The Ocean and National Magazine, 1931: Argraffiadau o Fordaith i Awstralia (a Seland Newydd!)

Mae casgliad yr ‘Ocean and National Magazine’ yn adnodd anhygoel ar gyfer darganfod sut fath o fywyd oedd gan bobl a oedd yn byw ym maes glo De Cymru yn y 1920au a’r 1930au. Wedi ei gyhoeddi gan yr ‘Ocean Coal Company Ltd’ a’r ‘United National Collieries Ltd’, gyda chyfraniadau gan ac ar ran y gweithlu, mae’r gyfres gylchgrawn hon yn cynnwys amrywiaeth eang o erthyglau ar y diwydiant glo a’i hanes, gan gynnwys cysylltiadau diwydiannol, gweithwyr, technoleg, digwyddiadau diwylliannol a chwaraeon. Mae Andrew Booth, un o’n gwirfoddolwyr, yn ddiweddar wedi cwblhau mynegeio’r casgliad gwych hwn. Dyma’r pedwerydd mewn cyfres o erthyglau blog lle mae Andrew yn tynnu sylw at storïau o gylchgronau’r ‘Ocean and National Magazine’.

[Delwedd: Clawr, Ionawr 1931, D1400 / 9/4/1]

Law yn llaw ag erthyglau ar faes glo’r de, ceir erthyglau eraill gwahanol yn y cylchgrawn, gan gynnwys erthyglau teithio. Ym 1931 a 1932 ar dudalennau’r cylchgrawn gwelwyd cyfres o erthyglau a ysgrifennwyd gan W.H. Becker, cyfarwyddwr y Meistri. Latch and batchelor Ltd., Gwneuthurwyr Rhaffau Dur, Birmingham, yn trafod ei ymweliad ag Awstralia a Seland Newydd. Dechreuodd yr erthyglau ym mis Mawrth 1931, a pharhau hyd Awst 1932.

 [Yr SS Empress of Scotland, yn gadael Llociau Miraflores]

 

Mae Becker yn dechrau ei adroddiad â’r daith o Southampton i Gamlas Panama. Bu’n freuddwyd gan Becker i ymweld â Chamlas Panama a thrwy ei ddisgrifiad manwl o’r daith saith awr ar ei hyd, gall darllenwyr weld na chafodd ei siomi. Ar gwblhau’r daith i ben draw Camlas Panama, mae rhifyn Ebrill 1931 yn parhau â mordaith Becker ar draws y Môr Tawel, gan gynnwys croesi’r Cyhydedd, lle disgrifia Becker y tywydd fel eithriadol o oer. Wrth i’w daith ar draws y Môr Tawel fynd rhagddi, mae Becker yn cofnodi cwrdd â thrigolion Ynysoedd Pitcairn ac yn disgrifio peth o’r bywyd gwyllt a welodd ar ei daith.

 [Cip ar Ynys Pitcairn a rhywfaint o’i thrigolion gwrywaidd]

 

Wedi croesi’r Môr Tawel, glania Becker yn Wellington yn Seland Newydd. Yn ôl ei erthygl yn rhifyn mis Mai 1931, fe welwn Becker yn darganfod Wellington, cyn croesi i Ynys y De, Seland Newydd a mwynhau taith gyffrous mewn car trwy gefn gwlad bryniog, dyffrynnoedd coediog a dwy gadwyn o fynyddoedd. Mae’n dwyn i gof nad oedd rhan olaf y daith yn arbennig o gyflym, ar gyfartaledd yn teithio ar gyflymder o wyth milltir yr awr oherwydd y troadau yn y ffordd. Parhaodd i deithio drwy Ynys y De yn rhifyn Mehefin, gan ymweld â Nelson, lleoliad daeargryn a darodd yno ym 1929.

 [Ffordd foduro nodweddiadol yn Seland Newydd]

 

Gan barhau ar Ynys y De, edrydd rhifyn Gorffennaf am Becker yn ymweld â phyllau glo yn Greymouth a melinau coed yn Hokitika. Gwelwyd nifer o wythiennau glo yn agos at y ffordd yn ardal Greymouth ac fe arhosodd y criw teithio ger un o’r gwythiennau i siarad â chriw o lowyr – gan ddarganfod fod rhai o’r gweithwyr wedi dod draw o wledydd Prydain, gan gynnwys Evan Jones, glöwr o dde Cymru!

