr ymchwiliad ynghylch colli’r SS Mark Lane o Lundain oddi ar Sbaen ym 1912. Ni wnaed unrhyw ymchwiliad i allu Saesneg y dyn Sbaeneg ar ddyletswydd cyn iddo gael ei gyflogi ac roedd yntau hefyd yn dangos dryswch llwyr rhwng yr ochr chwith a’r dde.

Mae’n bosibl bod y rhwystr iaith wedi bod yn ffactor hefyd yn y drasiedi a ddilynodd ar ôl gwrthdrawiad mewn niwl trwm rhwng yr SS Kate B. Jones o Gaerdydd, a oedd yn hwylio o Abertawe i Catania yn Sicily a’r SS Inveric o Glasgow. Ar ôl y gwrthdrawiad, gofynnodd criw yr SS Kate i’r Inveric daflu rhaffau ond ni wnaed hyn oherwydd ni chlywyd y cais neu nid oedd y dyn ar ddyletswydd gwylio yn deall. Yn waeth fyth, aeth y prif swyddog a’r ail swyddog ati ar unwaith i gefnu ar eu llong a symud draw i’r Inveric. Yn sydyn ar ei ben ei hun, cymerodd y meistr gamau i roi ei wraig a Miss Yates o Gaer yn y bad achub chwith ynghyd â thri aelod arall o’r criw, tra’r oedd yn archwilio’r llong am unrhyw ddifrod. Cafodd y bad achub ei ostwng a’i adael hanner ffordd ac roedd gweddill y criw wedi tyrru at fad achub yr ochr dde. Pan ddarganfuwyd mai ychydig o ddŵr yn unig oedd yn dod i mewn i’r llong, cafodd y criw eu galw’n ôl ond cafwyd hyd i’r bad achub chwith yn y dŵr, yn cael ei dynnu gan ei dacl starn yn unig, gyda dim sôn am y bobl yn unman. Roedd dyfarniad y llys o’r digwyddiadau trist yn cydymdeimlo â’r meistr ond yn ceryddu’n gryf y swyddogion a gefnodd ar y llong:

The conduct of these two officers immediately after the collision was most culpable and without precedence in the history of British officers of the mercantile marine … such misconduct on the part of these two officers this court has no jurisdiction to punish except by exposure to the reprobation it deserves.

Erbyn dechrau’r 20fed ganrif roedd gor-yswirio llongau wedi troi’n thema sinistr a mynych. Ym 1910 cynhaliwyd yr hyn a ddisgrifiodd y Western Mail fel … yr ymchwiliad pwysicaf a mwyaf syfrdanol a gynhaliwyd erioed yn Ne Cymru dan y Ddeddf Llongau Masnach … ar ôl colli’r SS British Standard o Gaerdydd ger Pwynt Negra ym Mrasil. Rhwng mis Gorffennaf a mis Awst, gwrandawodd llys llawn â siom ar dystiolaethau manwl gan y criw a dynnodd sylw at dystiolaeth wrthgyferbyniol ac anghysondebau amlwg rhwng y cofnod ac adroddiad y meistr ar y suddiad dirgel. Hyd yn oed pe na bai’r suddiad wedi cael ei achosi gan waith llaw ddynol, daeth yn amlwg y gellid bod wedi osgoi’r golled ei hun pe na bai’r meistr a’r prif beiriannydd wedi bod yn euog o esgeulustod difrifol.

Daeth y cymhelliad dros suddiad bwriadol yr SS British Standard i’r amlwg wrth ddatgelu na fu’r gwaith o hyrwyddo’r British Standard Steamship Company fel cwmni cyhoeddus yn llwyddiant ariannol. Roedd Paul Braun, meistr y llong, yr un Paul Brown ag a ymddangosodd ar gofrestr cyfranddalwyr y cwmni, wedi helpu i ariannu’r cwmni ond wedi cuddio’r ffaith o’r tanysgrifenwyr. Roedd ei frawd, perchennog rheoli’r cwmni, yn ddyledus iddo am £40,000. Yn fwyaf amheus, er bod y llong wedi ei phrisio am £46,378 roedd wedi’i hyswirio am dros £55,300. Roedd y Prif Beiriannydd wedi yswirio’i effeithiau personol am y tro cyntaf.

