Ymgiliad Plant Ysgol o Gaerdydd, 31 Mai 1941

Ar fore dydd Sadwrn 31 Mai 1941, ymgasglodd plant Ysgol Merched Marlborough Road ar iard chwarae Ysgol Gynradd Parc y Rhath. Ddydd Gwener roedd yr ysgol wedi torri ar gyfer gwyliau’r Sulgwyn, ond nid taith wyliau oedd y daith a gynlluniwyd ar gyfer dydd Sadwrn ola’r mis. Roedd pob plentyn yn cario masg nwy a ches bach o eiddo. Roedd ganddynt hefyd label gyda’u henwau a’u hysgol wedi’u cysylltu i’w cotiau. Mewn iardiau ysgol ar draws Caerdydd, roedd grwpiau tebyg yn ymgynnull, a wyliwyd gan rieni pryderus a dagreuol, fel rhan o raglen i yrru plant i fannau diogel i ffwrdd o’r cyrchoedd bomio a ddigwyddai bron yn ddyddiol.

Heol Casnewydd, 31 Mawrth 1941

Roedd yn eironig bod Caerdydd, ar ddechrau’r rhyfel, ym 1939 wedi cael ei hystyried yn barth cymharol ddiogel y tu hwnt i gyrraedd y rhan fwyaf o awyrennau’r Almaen.   Roedd y ddinas wedi derbyn a gofalu am filoedd o ffoaduriaid, llawer ohonynt o ardal Birmingham.  Erbyn 1941, fodd bynnag, roedd y sefyllfa wedi newid.  Roedd tirnodau adnabyddus ar draws y ddinas, gan gynnwys Eglwys Gadeiriol Llandaf, wedi dioddef gan donnau o gyrchoedd bomio.

Heol Penylan, [1940au]

Er bod propaganda’r gelyn yn honni bod yr ymosodiadau yn canolbwyntio ar ardal a ffatrïoedd y dociau, mewn gwirionedd nid oedd unrhyw ran o’r ddinas yn ddiogel. Roedd Ysgol Marlborough Road wedi cael ei bomio ar noson y 3ydd o Fawrth. Roedd ysgol y babanod wedi llwyddo i osgoi difrod sylweddol ond roedd yr adeilad brics coch tri llawr a oedd yn gartref i’r rhan fwyaf o’r disgyblion i bob pwrpas wedi ei wastatáu i’r llawr.

Ailgartrefwyd y disgyblion mewn ysgolion cynradd lleol, gan gynnwys rhai Parc y Rhath a Heol Albany, ond parhaodd bygythiad ymosodiadau eraill. Ar 22 Mai cofnododd Pennaeth Ysgol y Babanod Heol Albany:

Air Raid over the city from 2.15pm-2.30pm. School took shelter in school Air Raid Shelters [EC1/2, t362]

Erbyn hynny roedd yr awdurdod lleol wedi penderfynu, cymaint oedd y perygl, y byddai plant ysgol pum mlwydd oed ac yn hŷn yn cael cynnig i adael Caerdydd.

Gweithredwyd y cynlluniau’n rhyfeddol o gyflym. Dim ond wyth diwrnod oedd rhwng cytuno ar y cynllun gadael ac ymadawiad y plant cyntaf. Yn ystod y cyfnod hwn, mynychodd Mary Jenkins, Pennaeth Ysgol y Merched Marlborough Road, gyfarfod gyda’r Cyfarwyddwr Addysg i gael manylion y cynllun ac yna defnyddiodd y wybodaeth ar gyfer cyfarfodydd lleol gyda rhieni.

Roedd y cynllun yn wirfoddol a mater i’r rhieni oedd penderfynu a fyddai eu plentyn yn ymuno â’r ymgiliad. Ar gyfer y pedair mil a gofrestrodd, cynhaliwyd archwiliadau meddygol ar ddiwrnod olaf y tymor, y diwrnod cyn ymadael. I’r rhan fwyaf cam syml yn y broses oedd hyn, ond bu o leiaf un plentyn yn Ysgol Fabanod Parc y Rhath yn lwcus i raddau, fel yr adroddodd y Pennaeth:

Fourteen children (two have withdrawn) are being medically examined this morning for evacuation with the school tomorrow. One has Chicken Pox. [EC44/1/2, t119]

Yn y diwedd dim ond deunaw merch o Ysgol y Merched Marlborough Road a ddewisodd ymgilio ynghyd â deuddeg o blant o ysgol y babanod. Ymunodd pedwar deg pump o ddisgyblion o Ysgol y Bechgyn Parc y Rhath a 165 o ddisgyblion o Ysgol Heol Albany. Ar ben hyn, anfonodd llawer o rieni eu plant at deulu a ffrindiau yn hytrach na chofrestru ar gyfer y cynllun swyddogol.