 [Criw o lowyr hapus yr olwg, Greymouth, Seland Newydd]

 

Yn rhifyn Awst a Medi, cawn hanes Becker yn dringo rhewlif Franz Joseph, yna’n dal y trên i Christchurch. Erbyn diwedd 1931 mae Becker wedi dychwelyd i Wellington, lle mae’n ymweld ag adeiladau’r Senedd. Gan anelu am Auckland, mae’n disgrifio Wairakei a’r ffynhonnau poethion yn y warchodfa genedlaethol.

 [Ffynnon Boeth Plu Tywysog Cymru]

 

Er mai ‘Mordaith i Awstralia’ oedd teitl hanes Becker, erbyn diwedd 1931 yr oedd yn dal i fod yn Seland Newydd ac ni chyrhaedda Awstralia tan rifyn mis Ebrill 1932, lle ceir cofnod ganddo o weld Pont Harbwr Sydney bron iawn â chael ei chwblhau. Ymddangosodd yr erthygl olaf am y fordaith yn rhifyn mis Awst 1932.

Andrew Booth, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Clawr, Ionawr 1931, D1400/9/4/1

Yr SS Empress of Scotland, yn gadael Llociau Miraflores, D1400/9/4/3, t.89

Cip ar Ynys Pitcairn a rhywfaint o’i thrigolion gwrywaidd, D1400/9/4/4, t.121

Ffordd foduro nodweddiadol yn Seland Newydd, D1400/9/4/5, t.162

Criw o lowyr hapus yr olwg, Greymouth, Seland Newydd, D1400/9/4/7, t.231

Ffynnon Boeth Plu Tywysog Cymru, D1400/9/4/11, t.398

Darostyngiad a Distryw: Dwy Fordaith o Borthladd Caerdydd

Mae gan Archifau Morgannwg drefniadau criw a llyfrau log ar gyfer llongau a gofrestrwyd ym Mhorthladd Caerdydd rhwng 1863-1913 (cyf. DCA). Mae’r digwyddiadau isod yn adlewyrchu dau achlysur hynod a gofnodwyd yn y logiau hyn.

Mae’n rhaid bod Charles Woollacott, meistr y Talca (rhif swyddogol 50438), dyn o Ddyfnaint oedd yn 41 oed, wedi synnu at yr hyn a ddigwyddodd yn ei long yn ystod mordaith yn cario glo o Gaerdydd i Awstralia, a ddechreuodd ym mis Gorffennaf 1869 ac a ddaeth i lan ym mis Rhagfyr 1870. Y cogydd oedd prif achos yr helynt, fel y cofnododd Woollacott ym mis Ionawr 1870:

…we find that the man Thom[as] Roelph engaged as cook and steward at £5 per month, does not know anything about Cooking. He cannot Boil a Potatoe…It is intended to reduce his Wages in proportion to his Incompetency.

Ar fordaith hir roedd bwyd yn bwysig iawn, ac roedd anallu cogydd i ddarparu bwyd da yn bygwth iechyd y criw, a thrwy hynny eu gallu i weithio. Roedd y broblem hyd yn oed yn fwy difrifol oherwydd mai llong hwylio oedd y Talca ac felly roedd y gwaith hyd yn oed yn galetach. Parhaodd y problemau ar y Talca, ac ym mis Chwefror nodwyd yn y log:

All hands came aft to say they could not do their work if they could not get their victules better cooked.

Drwy drugaredd, bum niwrnod yn ddiweddarach yn Freemantle, Awstralia, nododd Charles Woollacott:

This day Thomas Raulph [sic] deserted the ship.

