Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Deunyddiau cyn dyddiad breinio

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Deunyddiau cyn dyddiad breinio – DNCB/15

Mae DNCB/15 yn gyfres sydd yn cynnwys deunyddiau o ddiddordeb hanesyddol cyffredinol, a gedwir ar ffeil gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol, sy’n ymwneud â mwyngloddio a diwydiannau cysylltiedig cyn gwladoli’r diwydiant glo ym mis Ionawr 1947. O fewn y gyfres hon mae nifer o gofnodion sy’n gysylltiedig ag iechyd a lles o fewn y diwydiant glo cyn gwladoli.

Mae un ffeil benodol yn ymwneud ag Ysbyty Aberpennar a Penrhiwceibr yn cynnwys deunyddiau megis nodiadau ar fuddion ysbytai, rheoliadau ysbytai, cyfraniadau derbyn ysbytai a hanes y gwasanaeth ysbytai yn Aberpennar.

Rheolau Ysbyty, Ysbyty Aberpennar a Penrhiwceibr (DNCB/15/17/2)

Mae rhaglen o ymweliad EM Duges Efrog â baddonau pen pwll Glofa Ddofn Dyffryn hefyd i’w gweld yn y gyfres, ac yn pwysleisio’r pwysigrwydd a roddwyd ar adeiladau’r baddonau pen pwll.

Rhaglen ymweliad Duges Efrog â Baddonau pen pwll Glofa Ddofn Dyffryn (DNCB/15/17/3)

Mae tystysgrif a roddwyd gan orsaf Achub Brynmenyn i Thomas John Jones o Lofa Cribwr Fawr ar 4 Mai 1920 yn dangos fod lles gweithwyr dan ddaear yn cael ei ystyried, a bod staff wedi eu hyfforddi yn briodol i ddefnyddio cyfarpar achub.

Tystysgrif cwrs hyfforddi cyfarpar achub (DNCB/15/10/3)

 

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Papurau Glofa Fernhill

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Papurau Glofa Fernhill

Mae cofnodion Glofa Fernhill yn gasgliad o eitemau amrywiol sy’n ymwneud yn benodol â Glofa Fernhill yng Nghwm Rhondda, Mae’r casgliad yn wych ar gyfer paratoi’r llwyfan ar gyfer y diwydiant glo, gyda phapurau ar bethau fel band y lofa, baddonau pen pwll a chyflogau.

Llawlyfr cyfarwyddiadau baddonau pen pwll, Glofa Fernhill (D1100/1/2/6)

Mae’r canllaw i ddefnyddio’r baddonau pen pwll yn gofnod lles allweddol sydd i’w gael yn y casgliad. Mae un o gynghorion y llawlyfr yn dweud:

Get your “butty” to wash your back. Then you do his. The most up-to-date installation has not yet discovered any better method of “back-washing”.

Mae’r casgliad hwn hefyd y cynnwys deunydd ar Ysbyty Bach Treherbert ynghyd â gwasanaeth cerbyd ambiwlans.

Cynllun Ysbyty Treherbert, Tach 1924 (D1100/3/12/2)

 

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Cylchgronau Ocean and National

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Cylchgronau Ocean and National

Mae cyfres yr Ocean and National Magazine yn gylchgronau a ysgrifennwyd ar gyfer a chan weithwyr y maes glo. Maen nhw’n cynnwys erthyglau, cartwnau a newyddion o’r glofeydd, gan gynnig cipolwg ar fywyd yn y maes glo yn y 1920au a’r 1930au. Mae pob cylchgrawn hefyd yn cynnwys deunydd Cymraeg.

Gydag erthyglau ar faddonau pen pwll, ysbytai, lles a hamdden gellir defnyddio’r cylchgrawn i weld pa ddarpariaethau a wnaed ar gyfer gweithwyr y glofeydd yn y 1920au a’r 1930au. Mae llawer o’r pynciau hyn wedi eu cynrychioli hefyd mewn cartwnau yn y cylchgronau.

Cynllun o Faddonau Pen Pwll Glofa’r Parc, rhifyn Chwefror 1929 (D1400-9-2-2)

Ffotograffau o Ysbyty Bach Pentwyn yn Nhreorci, rhifyn Chwefror 1929 (D1400-9-2-2)

Cartŵn – Baddonau Pen Pwll y Parc, rhifyn Mai 1929 (D1400-9-2-5)

Cartwnau – ‘Scenes That Are Brightest’ – baddonai’r pwll, rhifyn Rhagfyr 1933 (D1400-9-6-12)

Gyda rhychwant mor amrywiol o bynciau, mae’r cylchgronau hyn yn adnodd gwych ac mae Andre Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi llunio mynegai i’r cylchgronau, gan olygu bod modd eu chwilio drwy ein catalog (cyf.: D1400/9).

Mae Andrew hefyd wedi ysgrifennu cyfres o erthyglau blog yn tynnu sylw at rai o’r pynciau sydd i’w cael yn y cylchgronau.

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Ffotograffau

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Ffotograffau

Mae casgliad Y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn cynnwys nifer fawr o brintiau ffotograffig a negatif, rhai y gellid eu defnyddio i ddeall iechyd a llesiant yn y diwydiant glo.

Mae ffotograffau o du mewn a thu allan i’r baddonau pwll glo yn dangos pensaernïaeth yr adeiladau a’r cyfleusterau oedd ar gael i weithwyr y lofa, megis canolfannau meddygol ac ystafelloedd cymorth cyntaf.