Yr oedd goblygiadau pryderus i Gaerdydd ei hun. Cafwyd dadlau mawr pan ddaeth i’r amlwg bod tanysgrifenwyr wedi galw am bremiymau yswiriant uwch i longau o Gaerdydd gan eu bod yn cael eu hystyried yn risg wael. Pan fu’r barnwr yn traddodi ei farn am ddwy awr a hanner, … disgynnodd distawrwydd disgwylgar ar y llys llawn gan ddwyn i gof achos llys troseddol mawr. Roedd ei sylwadau’n amlinellu’n glir beryglon gor-yswiriant:

Where a vessel is over-insured, one of the most powerful incentives for keeping her in good condition and seaworthiness is removed.

Galwodd am ddeddfwriaeth i atal y cam-drin. Ataliwyd y meistr am ddeunaw mis a gorchmynnwyd iddo dalu 1000 gini tuag at gostau’r ymchwiliad. Ataliwyd y Prif Beiriannydd am ddeuddeg mis a gorchmynnwyd iddo gyfrannu 50 gini fel costau. Cafodd y trydydd peiriannydd ei geryddu am gamarwain y llys gyda datganiadau ffug ac am ei ymddygiad.

Mae myfyrdodau anhapus ar ganlyniad ymchwiliadau a diffyg potensial cymharol y llysoedd yn aml yn cael eu rhoi yn yr adroddiadau i’r Bwrdd Masnach. Nid oedd y barnwr yn hapus yn achos yr SS Ouse o Gaerdydd, a gollwyd ger arfordir gogledd Dyfnaint ym 1911, pan na dderbyniwyd tystiolaeth oddi wrth y dyn wrth lyw’r llong adeg y sowndio gan ei fod wedi dychwelyd i’r môr. Pan gollwyd yr SS Powis o Gaerdydd ger Groeg ym 1907 … yn debygol oherwydd gwaith llaw ddynol, dywedodd y barnwr yn ei adroddiad:

…wreck inquiries are of very doubtful utility. Owing to the conditions under which a vessel is lost or stranded, the absence of eye witnesses who are independent, the rare production of log books or other such valuable documentary evidence, the dispersing of the crew before an inquiry is held and the almost invariable absence of the most important witnesses… the court has but rarely the material to enable it to ascertain the whole truth.

Beth bynnag yw amheuon y rhai sy’n cymryd rhan ar y pryd o ran pa mor ddefnyddiol yw ymchwiliadau i forgludiant, mae’r cofnodion yn cyfuno i roi darlun diddorol o’r problemau a’r peryglon a oedd yn wynebu llongau masnachol yn y gorffennol.

Darostyngiad a Distryw: Dwy Fordaith o Borthladd Caerdydd

Mae gan Archifau Morgannwg drefniadau criw a llyfrau log ar gyfer llongau a gofrestrwyd ym Mhorthladd Caerdydd rhwng 1863-1913 (cyf. DCA). Mae’r digwyddiadau isod yn adlewyrchu dau achlysur hynod a gofnodwyd yn y logiau hyn.

Mae’n rhaid bod Charles Woollacott, meistr y Talca (rhif swyddogol 50438), dyn o Ddyfnaint oedd yn 41 oed, wedi synnu at yr hyn a ddigwyddodd yn ei long yn ystod mordaith yn cario glo o Gaerdydd i Awstralia, a ddechreuodd ym mis Gorffennaf 1869 ac a ddaeth i lan ym mis Rhagfyr 1870. Y cogydd oedd prif achos yr helynt, fel y cofnododd Woollacott ym mis Ionawr 1870:

…we find that the man Thom[as] Roelph engaged as cook and steward at £5 per month, does not know anything about Cooking. He cannot Boil a Potatoe…It is intended to reduce his Wages in proportion to his Incompetency.

Ar fordaith hir roedd bwyd yn bwysig iawn, ac roedd anallu cogydd i ddarparu bwyd da yn bygwth iechyd y criw, a thrwy hynny eu gallu i weithio. Roedd y broblem hyd yn oed yn fwy difrifol oherwydd mai llong hwylio oedd y Talca ac felly roedd y gwaith hyd yn oed yn galetach. Parhaodd y problemau ar y Talca, ac ym mis Chwefror nodwyd yn y log:

All hands came aft to say they could not do their work if they could not get their victules better cooked.

Drwy drugaredd, bum niwrnod yn ddiweddarach yn Freemantle, Awstralia, nododd Charles Woollacott:

This day Thomas Raulph [sic] deserted the ship.