Ddydd Sadwrn 31 Mai teithiodd merched Marlborough Road gyda’u hathrawon, ar dram mae’n debyg, i ganol Caerdydd ac yna, ar y trên i ddechrau, i’w cyrchfan, sef Pontlotyn.  Ym Mhontlotyn fe’u cymerwyd i neuadd dderbyn ganolog lle’r oedd pobl leol, a oedd wedi cytuno i gartrefu’r plant, wedi ymgasglu.

Ddeuddydd yn ddiweddarach, ar 2 Mehefin, cofnododd Mary Jenkins:

Eighteen of our girls were taken to Pontlottyn on 31^st May. Reports are that they are happy and satisfactorily settled. [EC20/1, tt322-3]

Er ei fod yn llai na 30 milltir o Gaerdydd, mae’n rhaid ei fod wedi ymddangos fel byd gwahanol, yn byw gyda theulu newydd, mewn amgylchedd anghyfarwydd ac yn mynd i’r ysgol leol. Byddai’r bechgyn o Barc y Rhath wedi cael profiad tebyg, dim ond yn eu hachos hwy roedd y parti o bedwar deg pump wedi ei wahanu gyda’r bechgyn yn cael eu cartrefu ym Medlinog, Trelewis ac Ystrad Mynach. O leiaf roedd rhai wynebau cyfarwydd yn yr ysgol gydag athrawon o ysgolion Caerdydd yn ymuno â’r staff lleol.

Er gwaethaf sylwadau calonogol Miss Jenkins, pan ailagorodd ysgolion Caerdydd ar ôl y gwyliau cafwyd adroddiadau bod llif cyson o blant yn dychwelyd.  Er bod y gwyrddni a’r bryniau yn dipyn o newid i lawer, wedi’i osod yn erbyn hyn roedd y plant yn hiraethu’n daer am gael mynd adref. Gyda rhieni’n aml yn ymweld dros y penwythnos roedd temtasiwn cryf i dynnu’n ôl o gynllun a oedd, wedi’r cyfan, yn un gwirfoddol. Yn ogystal, roedd cyrchoedd awyr ar Gwm-parc a Chwm-bach wedi cadarnhau nad oedd y Cymoedd yn ddiogel rhag ymosodiad.

Erbyn diwedd yr wythnos gyntaf roedd dros 500 o blant wedi dychwelyd i Gaerdydd, gan gynnwys tri o fechgyn Parc y Rhath.  Roedd gweithio ynghlwm â’r ymgiliad hefyd yn amhoblogaidd gyda staff addysgu. O ganlyniad i’r niferoedd isel yn gwirfoddoli i weithio i ffwrdd o Gaerdydd, ym mis Mehefin, gwnaeth y Pwyllgor Addysg hi’n ofynnol i bob athro, pan ofynnid iddo wneud hynny, weithio am un tymor, a ymestynnwyd yn ddiweddarach i hyd at flwyddyn, mewn ysgol lle’r oedd plant a adawodd Gaerdydd wedi’u gosod. Ar 24 Mehefin 1941 nododd Pennaeth Ysgol y Merched Parc y Rhath:

Miss Clarissa Thomas was transferred to the Reception Area at Trelewis for the remainder of this term [EC44/3/2, t3]

Roedd penaethiaid ledled Caerdydd yn ysgrifennu cofnodion tebyg wrth i staff gael eu symud i weithio gyda phlant yr ymgiliad.

Erbyn diwedd 1941 roedd dros hanner y rhai a adawodd wedi dychwelyd.   Er na chiliodd y bygythiad o ymosodiadau awyr ar Gaerdydd tan ymhell i mewn i 1943, roedd mwyafrif helaeth y faciwîs wedi dychwelyd i’r ddinas erbyn hynny. I’r rhai a arhosodd am y cyfnod cyfan roedd yn brofiad a arhosodd gyda nhw weddill eu hoes. Efallai mai un o’r faciwîs mwyaf adnabyddus oedd Betty Campbell a ddaeth, mewn blynyddoedd i ddod, yn Bennaeth ar Ysgol Gynradd Mount Stuart. Mewn cyfweliad, wedi’i recordio ac ar gael ar-lein, siaradodd Betty â disgybl o Ysgol Gynradd y Santes Fair am ei phrofiad, fel plentyn saith oed, o gael ei symud o’r Santes Fair i ysgol yn Aberdâr.  Mae’r cyfweliad – Antur Faciwî – i’w ganfod ar wefan y BBC https://www.bbc.co.uk/teach/class-clips-video/history-ks2-an-evacuees-adventure/zk7hy9q

Dyma’r gyntaf mewn cyfres fer o erthyglau am Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel gan dynnu ar y cofnodion a gedwid gan Benaethiaid ysgolion ar y pryd. Am fanylion llyfrau log yr ysgolion a gedwir ar gyfer 1939-45, cysylltwch ag Archifau Morgannwg www.archifaumorgannwg.gov.uk.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Mynd i’r Ysgol yn Ystod Blitz Caerdydd

Ar 3 Medi 1939, cyhoeddodd Prif Weinidog y Deyrnas Unedig ar y pryd, Neville Chamberlain mewn darllediad radio fod y DU mewn stad o ryfel gyda’r Almaen. Daeth blynyddoedd o densiwn rhyngwladol i benllanw pan oresgynnodd yr Almaen Wlad Pwyl ddeuddydd cyn hynny – gweithred sydd wedi’i phriodoli fel un a ddechreuodd un o’r rhyfeloedd mwyaf gwaedlyd a welodd y byd erioed.