Ni ddaeth yr hanes i ben yn y fanno. Yn Freemantle, penodwyd dyn arall, sef Richard Evans, yn gogydd. Fel mae’r ddogfen ym mhapurau’r llong yn profi, roedd Evans yn droseddwr a’i hanfonwyd i Awstralia, ac, ar ôl cwblhau ei ddedfryd roedd yn gweithio er mwyn talu am ei daith adref (er iddo adael yn Dunkirk). Mae rhestr y criw yn nodi ei fod yn 32, ac mai Lerpwl oedd ei fan geni. Mae’n debygol y byddai’n well gan Gapten Woollacott pe byddai Richard Evans wedi aros yn Awstralia. Roedd y cogydd newydd yn haerllug, yn anufudd ac yn anghymwys, yn gwrthod dilyn cyfarwyddiadau, nes i’r meistr orfod nodi yn y log:

I did not know when I shipped him that he had been a convict. Upon the next occasion I intend to put him in confinement for the sake of Subordination of the Ship, called him aft and read this entry to him. Received a insullent reply and a threat of-what he-would do when he got home.

Mae’n debyg nad yw cael ei anfon i Awstralia wedi newid Richard Evans.

Yn wahanol i hyn, mae sylwadau meistr yr S.S. Afonwen (rhif swyddogol 105191) ar gyfer mis Rhagfyr 1908 yn cofnodi digwyddiad tra gwahanol. Tra roedd y llong wedi docio ym Messina, Sisili, ar fordaith yn cario glo, bu daeargryn difrifol yn yr ardal. Bu’r criw’n ddewr iawn; cafodd dau ohonynt fedal Albert a chafodd un arall ei ganmol gan Frenin yr Eidal, oll am eu hymdrechion i achub pobl leol rhag y trychineb gan roi eu bywydau eu hunain yn y fantol. Defnyddiwyd y cwch i ddod â phobl oedd wedi’u hanafu i ddiogelwch yn Napoli. Mae’r meistr, William Owen, yn arddangos ataliaeth broffesiynol yn ei sylwadau yn y log swyddogol ar gyfer 28 Rhagfyr 1908 gan drafod effeithiau corfforol y daeargryn yn unig ar ei long:

At 5.15 all hands disturbed by heavy earthquake shock causing great confusion on board, rushing on deck but being pitched dark and the air full of dust was unable to see anything; same time tidal wave came over quay which raised the ship bodily tearing adrift all moorings… unknown steamer which was adrift collided with our starboard bow damaging same… the water now receded and ship grounded… At 7 a.m. sky cleared when we found out the quay had collapsed and town destroyed…

Nodwyd bod un aelod o’r criw, Ali Hassan, ar y lan ar yr adeg ac mae’r cofnod wrth ei enw yn rhestr y criw yn nodi …credir y bu farw yn y daeargryn.

Mae erthygl yn y Western Mail ar 15 Rhagfyr 1965, yn defnyddio llythyron ac atgofion y criw, yn adrodd hanes llawer mwy cyffrous. Dywedodd Capten Owen, oedd wedi ymddeol a mynd yn ôl i Amlwch, Sir Fôn:

…a great wall of water sprang up with appalling violence; it was a miracle we came through it. The wind howled around us and waves continually swamped us as though a squall had come on. Vast eddying clouds of dust settled on the ship like a fog.

Ceisiodd llawer o bobl a oedd yn dianc rhag y daeargryn nofio tuag at longau’r harbwr.  Credir bod 19 o bobl wedi cyrraedd yr Afonwen gan gynnwys dyn o Gaerdydd, cyd-ddigwyddiad od iawn! Fore drannoeth, aeth Capten Owen â thri dyn at y lan i geisio cyfarwyddiadau gan Gonsyliaeth Prydain, ond roedd wedi’i dinistrio. Ysgrifennodd gofnod ar gyfer 29 Rhagfyr 1908:

At 8 a.m. this day-I went on shore but unable to find any means of communication and no one to give instructions I returned on board and decided to proceed to Naples, sailing from Messina 10 a.m.

Un o’r dynion a aeth i’r lan gydag ef oedd Eric Possart, prentis 18 oed o Gaerdydd. Trafododd y digwyddiad mewn llythyr at ei dad:

The people were all cut and bleeding… As fast as we could we were taking them aboard ships. We could only find one doctor alive. Little girls and boys saw their own hair turning white as snow…

Credir bod dros 100,000 o bobl wedi’u lladd.