Ni ddaeth yr hanes i ben yn y fanno. Yn Freemantle, penodwyd dyn arall, sef Richard Evans, yn gogydd. Fel mae’r ddogfen ym mhapurau’r llong yn profi, roedd Evans yn droseddwr a’i hanfonwyd i Awstralia, ac, ar ôl cwblhau ei ddedfryd roedd yn gweithio er mwyn talu am ei daith adref (er iddo adael yn Dunkirk). Mae rhestr y criw yn nodi ei fod yn 32, ac mai Lerpwl oedd ei fan geni. Mae’n debygol y byddai’n well gan Gapten Woollacott pe byddai Richard Evans wedi aros yn Awstralia. Roedd y cogydd newydd yn haerllug, yn anufudd ac yn anghymwys, yn gwrthod dilyn cyfarwyddiadau, nes i’r meistr orfod nodi yn y log:

I did not know when I shipped him that he had been a convict. Upon the next occasion I intend to put him in confinement for the sake of Subordination of the Ship, called him aft and read this entry to him. Received a insullent reply and a threat of-what he-would do when he got home.

Mae’n debyg nad yw cael ei anfon i Awstralia wedi newid Richard Evans.

Yn wahanol i hyn, mae sylwadau meistr yr S.S. Afonwen (rhif swyddogol 105191) ar gyfer mis Rhagfyr 1908 yn cofnodi digwyddiad tra gwahanol. Tra roedd y llong wedi docio ym Messina, Sisili, ar fordaith yn cario glo, bu daeargryn difrifol yn yr ardal. Bu’r criw’n ddewr iawn; cafodd dau ohonynt fedal Albert a chafodd un arall ei ganmol gan Frenin yr Eidal, oll am eu hymdrechion i achub pobl leol rhag y trychineb gan roi eu bywydau eu hunain yn y fantol. Defnyddiwyd y cwch i ddod â phobl oedd wedi’u hanafu i ddiogelwch yn Napoli. Mae’r meistr, William Owen, yn arddangos ataliaeth broffesiynol yn ei sylwadau yn y log swyddogol ar gyfer 28 Rhagfyr 1908 gan drafod effeithiau corfforol y daeargryn yn unig ar ei long:

At 5.15 all hands disturbed by heavy earthquake shock causing great confusion on board, rushing on deck but being pitched dark and the air full of dust was unable to see anything; same time tidal wave came over quay which raised the ship bodily tearing adrift all moorings… unknown steamer which was adrift collided with our starboard bow damaging same… the water now receded and ship grounded… At 7 a.m. sky cleared when we found out the quay had collapsed and town destroyed…

Nodwyd bod un aelod o’r criw, Ali Hassan, ar y lan ar yr adeg ac mae’r cofnod wrth ei enw yn rhestr y criw yn nodi …credir y bu farw yn y daeargryn.

Mae erthygl yn y Western Mail ar 15 Rhagfyr 1965, yn defnyddio llythyron ac atgofion y criw, yn adrodd hanes llawer mwy cyffrous. Dywedodd Capten Owen, oedd wedi ymddeol a mynd yn ôl i Amlwch, Sir Fôn:

…a great wall of water sprang up with appalling violence; it was a miracle we came through it. The wind howled around us and waves continually swamped us as though a squall had come on. Vast eddying clouds of dust settled on the ship like a fog.

Ceisiodd llawer o bobl a oedd yn dianc rhag y daeargryn nofio tuag at longau’r harbwr.  Credir bod 19 o bobl wedi cyrraedd yr Afonwen gan gynnwys dyn o Gaerdydd, cyd-ddigwyddiad od iawn! Fore drannoeth, aeth Capten Owen â thri dyn at y lan i geisio cyfarwyddiadau gan Gonsyliaeth Prydain, ond roedd wedi’i dinistrio. Ysgrifennodd gofnod ar gyfer 29 Rhagfyr 1908:

At 8 a.m. this day-I went on shore but unable to find any means of communication and no one to give instructions I returned on board and decided to proceed to Naples, sailing from Messina 10 a.m.

Un o’r dynion a aeth i’r lan gydag ef oedd Eric Possart, prentis 18 oed o Gaerdydd. Trafododd y digwyddiad mewn llythyr at ei dad:

The people were all cut and bleeding… As fast as we could we were taking them aboard ships. We could only find one doctor alive. Little girls and boys saw their own hair turning white as snow…

Credir bod dros 100,000 o bobl wedi’u lladd.