Ni chymerodd yn hir i’r Almaenwyr nodi Caerdydd yn borthladd strategol, diolch yn arbennig i’w chyflenwad glo digonol, a rhoddwyd y dasg i’w hawyrlu Luftwaffe gynnal cyrchoedd a fyddai’n cael eu hadnabod fel Blitz Caerdydd. Syrthiodd dros 2,000 o fomiau ar Gaerdydd dros gyfnod o bedair blynedd gan arwain at golli 355 o fywydau – lawer ohonynt yn sifiliaid, yn ogystal ag achosi nifer o anafiadau a difrod strwythurol enfawr i’r ddinas.

Mae gan Archifau Morgannwg gasgliad o lyfrau cofnodi ysgolion sy’n cynnig cipolwg diddorol ar fywyd ysgol yn ystod y Blitz.

Ar Fedi 4, anfonwyd neges o gwmpas ysgolion mewn ymateb i’r newyddion oedd yn dod o Downing St:

Since a state of War was declared by the Prime Minister at 11am on Sunday 3^rd September 1939, you are instructed that all schools be closed.

Er mwyn tarfu cyn lleied â phosibl, roedd yr ysgolion ond ar gau am gyfnod byr ac o fewn wythnos i ddatgan y rhyfel roedd rhai ysgolion eisoes wedi ailddechrau gwersi. Mae cofnodion Ysgol Fabanod Albany Road yn manylu ar rai o’r mesurau a gymerwyd mewn ymateb i’r rhyfel, er mwyn sicrhau diogelwch y plant. Mae’r cofnodion yn sôn am:

[The] storing of Gas Masks… [26 Medi 1939]

[The] provision of school Air Raid Shelters… [cyfeiriad cyntaf i’w ddefnydd ar 9 Gorffennaf 1940]

Window protection in schools… [23 Gorffennaf 1940]

Roedd storio masgiau nwy mor gynnar â Medi 1939 yn rhagddarparu gan fu rhai misoedd nes i’r cyrch awyr cyntaf gael ei gofnodi – ym mis Gorffennaf 1940, pan fu’n rhaid i blant geisio diogelwch mewn Llochesi Cyrch Awyr pwrpasol. Cymaint oedd y brys pe bai cyrch awyr ar fin digwydd fel bod pennaeth Ysgol Fabanod Radnor Road wedi sôn am sut roedd merched a oedd ar yr iard chwarae yn ystod Ymarfer Cyrch Awyr i gyd yn llwyddo i gyrraedd …dan gysgod [o fewn] 1 munud i’r  rhybudd cychwynnol, a disgrifiodd hyn fel rhywbeth …llwyddiannus iawn.

Roedd Jean Dutfield yn fyfyrwraig yng Nghaerdydd yn ystod Blitz Caerdydd ac yma mae’n adrodd am ei phrofiad:

Every day we had to carry our gas masks to school in a case which we hung over our shoulder but we didn’t realise the significance of this, everything we did seemed quite normal to us. In the playground there were long brick shelters with slatted benches inside. The shelters smelled slightly damp. If the air raid siren sounded when we were in school, we all filed into the shelters until the all clear sounded. – Jean Dutfield (Marsh cynt), Tredelerch, Caerdydd.

Roedd rhai masgiau nwy, fel yr un yma, yn lliwgar fel bod y plant yn fwy cyfforddus yn eu gwisgo. Roeddent hefyd yn ysgafnach nag anadlyddion arferol. [BBC – A History of the World]

Roedd ychwanegu amddiffynfeydd at y ffenestri yn atgyfnerthu adeilad yr ysgol ei hun ac mae cylchlythyr a anfonwyd yn dangos y byddai hyn wedi bod yn weithdrefn arferol yn ysgolion Caerdydd. Roedd hefyd yn weithdrefn angenrheidiol, fel mae cofnod gan Ysgol Fabanod Grangetown Sant Padrig yn ei nodi:

As a result of the recent bombing, several panes of glass have been broken and one window pane is demolished.

 Ac mae’n ymddangos bod y cyhoedd yn hyderus yn y mesurau diogelu amddiffynnol, gan fod y Pennaeth yn sôn am bresenoldeb gwych:

Air Raids over the city, school took cover in Air Raid Shelters from 9.45am to 11am and again from 1.45pm-2.10pm. School visited by Director of Education WJ Williams Esq MA, each class visited and Class 1a had 100% attendance. School visited to see the effect upon children of Air Raids-Percentage that day 90% attendance. [2 Medi 1940].