Baddonau pwll glo, Glofa Wyllie, canol yr 20fed ganrif (DNCB/14/4/135/23)

Ystafell Cymorth Cyntaf, Glofa Western, 1951 (DNCB/14/4/133/1)

Ystafell Cymorth Cyntaf, Glofa Aberbaiden, 1951 (DNCB/14/4/1/1)

Mae delweddau yng nghasgliadau negatif y Bwrdd Glo Cenedlaethol yn dangos dynion yng Nghanolfa Adsefydlu Talygarn. Ym 1957, rhoddodd Talygarn driniaeth i 1,018 o gleifion ac ar yr adeg honno roedd 88% o’r dynion a gafodd driniaeth yn ddigon iach i ddychwelyd i wneud rhyw fath o waith, gyda 59.6% o’r dynion yn dychwelyd i’w gwaith arferol.

Canolfan Adsefydlu Glowyr Talygarn, 1966 (DNCB/14/4/147/108)

Canolfan Adsefydlu Glowyr Talygarn, 1951 (DNCB/14/4/153/272)

Gellir defnyddio’r casgliad o brintiau negatif i ddangos pwysigrwydd hyfforddiant cymorth cyntaf i’r Bwrdd Glo, gyda delweddau o gystadlaethau cymorth cyntaf rhwng glofeydd o’r 1960au yn dangos dynion yn cael eu hasesu ar eu sgiliau cymorth cyntaf mewn cyfres o sialensiau yn seiliedig ar senarios. Ceir hefyd delweddau yn dangos gweithdrefnau cymorth cyntaf a ddefnyddiwyd ar gyfer llawlyfr Bwrdd Glo, ynghyd â delweddau o offer diogelwch megis y trambiwlans a gorsafoedd cymorth cyntaf tanddaearol.

Aelodau o Dîm Cymorth Cyntaf Gweithfa Coedely yn ystod cystadleuaeth, 1968 (DNCB/14/4/158/9/1/30)

Trambiwlans, 1955 (DNCB/14/4/87/100)

Ymarfer hyfforddiant achub/meddygol, Glofa Penllwyngwent, [1950s] (DNCB/14/4/104/9)

Cystadleuaeth ambiwlans, 1953 (DNCB/14/4/155/43)

Mae casgliad ffotograffig y Bwrdd Glo bellach wedi’i gatalogio’n llawn dan y cyfeirnod DNCB/14.

Gweithrediaeth Undeb Cenedlaethol y Glowyr yn cael eu hail-hyfforddi i fod yn hunan- achubwyr, Gorsaf Achub Dinas, 1973 (DNCB/14/4/158/8/7)

 

Gwaed Morgannwg: Cofnodion Iechyd a Llesiant yng Nghasgliadau’r Diwydiant Glo – Cynlluniau Baddonau Pen Pwll

Mae Grant Adnoddau Ymchwil Ymddiriedaeth Wellcome wedi caniatáu i ni gatalogio a chadw cofnodion cwmni pwll glo cyn-freinio a’r Bwrdd Glo Cenedlaethol. Mae’r Ymddiriedaeth Wellcome yn sefydliad elusennol rhyngwladol sydd wedi ymrwymo i wella iechyd ac, yn hyn o beth, un o brif nodau’r project yw gwella mynediad at gofnodion ynghylch materion meddygol a llesiant. Yn y gyfres hon o flogiadau, bydd archifydd y project, Louise Clarke, yn amlygu rhai o’r deunyddiau y gallwch chi ddod o hyd iddynt ar y pwnc hwn yn y casgliad pwll glo.

Cynlluniau Baddonau Pen Pwll

O 1926 ymlaen, roedd Cronfa Lles y Glowyr yn codi ardoll i ariannu rhaglen adeiladau baddonau pen pwll. Mae cynlluniau’n ymwneud â baddonau a adeiladwyd dan y Gronfa, sydd hefyd yn cynnwys y baddonau a adeiladwyd neu a addaswyd gan y Bwrdd Glo Cenedlaethol ar ôl 1947, ar gael i’w gweld yn Archifau Morgannwg.  Mae’r catalog o’r 915 o gynlluniau adeiladau yng nghasgliad y Bwrdd Glo Cenedlaethol ar gael ar ein catalog ar-lein erbyn hyn hefyd (DNCB/1/4).

Baddonau Glofa Fernhill, brasgynllun, 1950 (DNCB/1/4/21/1)

Mae cynlluniau’r baddonau yn dangos y cyfleusterau cawod a newid a gynigiwyd i’r gweithwyr yn ogystal ag ardaloedd llesiant eraill megis canolfannau meddygol a chabanau bwyd. Drwy gynlluniau llawr, cynlluniau safle a gweddluniau, gall ymchwilwyr weld pa gyfleusterau oedd ar gael i weithwyr y pyllau glo, gan gynnwys mynedfeydd a loceri glân a brwnt, cawodydd, ardaloedd glanhau esgidiau, canolfannau meddygol a chabanau bwyd.

Baddonau Glofa Cwm, Golwg Tri Dimensiwn o’r Ffordd Ddynesu, 1952 (DNCB/1/4/13/2)

Roedd pensaernïaeth yr adeiladau hyn hefyd yn bwysig, gan fod y baddonau wedi’u dylunio i greu awyrgylch yn seiliedig ar iechyd a disgleirdeb. Roeddent yn defnyddio llawer o wydr fel goleuni, yn enwedig golau naturiol, a ystyriwyd yn angenrheidiol nid yn unig i helpu gyda glanhau a hylendid, ond i greu awyrgylch yn seiliedig ar iechyd a disgleirdeb – oedd yn bwysig iawn i lowyr a oedd newydd dreulio shifft mewn golau gwael o dan y ddaear. Mae rhestr ffenestri a gweddluniau adeiladau yn dangos sut y cafodd gwydr ei gynnwys yn nyluniad yr adeiladau hyn.