Roedd rhan fwyaf y mordeithiau a drafodwyd yn nhrefniadau criw Caerdydd yn llai cyffrous, ond mae’r cofnodion yn ddiddorol serch hynny, gan eu bod yn rhoi golwg i ni ar fasnach o borthladdoedd Morgannwg, bywyd ar long, ynghyd â gwybodaeth am y criw ac am y cyflyrau yr oeddent yn gweithio ynddynt.

‘Wedi ei gau rhwng 4 wal goed ar long’: Mordaith o Gymru i Awstralia

Mae llawer o eitemau yn Archifau Morgannwg sy’n ymwneud â thrigolion Morgannwg a ymfudodd i ddechrau bywydau newydd yn Awstralia a Seland Newydd.  Un o’r rhain oedd Levi Davies o Bontypridd, a adawodd ei gartref ar 21 Awst 1863 a chyrraedd Melbourne o’r diwedd ar 6 Ionawr 1864.  Mae dyddiadur Levi yn nodi manylion ei fordaith ddewr dros y moroedd i ben arall y byd.

Ni chafodd Levi y dechreuad mwyaf cyffrous i’w daith:

Left Pontypridd August 21^st 1863 By the 9 o clock train to Cardiff thence by the Great Western Railway through Gloucester to Paddington Station arrived there at 4.45pm…

A rhai dyddiau yn ddiweddarach roedd e dal yn Llundain:

Tuesday 25^th August: This was the great day appointed for the ship to leave London for Melbourne, went on board in the morning and soon ascertained she would not sail that day.

Tuesday 1^st September: Went on board in the morning and was told she would sail some time in the evening remained on board all day, at 6.30pm she made her first start, went as far as the lock the other end of the basin, stayed there until 3pm the following day

Er gwaetha’r dechreuad llai na mawreddog hwnnw, o’r diwedd fe hwylion nhw Ddydd Mercher 2 Medi.  Ond unwaith eto, chyrhaeddon nhw ddim yn bell:

…at 3pm it being at full tide, the first mate gave the signal to start and we did… we had two Tugg Boats (steamers) to tow us as far as Gravesend where we casted anchor for the night…

Roedd gwynt i’w herbyn yn golygu y bu’n rhaid iddynt aros lle roeddent am fwy nag wythnos:

Thursday 10^th September: At 4.30am was awakened by the sound of the sailors heaving up the anchor… was informed by the First Mate that the wind had changed and was amenable for us to sail… now opposite Dover Castle

Unwaith i’r fordaith fynd rhagddi’n iawn, canfu Levi nad oedd pob un o’r teithwyr yn addasu’n dda i fywyd ar y môr. Ychydig ddyddiau yn unig ar ôl gadael Llundain, mae Levi yn nodi:

…sea very rough, ship rocking worse than a cradle, men women and children vomiting and purging effected by sea sickness.

Ond am Levi ei hun, Rwyf hyd yn hyn yn weddol rydd rhag ei effeithiau lleiaf.  Ei gyfrinach?  … Mae yfed dŵr heli yn dda iawn i atal salwch môr.

Mae’n ddiddorol darganfod o’r dyddiadur sut y goroesodd y criw a’r teithwyr fordaith mor hir heb alw mewn porthladd i gasglu nwyddau.  Yn amlwg roedd cyflenwadau ganddynt ar fwrdd y llong, ond fe wnaethant y gorau o’u hamgylchiadau hefyd, ac mae Levi yn cyfeirio at rywfaint o’u bwyd:

Saturday 26^th September: Threw 3 alive pigs over board, the remainder of 15 that died from distemper.

Friday 11^th September: …spent the morning in company with the Mate of the ship fishing, caught 2 Dog fishes, their skins as hard as Badger…

Saturday 3^rd October: …at twilight caught a fish called Baracoota…

Tuesday 13^th October: …caught upwards of 2500 gallons of rain water for drinking and cooking etc.

Sunday 29^th November: …caught a porpoise weighing about 150lbs ate some of it for breakfast.