Roedd rhan fwyaf y mordeithiau a drafodwyd yn nhrefniadau criw Caerdydd yn llai cyffrous, ond mae’r cofnodion yn ddiddorol serch hynny, gan eu bod yn rhoi golwg i ni ar fasnach o borthladdoedd Morgannwg, bywyd ar long, ynghyd â gwybodaeth am y criw ac am y cyflyrau yr oeddent yn gweithio ynddynt.

‘Wedi ei gau rhwng 4 wal goed ar long’: Mordaith o Gymru i Awstralia

Mae llawer o eitemau yn Archifau Morgannwg sy’n ymwneud â thrigolion Morgannwg a ymfudodd i ddechrau bywydau newydd yn Awstralia a Seland Newydd.  Un o’r rhain oedd Levi Davies o Bontypridd, a adawodd ei gartref ar 21 Awst 1863 a chyrraedd Melbourne o’r diwedd ar 6 Ionawr 1864.  Mae dyddiadur Levi yn nodi manylion ei fordaith ddewr dros y moroedd i ben arall y byd.

Ni chafodd Levi y dechreuad mwyaf cyffrous i’w daith:

Left Pontypridd August 21^st 1863 By the 9 o clock train to Cardiff thence by the Great Western Railway through Gloucester to Paddington Station arrived there at 4.45pm…

A rhai dyddiau yn ddiweddarach roedd e dal yn Llundain:

Tuesday 25^th August: This was the great day appointed for the ship to leave London for Melbourne, went on board in the morning and soon ascertained she would not sail that day.

Tuesday 1^st September: Went on board in the morning and was told she would sail some time in the evening remained on board all day, at 6.30pm she made her first start, went as far as the lock the other end of the basin, stayed there until 3pm the following day

Er gwaetha’r dechreuad llai na mawreddog hwnnw, o’r diwedd fe hwylion nhw Ddydd Mercher 2 Medi.  Ond unwaith eto, chyrhaeddon nhw ddim yn bell:

…at 3pm it being at full tide, the first mate gave the signal to start and we did… we had two Tugg Boats (steamers) to tow us as far as Gravesend where we casted anchor for the night…

Roedd gwynt i’w herbyn yn golygu y bu’n rhaid iddynt aros lle roeddent am fwy nag wythnos:

Thursday 10^th September: At 4.30am was awakened by the sound of the sailors heaving up the anchor… was informed by the First Mate that the wind had changed and was amenable for us to sail… now opposite Dover Castle

Unwaith i’r fordaith fynd rhagddi’n iawn, canfu Levi nad oedd pob un o’r teithwyr yn addasu’n dda i fywyd ar y môr. Ychydig ddyddiau yn unig ar ôl gadael Llundain, mae Levi yn nodi:

…sea very rough, ship rocking worse than a cradle, men women and children vomiting and purging effected by sea sickness.

Ond am Levi ei hun, Rwyf hyd yn hyn yn weddol rydd rhag ei effeithiau lleiaf.  Ei gyfrinach?  … Mae yfed dŵr heli yn dda iawn i atal salwch môr.

Mae’n ddiddorol darganfod o’r dyddiadur sut y goroesodd y criw a’r teithwyr fordaith mor hir heb alw mewn porthladd i gasglu nwyddau.  Yn amlwg roedd cyflenwadau ganddynt ar fwrdd y llong, ond fe wnaethant y gorau o’u hamgylchiadau hefyd, ac mae Levi yn cyfeirio at rywfaint o’u bwyd:

Saturday 26^th September: Threw 3 alive pigs over board, the remainder of 15 that died from distemper.

Friday 11^th September: …spent the morning in company with the Mate of the ship fishing, caught 2 Dog fishes, their skins as hard as Badger…

Saturday 3^rd October: …at twilight caught a fish called Baracoota…

Tuesday 13^th October: …caught upwards of 2500 gallons of rain water for drinking and cooking etc.

Sunday 29^th November: …caught a porpoise weighing about 150lbs ate some of it for breakfast.