Mae’n siŵr y byddai’r gwydnwch a ddangoswyd gan yr ysgol wedi creu argraff ar y Cyfarwyddwr Addysg W.J. Williams, ar ôl gweld cofnod o bresenoldeb llawn ym mhob dosbarth. Mae p’un a oedd y cyflwyniad di-fai yn gyd-ddigwyddiad lwcus neu’n gyflwyniad bwriadol yn amherthnasol gan fod y pennaeth yn nodi presenoldeb cyffredinol yr ysgol yn 90% – sy’n ffigwr cryf iawn o ystyried yr amgylchiadau. 

Fodd bynnag, roedd presenoldeb yn aml yn amrywio wrth i’r gwrthdaro fynd yn ei flaen, ac amharwyd yn arbennig arnynt yn sgil ymosodiadau trwm. Dyma gofnod gan Ysgol Fabanod Splott Road: Effeithiwyd yn ddifrifol ar bresenoldeb y bore yma oherwydd Cyrch Awyr, ac mae’n priodoli achosion pellach i rybuddion cyrchoedd awyr yn ystod y nos. Yn naturiol, roedd diogelwch y plant o’r pwys mwyaf ac roedd rhieni’n aml yn arfer eu disgresiwn eu hunain wrth benderfynu anfon eu plant i’r ysgol, er gwaetha’r cynlluniau wrth gefn a oedd wedi’u rhoi ar waith.

Ac er mwyn cydnabod ymhellach botensial dinistriol cyrchoedd awyr, penderfynwyd canslo dosbarthiadau’n gyfan gwbl pe bai’n cael ei ystyried yn gam gweithredu angenrheidiol.

School closed morning and afternoon session on September 5^th 1940, owing to delayed action bombs in the vicinity and the military authorities considered it unsafe for children to be on school premises.

Ni chafodd y gwaith a wnaed mewn ysgolion i ateb yr heriau ei anwybyddu.  Mewn ymgais i gydnabod ymdrechion staff a disgyblion, dosbarthwyd gohebiaeth i ysgolion yng Nghaerdydd ar 14 Hydref 1940 yn mynegi… gwerthfawrogiad y Pwyllgor o’r dewrder a ddangoswyd gan yr holl athrawon a phlant yn ystod y Cyrchoedd Awyr diweddar.  Mae cofnod yn llyfr cofnodion Ysgol Ferched Heol Albany yn manylu ar ymdrechion pellach i gynnal morâl ar ffurf pecynnau gofal a anfonwyd gan y Gymdeithas Brydeinig dros Gymorth mewn Rhyfel (Y British War Relief Society (UDA)).

Forty two children who have suffered as a result of Enemy Raids, today received gifts sent by the children of America, under the auspices of the British War Relief Society (USA).

Darparodd y Gymdeithas Brydeinig dros Gymorth mewn Rhyfel (BWRS) UDA gymorth dyngarol fel rhan o’r ymdrech i liniaru effeithiau’r rhyfel. Byddai’r pecynnau a anfonwyd ganddynt yn aml yn cynnwys rhoddion fel losin a theganau a gafodd eu rhannu ymhlith y plant. Gweithredodd Ysgol Fabanod Kitchener Road bolisi o ddarparu’r eitemau mwyaf dymunol i’r rhai yr ystyriwyd mai nhw oedd y rhai yr effeithiwyd arnynt waethaf gan y rhyfel.

Mae Blwch o Roddion gan y Gymdeithas Brydeinig dros Gymorth mewn Rhyfel yn Amgueddfa Abertawe yn enghraifft o’r math o flychau anrhegion y byddai’r plant wedi’u derbyn. Roedd yr un arbennig hwn yn cynnwys melysion a gynhyrchwyd gan Henry Heide Inc.

Cynhaliwyd ymdrechion y BWRS drwy gydol y rhyfel, gyda chyfeiriadau lluosog mewn llyfrau cofnodion o’r cymorth a ddarparwyd dros gyfnod o dair blynedd o leiaf.

Ar ôl chwe blynedd, roedd Diwrnod Buddugoliaeth yn Ewrop (Diwrnod VE) yn nodi’r cadoediad a diwedd ar ryfel a oedd wedi arwain at un o’r cyfnodau mwyaf cythryblus yn hanes Prydain. Nodwyd 8 a 9 Mai 1945 yn wyliau cyhoeddus i ddathlu … terfynu gelyniaeth drefnedig yn Ewrop, a lledodd llawenydd drwy’r wlad. Er gwaethaf yr anawsterau dirifedi ac yn wyneb adfyd digynsail, roedd ysgolion wedi bod yn benderfynol o Gadw’n Dawel a Chario Ymlaen.