Mae Levi hefyd yn manylu ar arferion ei gyd-deithwyr, nad oedd o hyd yn eu croesawu.  Pan oeddent yn dal i fod wedi angori yn Gravesend, yn aros i’r gwynt newid, mae’n nodi:

Wednesday 9^th September: …some of the passengers proposed going on shore in a Boat, to which I objected… about 1pm they went and returned at 6pm, more than half drunk…

Roedd y rheiny a oedd yn teithio gyda Levi ar y Trebolgan i Melbourne yn dod o amrywiol lefydd, ond yn tueddu i ffurfio’n grwpiau ar sail cenedligrwydd:

Thursday 3^rd September: …Irishmen gathered together to give us a jig, Englishmen took to play cards, Scotch men to play Draughts, and Dutch men to play Chess, I and my partner amused ourselves by walking backwards and forward on the Deck…

Gwnaeth Levi a’i gydwladwyr, oll yn anghydffurfwyr, bob ymdrech i gadw’r Saboth yn ystod y daith:

Sunday 6^th September: We Welshmen gathered together and formed a Bible class, we are only 4 Welshmen on board, one man and wife besides Thomas and me, the others are English, Irish, Scotch and Dutchmen, very little respects they show towards Sunday more than any other day.

Fel y gallech ddisgwyl, roedd y daith ymhell o fod yn un esmwyth.  Ar adegau roedd hi’n hollol frawychus i’r rheiny ar ei bwrdd, yn deithwyr a chriw ill dau:

Friday 18^th September: …explosion of thunder such as I never heard before nor any other one on board this ship, the forked lightning exhibiting in various shapes on the sky, dividing the heavens as it were, the howling of the wind, the roaring of the big waves raising up like mountains tossing the ship like a ball and the pouring of the rain… was enough to sink us all in despondency and give up all hopes of ever reaching any port… all of us expected every moment to be dashed to atoms and buried under the waves…

Sunday 20^th September: Was awakened this morning by the loud splashing of the great waves against the thin planks which separate us from sudden death…

Thursday 22^nd October: Tremendous heavy squalls at 2am which aroused us from bed, ship almost capsized several times…  I was asking some of the sailors at breakfast time what did they think of the weather last night… they said, that is just the sort of weather for us… but actions and manners speak louder than words sometimes, although they answered in that way when the uneasy moments were over, they did not mean it, there was seriousness imparted on every countenance at the time the squall occurred…

Ar adegau o anobaith o’r fath, ac ar siwrne mor faith, byddai meddyliau Levi yn naturiol yn troi am adref ac at y ffrindiau a’r teulu a adawodd ar ôl:

Thursday 24^th September: …many times I climbed up the rigging turning my face towards home anxious to know the state of your mind concerning me, but many a long month must pass before it is possible for me to hear from you on account of the long journey which is before me.  Please God I shall see the end of it.

A dechreuodd ddyfalu os oedd wedi gwneud y penderfyniad cywir:

The 115^th day of our voyage: The light of another Christmas Day has dawned upon us  …I had some thoughts of sadness about the past and some of anxiety when I looked into the uncertainty of the future…

Ac, er bod bywyd ar fwrdd y llong yn ddiflas o dro i dro…

Wednesday Thursday Friday and Saturday the 11^th 12^th 13^th and 14^th November

Nothing of much moment occurred these last few days…

The 115^th day of our voyage: Now I am upon the sea with nothing to relieve the dull monotony which I have now had (with little exception) for four weary months, confined within the 4 wooden walls of a ship, with nothing but strangers for our companions.

…roedd y profiadau newydd y daeth Levi ar eu traws yn ystod y daith yn rhyfeddol a dweud y lleiaf:

Wednesday 30^th September: …saw a big fish called by some Turtle, by others Tortoise, it’s a fish with hard shells on his back.