Mae Levi hefyd yn manylu ar arferion ei gyd-deithwyr, nad oedd o hyd yn eu croesawu.  Pan oeddent yn dal i fod wedi angori yn Gravesend, yn aros i’r gwynt newid, mae’n nodi:

Wednesday 9^th September: …some of the passengers proposed going on shore in a Boat, to which I objected… about 1pm they went and returned at 6pm, more than half drunk…

Roedd y rheiny a oedd yn teithio gyda Levi ar y Trebolgan i Melbourne yn dod o amrywiol lefydd, ond yn tueddu i ffurfio’n grwpiau ar sail cenedligrwydd:

Thursday 3^rd September: …Irishmen gathered together to give us a jig, Englishmen took to play cards, Scotch men to play Draughts, and Dutch men to play Chess, I and my partner amused ourselves by walking backwards and forward on the Deck…

Gwnaeth Levi a’i gydwladwyr, oll yn anghydffurfwyr, bob ymdrech i gadw’r Saboth yn ystod y daith:

Sunday 6^th September: We Welshmen gathered together and formed a Bible class, we are only 4 Welshmen on board, one man and wife besides Thomas and me, the others are English, Irish, Scotch and Dutchmen, very little respects they show towards Sunday more than any other day.

Fel y gallech ddisgwyl, roedd y daith ymhell o fod yn un esmwyth.  Ar adegau roedd hi’n hollol frawychus i’r rheiny ar ei bwrdd, yn deithwyr a chriw ill dau:

Friday 18^th September: …explosion of thunder such as I never heard before nor any other one on board this ship, the forked lightning exhibiting in various shapes on the sky, dividing the heavens as it were, the howling of the wind, the roaring of the big waves raising up like mountains tossing the ship like a ball and the pouring of the rain… was enough to sink us all in despondency and give up all hopes of ever reaching any port… all of us expected every moment to be dashed to atoms and buried under the waves…

Sunday 20^th September: Was awakened this morning by the loud splashing of the great waves against the thin planks which separate us from sudden death…

Thursday 22^nd October: Tremendous heavy squalls at 2am which aroused us from bed, ship almost capsized several times…  I was asking some of the sailors at breakfast time what did they think of the weather last night… they said, that is just the sort of weather for us… but actions and manners speak louder than words sometimes, although they answered in that way when the uneasy moments were over, they did not mean it, there was seriousness imparted on every countenance at the time the squall occurred…

Ar adegau o anobaith o’r fath, ac ar siwrne mor faith, byddai meddyliau Levi yn naturiol yn troi am adref ac at y ffrindiau a’r teulu a adawodd ar ôl:

Thursday 24^th September: …many times I climbed up the rigging turning my face towards home anxious to know the state of your mind concerning me, but many a long month must pass before it is possible for me to hear from you on account of the long journey which is before me.  Please God I shall see the end of it.

A dechreuodd ddyfalu os oedd wedi gwneud y penderfyniad cywir:

The 115^th day of our voyage: The light of another Christmas Day has dawned upon us  …I had some thoughts of sadness about the past and some of anxiety when I looked into the uncertainty of the future…

Ac, er bod bywyd ar fwrdd y llong yn ddiflas o dro i dro…

Wednesday Thursday Friday and Saturday the 11^th 12^th 13^th and 14^th November

Nothing of much moment occurred these last few days…

The 115^th day of our voyage: Now I am upon the sea with nothing to relieve the dull monotony which I have now had (with little exception) for four weary months, confined within the 4 wooden walls of a ship, with nothing but strangers for our companions.

…roedd y profiadau newydd y daeth Levi ar eu traws yn ystod y daith yn rhyfeddol a dweud y lleiaf:

Wednesday 30^th September: …saw a big fish called by some Turtle, by others Tortoise, it’s a fish with hard shells on his back.

Saturday 24^th October: Crossed the line (Equator) at 6pm when old Neptune’s Secretary came on board… stated that his Divine Master was ill of cold which confined him to his room… medicine exactly to his disease not being obtainable in the waste of waters… wishing it to be understood that that particular kind of distilled spirit called rum was particularly suited to his Master’s disease…

Sunday 1^st November: A meteor commencing eastwards flashed up and along the sky, towards s. west, lighting the whole heavens more clearly than anything I ever saw except the sun itself, it must have lasted about 5 seconds and then exploded in sparks, leaving a luminous streak in its course behind it, which gradually disappeared, leaving everything in darkness as before…

Wednesday 4^th November: A matter of considerable excitement occurred today, a report spread among the passengers and crew that a shark was to be seen hovering about the prow of the vessel… the assertion was repeated that the rapacious monster was still there… The Captain… making his appearance with a large fishing hook in one hand and a piece of pork in the other (about 2lbs) the bait was fixed immediately and the hook attached to a rope which was carried by the Captain to the side of the ship and thrown over, in a very short time Mr Shark made his appearance… his jaws closed upon the bait… the word past, hoist away, and in a few moments we landed him safely on the Deck.