Rasheed Khan, Hyfforddai Corfforaethol – Cynorthwy-ydd Cofnodion

Adnoddau Archifau Morgannwg:

Llyfrau log ysgol, cyfeiriadau EC1/2, EC21/8, EC1/12, EC25/2, ag EC30/1.

 

Cyfeiriadau a chydnabyddiaethau: 

What Were the Main Causes of World War II? – WorldAtlas

Cardiff’s ‘worst night’ of Blitz remembered 70 years on – BBC News

Jean Dutfield (nee Marsh) – BBC – WW2 People’s War – Childhood Memories of World War 2 by Jean Dutfield

BBC – A History of the World – Object : Mickey Mouse Children’s Gas Mask

British War Relief Society Gift Box (swanseamuseum.co.uk)

 

“Bu trychineb ofnadwy neithiwr” – Caerdydd, 3 Mawrth 1941

Erbyn mis Mawrth 1941 roedd trefi a phentrefi yn ne Cymru wedi bod yn destun cyrchoedd bomio rheolaidd a helaeth Luftwaffe’r Almaen ers dros naw mis. Mewn sawl ffordd doedd dim byd gwahanol am nos Lun 3 Mawrth wrth i’r seirenau cyrch awyr rybuddio pobl Caerdydd i gysgodi rhag ymosodiad oedd ar fin digwydd. Y bore wedyn roedd system bropaganda’r Almaen yn clodfori cyrch llwyddiannus arall:

Strong forces of German bombers attacked important war objectives and supply depots in Cardiff last night with great success.

Ychwanegodd yr hysbysiad:

As weather conditions proved good the chosen targets were easily picked out by the pilots.

Gyda hunanfeddiant nodweddiadol, bu Gweinyddiaeth Awyr Prydain yn ymateb gyda chyhoeddiad:

Last night’s enemy activity was not on a large scale. Bombs were dropped on a town in South Wales where a number of fires were caused but all were extinguished in the early hours of the morning.

Rhywle rhwng y ddau gyhoeddiad oedd y stori lawn. Er nad ar raddfa’r ymosodiad yn wythnos gyntaf mis Ionawr pan oedd Eglwys Gadeiriol Llandaf wedi’i difrodi’n wael, bu Caerdydd yn destun un o gyrchoedd tân mwyaf y rhyfel. Yn ystod y nos syrthiodd miloedd o dunelli o rocedi goleuo, bomiau cynnau tân a ffrwydron ffyrnig ar draws y dref, gyda’r difrod gwaethaf mewn llawer o’r ardaloedd preswyl.

Mae stori’r noson honno a’i sgîl-effeithiau yn cael ei hadrodd, yn rhannol, gan y cofnodion a gedwid gan Benaethiaid ysgolion ledled Caerdydd. Mae’r cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg yn anhygoel o ran y graddau y maent yn “ddigyffro” iawn. Er hynny, roedd y realiti’n wahanol. Gydag adeiladau’n cael eu dinistrio gan ffrwydron ffyrnig a thanau’n llosgi’n wyllt ar draws rhannau helaeth o Gaerdydd, roedd yn noson fythgofiadwy i lawer.

Mae’n rhyfeddol bod cynifer o blant wedi parhau i fynd i’r ysgol y bore wedyn. Er enghraifft, cofnododd Ysgol Fabanod Radnor Road fod 255 o ddisgyblion yn bresennol. Fodd bynnag, i’r rhan fwyaf o ddisgyblion, doedd dim ysgol y diwrnod hwnnw wrth i staff asesu cyflwr yr adeiladau. Roedd gan bron pob ysgol ffenestri wedi torri gyda gwydr wedi’i wasgaru ar draws meysydd chwarae. Roedd y difrod i ffenestri a nenfydau ystafelloedd dosbarth mor wael fel bod rhaid i ysgolion Tredegarville a Stacey Road gau nes y gellid gwneud gwaith atgyweirio.

Mewn rhai achosion roedd bomiau cynnau tân wedi glanio ar do ysgol. Er bod y tanau canlynol wedi’u cyfyngu’n llwyddiannus, bu difrod i do ac ystafelloedd llawr uchaf Allensbank, Gladstone a Lansdowne o ganlyniad i’r bomiau a’r rocedi goleuo baneri a oedd wedi syrthio yn ystod y nos. Mewn llawer o achosion, gofalwyr yr ysgolion oedd yr arwyr lleol a oedd wedi helpu diffoddwyr tân lleol i ddiffodd y fflamau a chyfyngu’r dinistr.