Saturday 24^th October: Crossed the line (Equator) at 6pm when old Neptune’s Secretary came on board… stated that his Divine Master was ill of cold which confined him to his room… medicine exactly to his disease not being obtainable in the waste of waters… wishing it to be understood that that particular kind of distilled spirit called rum was particularly suited to his Master’s disease…

Sunday 1^st November: A meteor commencing eastwards flashed up and along the sky, towards s. west, lighting the whole heavens more clearly than anything I ever saw except the sun itself, it must have lasted about 5 seconds and then exploded in sparks, leaving a luminous streak in its course behind it, which gradually disappeared, leaving everything in darkness as before…

Wednesday 4^th November: A matter of considerable excitement occurred today, a report spread among the passengers and crew that a shark was to be seen hovering about the prow of the vessel… the assertion was repeated that the rapacious monster was still there… The Captain… making his appearance with a large fishing hook in one hand and a piece of pork in the other (about 2lbs) the bait was fixed immediately and the hook attached to a rope which was carried by the Captain to the side of the ship and thrown over, in a very short time Mr Shark made his appearance… his jaws closed upon the bait… the word past, hoist away, and in a few moments we landed him safely on the Deck.

Tuesday 1^st December: In this part of the world it is not dark until 9pm.  I never saw daylight before at 9pm on the 1^st December.

Thursday 10^th December: …sighted an iceberg about twice as large as this ship…

Wedi misoedd ar y môr, daeth Levi a’i gyd-deithwyr o’r diwedd i olwg eu cyrchfan:

Monday 4^th January: Was called this morning at 5am by the First Mate (Mr Armstrong) to see land Cape Otway which was on the left of us just before we entered into Hobson’s Bay…

Ac o’r diwedd, fe lanion nhw ar dir Awstralia:

Wednesday 6^th January 1864: At 3pm went to shore on a boat, walked about in Williamstown landing and St. Kilda Hill…

Wyddom ni ddim rhyw lawer am dynged Levi unwaith iddo gyrraedd Awstralia.  Mae ambell nodyn yn y dyddiadur yn rhoi cliw ynghylch yr hyn a wnaeth am y blynyddoedd cyntaf wedi iddo gyrraedd:

Commenced work at a Farm near Bald Hills ‘Henry Loader’ on the 13^th January 1864.

L. A. Davies was appointed Secretary of the Bonshaw ‘Accident Fund’ on the 13^th day of March 1868.

Os oes unrhyw ddarllenydd yn gwybod hanes Levi Davies yn dilyn ei anturiaethau ar y môr mawr, byddem yn falch yn wir o gael gwybod.

Rhestr Goffa Bythynnod Aberdâr

I goffáu’r Rhyfel Byd Cyntaf, ymchwiliais i enwau’r dynion ar Restr Goffa Bythynnod Aberdâr, sy’n cael ei chadw yn Archifau Morgannwg.

Mae cyfanswm o 83 o enwau ar y rhestr. Mae mwy o wybodaeth ar gael ar gyfer rhai nag eraill, ac ar ôl cynnal ymchwil cychwynnol mae’n debyg i bob un ohonynt fynychu’r Ysgol Ddiwydiannol yn Nhrecynon, Aberdâr.

Yn ôl Cyfeiriadur Kelly ym 1910:

The Industrial School of Merthyr Tydfil Union, Trecynon, to give it its correct title, was built in 1871 by the Guardians, originally used as an Infirmary, and in 1877 converted to its present use. There is a new receiving home, also 2 Cottage Homes; the School is intended to separate pauper children from the influence of the adults, and gives a training to the children in different trades and occupations, and there is an industrial trainer for each department. The institution holds 200 children, with Thomas J Owen as Superintendent.

Cynhaliwyd fy ymchwil mewn dwy ffordd; ffynonellau sylfaenol gan ddefnyddio dogfennau a gedwir yn Archifau Morgannwg a ffynonellau eilaidd ar-lein drwy Ancestry, Find My Past, Forces War Records a gwefan papur newydd The Aberdare Leader.

Yn yr Archifau, dechreuais drwy chwilio drwy’r catalog ar-lein er mwyn cael gafael ar y dogfennau sy’n cael eu cadw yno. Roedd y rhain yn cynnwys cofnodion yr ysgol ddiwydiannol a’r bythynnod; cofrestr Ysgol Fechgyn Aberdâr; llyfrau cofnodion Bwrdd y Gwarcheidwaid a chofrestrau derbyn a rhyddhau gweithdy Undeb Merthyr.