Tuesday 1^st December: In this part of the world it is not dark until 9pm.  I never saw daylight before at 9pm on the 1^st December.

Thursday 10^th December: …sighted an iceberg about twice as large as this ship…

Wedi misoedd ar y môr, daeth Levi a’i gyd-deithwyr o’r diwedd i olwg eu cyrchfan:

Monday 4^th January: Was called this morning at 5am by the First Mate (Mr Armstrong) to see land Cape Otway which was on the left of us just before we entered into Hobson’s Bay…

Ac o’r diwedd, fe lanion nhw ar dir Awstralia:

Wednesday 6^th January 1864: At 3pm went to shore on a boat, walked about in Williamstown landing and St. Kilda Hill…

Wyddom ni ddim rhyw lawer am dynged Levi unwaith iddo gyrraedd Awstralia.  Mae ambell nodyn yn y dyddiadur yn rhoi cliw ynghylch yr hyn a wnaeth am y blynyddoedd cyntaf wedi iddo gyrraedd:

Commenced work at a Farm near Bald Hills ‘Henry Loader’ on the 13^th January 1864.

L. A. Davies was appointed Secretary of the Bonshaw ‘Accident Fund’ on the 13^th day of March 1868.

Os oes unrhyw ddarllenydd yn gwybod hanes Levi Davies yn dilyn ei anturiaethau ar y môr mawr, byddem yn falch yn wir o gael gwybod.

Cymdeithas Gwneuthurwyr Hwyliau Caerdydd

Sefydlwyd Cymdeithas Gwneuthurwyr Hwyliau Caerdydd ym 1855. Goroesodd gyfnod pontio’r diwydiant llongau o hwyliau i stêm, gan ddirwyn i ben ym 1938. Mae cofnodion y Gymdeithas, yn cwmpasu’r cyfnod 1893 tan ei gau, yn cael eu cadw yn Archifau Morgannwg (cyf.: CL/MS 4.1166).

Yn y cyfnod a ddogfennir roedd y Gymdeithas yn cyfarfod yn fisol yn Nhafarn Goffi Stryd Bute ac, o 1904, yng Ngwesty’r Adelphi, hefyd ar Stryd Bute.  Mae’r casgliad yn cynnwys llyfrau cofnod, cofnodion ariannol, llyfrau cyfraniadau a llyfrau rheolau sy’n dyddio cyn y Rhyfel Byd Cyntaf sy’n rhestru dyletswyddau swyddogion a’u cyflogau, arferion gwaith i amddiffyn cyflogaeth yr aelodau, dirwyon am dorri rheolau a dull o apelio yn erbyn dirwyon o’r fath.  Ceir manylion yr oriau gwaith, egwyl pryd bwyd a chyfraddau tâl am ddiwrnod o waith a goramser.  Roedd aelodau a wrthodai weithio ar hwyliau gwlyb i dderbyn cymorth ac roedd rheol ar wahân ar gyfer cynnal cyfarfodydd y Gymdeithas, lle roedd aelodau i sefyll wrth annerch y Llywydd, ac ymatal rhag torri ar draws siaradwyr.  Byddai cosb o chwe cheiniog o ddirwy am regi neu iaith sarhaus neu ddiarddel o’r cyfarfod os oedd y tramgwyddwr yn parhau.