Hyd yn oed lle’r oedd ysgolion wedi goroesi’r nos heb ormod o ddifrod, arhosai llawer ohonynt ar gau oherwydd bod strydoedd cyfagos wedi’u rhwystro gan rwbel o adeiladau a ddinistriwyd gan y bomio a gwaith parhaus i ddiffiwsio bomiau nad oeddent wedi ffrwydro. Yn ogystal, caeodd ysgolion, fel Llandaf, fel y gallai athrawon sy’n gweithio ochr yn ochr â gwirfoddolwyr lleol ddarparu bwyd a lloches i’r teuluoedd niferus a oedd wedi colli eu cartrefi yn ystod y nos.

Mewn sawl achos roedd yr adroddiadau am ddifrod yn llawer mwy difrifol.  Ar y dydd Gwener blaenorol, roedd disgyblion Heol Marlborough wedi dathlu Dydd Gŵyl Dewi. Roeddent wedi cael eu tywys i loches cyrch awyr yr ysgol ganol y bore wrth i’r seirenau ganu. Fodd bynnag, o fewn hanner awr derbyniwyd y caniad diogelwch a pharhaodd yr ŵyl. Nawr, dim ond pedwar diwrnod yn ddiweddarach, ar 4 Mawrth, adroddodd Mary Jenkins, Pennaeth Ysgol Merched Marlborough Road, yn log yr ysgol: 

A terrible catastrophe took place last night to our beloved school. Through enemy action the whole of the Senior School, which housed the Boys and Girls suffered irreparable damage. High explosive bombs were dropped in this district and it is surmised that a stick of bombs demolished our building.

Roedd yr ysgol fabanod wedi goroesi ond roedd ffenestri wedi torri a difrod i’r nenfydau.  Fodd bynnag, roedd prif adeilad brics coch trillawr trawiadol yr ysgol wedi’i chwalu’n deilchion. Dros yr wythnosau canlynol, bu’r staff wrthi’n gweithio bob dydd i achub unrhyw beth y gellir ei ddefnyddio o’r rwbel. Yn y rhan fwyaf o achosion roedd yr ystafelloedd dosbarth wedi’u troi’n lludw ac yn frics wedi torri ond mewn rhai rhannau o’r adeilad, gellid achub celfi ac offer. Fel y nododd Mary Jenkins:

Every member of staff has worked most earnestly and energetically to this purpose.  A great deal of stock from other classrooms as well as 3 sewing machines and the gramophone had been retrieved and is now in use.

Roedd ysgolion eraill, gan gynnwys Ysgol Fechgyn Howard Gardens ac Illtud Sant, wedi dioddef yr un ffawd, gyda rhannau helaeth o’r ysgolion wedi’u dinistrio gan fomiau a thân.

Roedd ardal y Rhath yng Nghaerdydd wedi cael ei tharo’n wael, gyda thirnodau fel Eglwys Wesleaidd Heol y Rhath ar gornel Heol y Ddinas a Heol Casnewydd wedi’u dinistrio. Roedd Ysbyty Brenhinol Caerdydd hefyd wedi cael ei fomio. Bu Uwcharolygydd Meddygol yr ysbyty yn canmol dewrder y staff nyrsio y noson honno:

…scorning flying shrapnel and amid flames and sparks they coolly carried on as if they were doing an ordinary job of work.

Lladdwyd 51 o bobl i gyd ac anafwyd 243 ar noson pan syrthiodd dros 7000 o fomiau cynnau tân ar Gaerdydd. Adroddwyd bod dwy awyren fomio Almaenig wedi’u saethu i lawr gan ynnau gwrthawyrennol.

Safle Ysgol Marlborough ym 1949

Safle Ysgol Marlborough ym 1949

Ac eto, o fewn pythefnos roedd Ysgol Marlborough Road ar agor eto gyda’r plant o’r ysgol iau yn gweithio gyda’u hathrawon mewn ystafelloedd dosbarth yn Ysgol Roath Park ac Ysgol Albany Road. Roedd yn arwydd o wydnwch y bobl leol y gellid adfer rhyw fath o normalrwydd mor gyflym. Ac eto, roedd llawer mwy o heriau o’n blaenau.

Dyma’r gyntaf o gyfres fer o erthyglau am Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel gan dynnu ar y cofnodion a gedwid gan benaethiaid ar y pryd. Am fanylion llyfrau log yr ysgolion a gedwir ar gyfer 1939-45, cysylltwch ag Archifau Morgannwg.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Rhagofalon Cyrchoedd Awyr ym Morgannwg

Ar gyfer ail ddegawd Archifau Morgannwg, penderfynais edrych ar ein casgliad o gofnodion Rhagofalon Cyrchoedd Awyr ar gyfer Morgannwg. Sefydlwyd Gwasanaeth Wardeniaid Cyrchoedd Awyr Caerdydd ym 1939. Roedd pencadlys y Gwasanaeth ym Mharc Cathays, gyda chanolfannau rheoli lleol ar hyd a lled Morgannwg.