Treuliais fisoedd yn darllen drwy’r dogfennau hyn yn chwilio am yr enwau ar y rhestr; weithiau neidiodd yr enwau allan ata i, ond ar adegau eraill dim ond aelodau o’r teulu y gallais ddod o hyd iddynt. Fesul tipyn, rhoddais eu bywydau cynnar at ei gilydd. Ochr yn ochr â hyn, roeddwn i’n pori’r we yn ceisio olrhain manylion geni, gan gynnwys cofnodion y cyfrifiad a hanes milwrol. Galluogodd hyn i mi ddysgu am straeon y dynion hyd at a chan gynnwys y Rhyfel Byd Cyntaf.

Ymhob cofnod personol, rydw i wedi defnyddio cod lliw wrth ddogfennu’r ymchwil – du ar gyfer y wybodaeth yn y dogfennau yn yr Archifau, gwyrdd ar gyfer gwybodaeth gyffredinol y daethpwyd o hyd iddi ar-lein, a choch ar gyfer gwybodaeth filwrol a welwyd ar-lein.

Datgelodd rhai o’r enwau hanes cudd, diddorol, tra bod eraill heb esgor ar fawr ddim oherwydd diffyg gwybodaeth gychwynnol. Yn eu plith mae pedwar milwr a enillodd y Fedal Filwrol, un a gafodd Fedal Ymddygiad Neilltuol a naw a anafwyd.

Ymysg y milwyr ar y rhestr mae John a Kenneth Aubrey. Ffeindiais i’r ddau fachgen yng nghofnodion yr Ysgol Ddiwydiannol y dechreuon nhw ei mynychu yn Hydref 1900, ac yna yng nghyfrifiad 1901 yn Sain Ffagan. Derbyniwyd John i’r Ysgol Hyfforddi ar 1 Medi 1902, a derbyniwyd Kenneth ar 29 Awst 1904. Nid oes sôn am eu rhieni, na pham y cafodd Kenneth ei dderbyn ddwy flynedd yn hwyrach. Aeth y ddau fachgen i fyw at eu modryb ym mis Rhagfyr 1906, ond cawsant eu hanfon yn ôl i’r ysgol ym mis Mehefin 1907. Rhoddwyd John dan ofal Mr Peter Pugh ym mis Gorffennaf 1907, a gwnaeth Mr Pugh gais am warchodaeth Kenneth ym mis Hydref 1908. Mae’r ddau fachgen i’w gweld yng nghyfrifiad 1911 fel ‘Meibion Mabwysiedig’ i Mr a Mrs Pugh. Ym 1912, gadawodd John am Awstralia, gan gyrraedd yn Brisbane, Queensland ar 26 Rhagfyr y flwyddyn honno. Ymrestrodd ym Myddin Imperialaidd Awstralia ar 11 Mawrth 1916. Cafodd ei anafu tua mis Medi 1917, ond goroesodd y rhyfel a dychwelodd i Awstralia. Ymrestrodd Kenneth yng Nghatrawd Cymru a nodwyd ei fod ar goll yn y Dardanelles ym 1915. Rhoddwyd gwybod i Mr a Mrs Pugh ym mis Rhagfyr 1916 fod Kenneth wedi bod ar goll yn swyddogol ers 17 Awst 1915.

Ar gyfer milwr arall, Stephen Lucy, a aned tua 1891, yr unig gofnod y gallwn i ei gadarnhau oedd ei fod wedi gadael yr Ysgol Ddiwydiannol ym 1907 gan ymuno â Chatrawd y Buffs (Dwyrain Caint) fel Bandiwr yn 16 oed. Nodwyd ei fod wedi cyrraedd y rheng Is-gorporal gan ennill Medal Ymddygiad Neilltuol am ei ymddygiad fel cariwr stretsier ym mis Mehefin 1915. Yn anffodus, cafodd ei anafu yn ei fraich dde a’i ryddhau gan ei fod yn feddygol anffit. Fodd bynnag, cafodd gyfle i ddychwelyd i weithio yn y Cartref Plant, gan gael ei enwi’n Arweinydd Band ym 1917. Priododd gan gael dau o blant.