Mae bwndeli o ohebiaeth hefyd wedi goroesi yn ymwneud â thrafodaethau gyda chyflogwyr, ceisiadau aelodaeth a Ffederasiwn Gwneuthurwyr Hwyliau Prydain ac Iwerddon.  Ffurfiwyd y Ffederasiwn ym mis Hydref 1889, gan gyfuno cymdeithasau cyfeillgar gwneuthurwyr hwyliau a fodolai eisoes mewn amrywiol borthladdoedd.  Mae adroddiadau misol o brif swyddfa’r ffederasiwn yn Hull wedi eu cynnwys yn archif Cymdeithas Caerdydd.  Mae’r rhain yn adrodd am gyflwr masnach mewn amrywiol borthladdoedd yng Ngwledydd Prydain gyda nodiadau a sylwadau gan yr Ysgrifennydd Cyffredinol ar faterion o bwys penodol.  Torrodd Gwneuthurwyr Hwyliau Caerdydd ymaith o’r ffederasiwn ym 1903, ac nid ail-ymunodd tan 1914. Mae cofnodion y Ffederasiwn Prydeinig o 1889, a gaiff eu cadw yn y Ganolfan Gofnodion, Llyfrgell Prifysgol Warwick, yn adlewyrchu pryderon diwydiant oedd ar drai, ac yn enwedig cyflwyno peiriannau a chyflogi gweithwyr heb eu hyfforddi, gan gynnwys gwragedd.

Bu’n rhaid i Wneuthurwyr Hwyliau Caerdydd wynebu’r un problemau.  Y penderfyniad cyntaf a gofnodir yn y llyfr cofnod ar 9 Gorffennaf 1901 yw:

‘that we finish no work that is commenced by machein while their is men out of work’.

Ym mis Ionawr 1914, cyn ail-ymuno â’r Ffederasiwn, derbyniodd negodwyr y Gymdeithas delerau cyflog ac oriau’r cyflogwyr, ar yr amod na chyflwynid peiriannau i unrhyw lofft hwyliau am un flwyddyn.  Cam cyntaf y Gymdeithas ar ail-ymuno â’r Ffederasiwn oedd gosod cynnig ger bron y gynhadledd flynyddol yn gwrthwynebu cynhyrchu nwyddau cynfas ar fwrdd stemars gan swyddogion a morwyr, yr oedd eu priod ddyletswyddau ‘yn fwy na digon, heb fynd i’r afael â dyletswyddau yn ymwneud â chrefft a masnach wahanol’.  Efallai ei bod yn arwyddocaol, o ystyried y blynyddoedd y bu y tu allan i’r Ffederasiwn, pan adolygwyd rheolau Cymdeithas Caerdydd ym 1914 er mwyn ei derbyn yn ôl, bod y cymal a oedd yn nodi y byddai unrhyw aelod a fyddai’n gweithio ar hwyl a wnaed â pheiriant ‘yn cael ei ddiarddel o holl fuddion y Gymdeithas hon’ wedi ei ollwng.

Cyflymwyd y newid gan y Rhyfel Byd Cyntaf.  Cyflwynwyd gweithwyr heb eu hyfforddi i nifer o grefftau i lenwi’r bwlch a adawyd gan y dynion yr oedd eu hangen ar y lluoedd arfog.  Mewn llofftydd hwyliau daeth peiriannau yn fwyfwy cyffredin ac yn aml gwragedd oedd yn eu gweithio.  Mae cofnodion y 1920au yn nodi cwynion yn erbyn cyflogwyr am fethu â chadw at gytundebau yn ymwneud â chyflogi gweithwyr benywaidd, ac mae llythyr sydd heb ddyddiad i J.S.Frazer o Frazer & Co, cwmni yr oedd gan y Gymdeithas berthynas dda ag ef fel rheol, yn nodi gwrthwynebiad y gweithwyr i’r ‘nifer diangen o wragedd a merched’ a gyflogwyd yn y llofftydd yng Nghaerdydd a Chasnewydd.