Roedd y Gwasanaeth Rhagofalon Cyrchoedd Awyr yn cynnwys Wardeiniaid, Adrodd a Rheoli, Negeswyr, Swyddogion Cymorth Cyntaf, Gyrwyr Ambiwlans, Gwasanaethau Achub, Dadlygru Nwy a Gwarchodwyr Tân. Cyflwynwyd cynllun Gwylwyr Tân yn Ionawr 1941, oedd â’r gwaith o gadw golwg ar rai adeiladau penodol bedair awr ar hugain y dydd, a galw ar y gwasanaethau achub pan oedd angen. Gallai menywod a dynion o bob oed fod yn wardeiniaid RhCA. Gwirfoddolwyr oedd y mwyafrif, ond roedd rhai yn cael eu talu.

Roedd gorfodi’r ‘blacowt’ yn un o ddyletswyddau’r wardeiniaid RhCA. Cafodd rhai ohonyn nhw enw gwael am ymyrryd a busnesu yn sgil hyn. Pwy sy’n cofio’r Warden RhCA Hodges yn gweiddi ‘Put that light out!’ yn Dad’s Army?

Mae’r cofnod hwn o Ganolfan Reoli’r Barri [DARP/2/2] yn cofnodi cwyn am olau’n dangos:

Roedd dyletswyddau eraill y Warden RhCA yn cynnwys seinio’r seiren cyrch awyr, helpu pobl i’r lloches cyrch awyr agosaf, dosbarthu masgiau nwy a gwylio am fomiau’n disgyn yn eu hardal. Roedd cryn ddefnydd ar y llyfryn 250 ARP Questions Answered [DARP/3/24].

Roedd disgwyl i wardeiniaid rhan amser fod ar ddyletswydd dair noson yr wythnos, ond roedd hyn yn cynyddu’n fawr pan oedd y bomio ddwysaf. Fel y gwelir o’r cofnod isod [DARP/1/10], roedd wardeiniaid ar ddyletswydd weithiau’n cwyno am amodau’r ystafell reoli. Roedd cyflwr y cwpanau’n peri gofid fe ymddengys, gydag un warden yn ymateb:

What would you like? Fire watching at the Ritz??!

Mae’r cofnod canlynol o lyfr log Canolfan Reoli Pontypridd ar 25 Ebrill 1943 [DARP/13/9] yn adrodd am grater 5 troedfedd wrth 2 droedfedd a hanner o ddyfnder ger Fferm Fforest Uchaf ar Fynydd y Graig. Bu’r warden RhCA mewn cysylltiad â heddlu Pontypridd a Llantrisant, yn ogystal â’r Ganolfan Reoli, i sicrhau bod y bom wedi ffrwydro.

Byddai wardeiniaid RhCA yn cael y newyddion diweddaraf am newidiadau yn nhactegau’r gelyn ac roedd disgwyl iddyn nhw hefyd adrodd gwybodaeth yn ôl o lawr gwlad. Mae’r neges ganlynol o 15 Mehefin 1943 [DARP/13/9] yn disgrifio sut mae’r gelyn wedi dechrau gollwng bomiau gwrth-bersonél ar ôl gollwng bomiau tân er mwyn amharu ar ymdrechion i ymladd tanau.

Roedd wardeiniaid RhCA hefyd yn cymryd rhan mewn driliau ac ymarferion rheolaidd. Cynhaliwyd ymarferiad o’r fath ar 19 Hydref 1941 [DARP/1/7]:

Enemy cars discharging soldiers at Caegwyn Road, Manor Way Crossing…

Pan oedd y Blitz yn ei anterth, roedd tua 27,000 o bobl yn gwasanaethu’n llawn amser i’r gwasanaeth Amddiffyn Sifil, ond erbyn diwedd 1943 roedd y nifer wedi gostwng i ryw 70,000. Yn ystod y rhyfel, gwasanaethodd 1.5 miliwn o bobl gyda’r RhCA/Gwasanaeth Amddiffyn Sifil. Cafodd y Gwasanaeth Amddiffyn Sifil ei ddileu yn y pen draw tuag at ddiwedd y rhyfel, ar ôl Diwrnod VE.

Melanie Taylor, Cynorthwy-ydd Cofnodion, Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Cofnodion Rhagofalon Cyrchoedd Awyr, Morgannwg 1939-1946 [DARP]
• http://www.bbc.co.uk/history/ww2peopleswar/timeline/factfiles/nonflash/a6651425.shtml
• https://en.wikipedia.org/wiki/Air_Raid_Precautions_in_the_United_Kingdom

Canolfan Islamaidd, Maria Street, Caerdydd

Mae gan Butetown un o gymunedau Mwslimaidd mwyaf hirsefydlog y DU yn Butetown, a sefydlwyd yn bennaf gan forwyr Somali a Yemenïaidd a gyrhaeddodd yn Nociau Caerdydd yng nghanol y 1800au.