Er bod dyddiau gorau Cymdeithas y Gwneuthurwyr Hwyliau y tu cefn iddi cyn dechrau’r cofnodion sydd wedi goroesi, hyd at y 1920au mae’r cofnodion a’r cyfrifon yn nodi dadleuon bywiog a digwyddiadau cymdeithasol, cinio blynyddol, cyngerdd ysmygu ac, ym mis Gorffennaf 1904, picnic.  Trafodwyd cytundebau â chyflogwyr, mynychwyd cynadleddau a gwnaed cyfraniadau i gronfeydd streic canghennau eraill, i Gronfa’r Bad Achub ac i Bwyllgor y Blaid Lafur; gyrrwyd 2 swllt a 6 cheiniog at J.R. MacDonald ym 1904, er bod y cofnodion yn nodi na yrrwyd y cyfraniad o 5 swllt arfaethedig ym 1908.  Ni roddir unrhyw eglurhad.  Pan ymunodd y Gymdeithas â’r Ffederasiwn ym 1914 roedd 19 o aelodau (roedd 30 o aelodau gan gangen Grimsby yr adeg honno).  Yn ystod y cyfnod a ddogfennir, 27 oedd yr aelodaeth ar ei huchaf ym 1921 a 1922. Wedi hynny mae’r cofnodion yn dangos dirywiad graddol.  Daw cofnodion y cyfarfodydd yn fyrrach tan eu bod ond yn adrodd i’r cyfarfod agor am 7pm a chloi am 9pm.  Goroesodd y Gymdeithas y Ffederasiwn, a ddaeth i ben ym 1927, ond erbyn y 1930au prin fod aelodaeth y Gymdeithas yn ddigon i ddarparu’r swyddogion angenrheidiol, ac ym mis Tachwedd 1938 caewyd Clwb Gwneuthurwyr Hwyliau Caerdydd ‘oherwydd diffyg aelodau’.  Rhannwyd y gronfa a oedd yn weddill sef £2, 1 swllt ac 1 geiniog rhwng y pum aelod olaf.

 

Project Mynegai Rhestrau Criw yn Archifau Morgannwg

Ymgyrch Llywodraeth Cymru i glodfori arfordir eithriadol Cymru yw Blwyddyn y môr 2018. Mae’n gyfle i Archifau Morgannwg glodfori a hyrwyddo un o’n projectau arloesol yr ydym yn rhan ohono mewn partneriaeth â’r Project Mynegai Rhestrau Criw http://www.crewlist.org.uk/.

Er 2012, mae dau grŵp o wirfoddolwyr wedi gweithio’n frwdfrydig yn glanhau ac yna’n trawsgrifio manylion criwiau a geir yn y cytundebau criw ym Mhorthladd Caerdydd. Hyd yma, maen nhw wedi cwblhau 1901 a bron â gorffen 1911. Mae Cymdeithas Hanes Teulu Morgannwg eisoes wedi rhoi cronfa ddata sy’n cofnodi criwiau a fanylir yn y rhestrau criw ar gyfer 1863, 1871, 1881 ac 1891. Ar hyn o bryd, mae’r cronfeydd data hyn ond ar gael yn fewnol a gellir chwilio amdanynt ar gais; fodd bynnag wedi’r gwaith golygu, byddant ar gael i bawb eu gweld ar-lein.

Rhaid oedd i feistr y llong gadw cytundebau’r criw ar ei bwrdd, eu cwblhau, a’u trosglwyddo wedyn i’r Cofrestrydd Cyffredinol Llongau a Morwyr ar ddiwedd y daith.  Mae’r cytundebau’n cofnodi manylion pob aelod o griw’r llong, gan gynnwys ei fan geni, ei alwedigaeth, y llong ddiwethaf iddo wasanaethu arni, y dyddiad yr ymunodd â’r criw a’r rheswm dros adael os gadawodd cyn diwedd y daith.  Yn ychwanegol, mae cofnod o i ble roedd y llong yn hwylio, a beth oedd y cargo ar ei bwrdd.  Mae gan Archifau Morgannwg gytundebau criw’r llongau a gofrestrwyd yng Nghaerdydd (1863-1913) er bod llawer o’r meistri llongau a’r criw yn y cytundebau hyn yn dod o i ffwrdd. Mewn rhai achosion, ymgartrefodd y dynion hyn yng Nghaerdydd, ond parhau i deithio a wnaeth rhai eraill.

Ceir yr wybodaeth hon yn y cytundebau:

• enw aelod y criw
• oedran
• tref ei eni
• enw’r llong ddiwethaf y bu arni a’i phorthladd cofrestru
• dyddiad ymuno â’r llong
• galwedigaeth a chyflog
• enw’r prentisiaid ar y bwrdd
• manylion rhyddhau, dyddiad a lle
• llofnod aelod y criw
• genedigaethau, marwolaethau a phriodasau (os bu rhai) ar y bwrdd.

Mae’r cytundeb hefyd yn arddangos stampiau swyddfa’r conswl yn y porthladdoedd ar hyd y daith, sy’n golygu y gallwn olrhain cwrs a hyd y daith.

Mae rhagor o wybodaeth am y rhestrau criw (DCA) ar gael yng nghatalog Archifau Morgannwg, Canfod http://calmview.cardiff.gov.uk/.