Ar ddiwedd y 1930au, cafodd rhifau 17, 18 a 19 Peel Street eu haddasu i’w defnyddio fel canolfan ddiwylliannol ac addoli Islamaidd ac, ar 11 Tachwedd 1938, rhoddwyd caniatâd adeiladu i godi’r mosg pwrpasol cyntaf yng Nghymru – a ddyluniwyd gan y pensaer o Gaerdydd, Osborne V. Webb – y tu ôl i’r tri thŷ.  Mae rhai ffynonellau’n awgrymu na chafodd mosg Webb ei adeiladu mewn gwirionedd.  Efallai bod hynny’n wir, ond mae adroddiad papur newydd o gyfnod Blitz Caerdydd yn cyfeirio’n glir at ‘y mosg y tu cefn i’r bencadlys Islamaidd’.

Ar noson yr 2^il Ionawr 1941, dioddefodd Caerdydd ei hymosodiad awyr gwaethaf yn ystod yr Ail Ryfel Byd; cafodd 165 o bobl eu lladd a 427 eu hanafu, a chafodd mwy na 300 o dai eu dinistrio.  Roedd hwn yn gyrch a ddifrododd Eglwys Gadeiriol Llandaf a Mosg Peel Street.  Adroddodd y South Wales Echo fod tua 30 o bobl yn gweddïo yn y mosg pan gafodd ei daro.  Yn ffodus, mae’n debyg eu bod wedi dianc heb anaf difrifol.

Ar 18 Mawrth 1943, rhoddwyd caniatâd adeiladu ar gyfer strwythur newydd dros dro ar yr un safle.  Roedd y mosg ei hun yn gwt Tarran pren, tra bod y ganolfan ddiwylliannol gyfagos wedi’i lleoli mewn cwt Maycrete parod.  Cafodd y gwaith adeiladu ei ariannu drwy roddion gan y gymuned Fwslimaidd ynghyd â chymorth gan y Swyddfa Drefedigaethol a’r Cyngor Prydeinig.  Agorwyd y ganolfan newydd, sy’n dwyn yr enw Mosg Noor Ul Islam erbyn hyn, ar 16 Gorffennaf 1943.

I ddechrau, dim ond am flwyddyn y rhoddwyd caniatâd adeiladu ar gyfer y strwythur dros dro, ond cafodd ei ymestyn maes o law.  Fodd bynnag, ar 20 Tachwedd 1946 cymeradwywyd cynlluniau am Fosg newydd parhaol – eto wedi’i ddylunio gan Osborne V. Webb.  Mae’r adeilad traddodiadol hwn, gyda chryndo a minaretau, yn ffurfio’r brif ran o ddarlun Mary Traynor. Cymerodd yr adeilad le’r cwt Tarran.  Mae’n debyg bod y cwt Maycrete wedi’i gadw, ac mae rhan fechan o’r to i’w gweld yn y llun.

Un o sylfaenwyr Mosg Noor Ul Islam oedd Sheikh Abdullah Ali al-Hakimi, arweinydd y cymunedau Yemenïaidd ym Mhrydain ar ddiwedd y 1930au a’r 1940au ac, yn ddiweddarach, unigolyn blaenllaw yn y Mudiad Yemen Rydd.

Cafodd Peel Street ei dymchwel yn y 1960au gydag ailddatblygiad Butetown.  Dim ond y Mosg a’r Ganolfan Islamaidd oedd ar ôl, gyda mynediad ar hyd llwybr byr oddi ar Maria Street.  Cawsant eu dymchwel ym 1997 a’u disodli gan adeilad brics deulawr, sy’n parhau i wasanaethu’r gymuned Fwslimaidd leol.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/39]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun mosg, Peel Street, 1938 [BC/S/1/33198]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer trawsnewid tai i adeilad ar gyfer mosg, 17, 18 & 19 Peel Street, 1939 [BC/S/1/33848]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer mosg dros dro, Peel Street, 1943 [BC/S/1/34485]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer mosg i gymryd lle adeiladau pren, 17,18,19 Peel Street, 1956 [BC/S/1/35865]
• South Wales Echo, 31 Ion 1941
• https://en.wikipedia.org/wiki/Cardiff_Blitz
• http://www.iwm.org.uk/collections/item/object/205196853
• http://www.coflein.gov.uk/en/site/11800/
• http://www.al-bab.com/bys/articles/lawless93.htm
• http://www.glamarchives.gov.uk/capital/check/Building%20of%20a%20Capital%202/Worship.html
• http://thesaurus.historicengland.org.uk/thesaurus_term.asp?thes_no=1&term_no=159298 (Definition of Maycrete hut)
• Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd, 1930au – 1970au
• Hilling, John B & Traynor, Mary, Cardiff’s Temples of Faith (Cymdeithas Dinesig Caerdydd, 2000)
• Halliday, Fred, Britain’s First Muslims (I B Taurus & Co. Ltd, 2010)
• Gilliat-Ray, Sophie, Muslims in Britain – An Introduction (Cambridge University Press, 2010)