Derbyniwyd Alexander McCarthy i’r Ysgol Ddiwydiannol ym 1900. Erbyn 1907 roedd wedi gwneud digon o gynnydd i sefyll arholiad i fod yn Athro-Ddisgybl. Er na fu’n llwyddiannus y tro hwnnw, aeth ymlaen i fynychu Ysgol Sirol Aberdâr a chafodd brentisiaeth fel Athro-Ddisgybl ym 1908. Yng nghyfrifiad 1911, fe’i cofnodir fel Athro Ysgol Gynradd ac ym 1915 mynychodd Goleg y Santes Fair yn Hammersmith, gan ddod yn Uwch Raglaw. Ym 1915, ymunodd â’r Ffiwsilwyr Brenhinol ac ym mis Gorffennaf 1916 bu’n ymladd ym Mrwydr y Somme. Cafodd ei argymell am Gomisiwn oherwydd ei wasanaeth rhagorol ar faes y gad fel 2^il Lefftenant yn y Ffiwsilwyr Brenhinol, ond cafodd ei ladd wrth ymladd ar 23 Awst 1918.

Mae’r rhestr lawn o’r ymchwil ar gael ar dudalennau’r Rhyfel Byd Cyntaf ar wefan Archifau Morgannwg:

http://www.archifaumorgannwg.gov.uk/y-casgliad/y-rhyfel-byd-cyntaf/

Er fy mod wedi dod o hyd i gymaint o wybodaeth â phosibl, nid yw’r ymchwil yn gyflawn o bell ffordd. Os oes unrhyw un yn nabod perthynas bosibl ymysg yr enwau ar y rhestr ac yn gallu llenwi unrhyw fanylion coll, cysylltwch ag Archifau Morgannwg – byddai’n wych clywed gennych chi.

Rosemary Nicholson

Yr Awstraliaid o Gaerdydd

Mae diwrnod ANZAC ar 25 Ebrill yn cofio aberth y milwyr o Awstralia a Seland Newydd a laddwyd mewn ymgyrchoedd milwrol. Fe’i nodwyd gyntaf ar 25 Ebrill 1916, flwyddyn yn union ar ôl i filwyr o Awstralia a Seland Newydd lanio ar benrhyn Gallipoli fel rhan o ymgyrch y Cynghreiriaid i agor y Dardanelles i’w llyngesau. Yn ystod y cyfnod hwn, brwydrodd y milwyr o Awstralia a Seland Newydd yn ddewr. Anafwyd 26,000 o Awstraliaid, gydag 8,000 yn cael eu lladd ar faes y gad neu’n marw o anafiadau neu glefydau. Trodd Gallipoli’n symbol o ddewrder ac arwriaeth milwyr ANZAC. Fodd bynnag, roedd hefyd yn atgof erchyll o’r holl ddynion a menywod a gafodd eu lladd a’u hanafu yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf.

Ymladdodd llawer o ddynion o Gymru gyda’r Llynges Frenhinol a Byddin Prydain yn ystod yr ymgyrch 8 mis yn Gallipoli. Cofnodwyd arwriaeth y rheini a laniodd ym Mhenrhyn Helles ym mis Ebrill 1915 ac ym Mae Sulva ym mis Awst o’r un flwyddyn yn y wasg ar y pryd, ac mae eu dewrder wedi’i nodi’n glir mewn adroddiadau dilynol ar ymgyrch Gallipoli. Fodd bynnag, nid ydym yn gwybod cymaint am y Cymry a ymladdodd ac a fu farw gyda Byddin Awstralia yn Gallipoli ac, yn ddiweddarach, Ffrainc. Mae cofnodion Archifau Morgannwg yn cynnig cipolwg ar hanesion gwŷr ifanc o Gaerdydd a wirfoddolodd i wasanaethu ym Myddin Awstralia ar ôl ymfudo yno cyn y rhyfel. Roedd ‘The Roath Road Roamer’, a gyhoeddwyd o 1914 i 1919 gan Eglwys Wesleaidd Ffordd y Rhath yn olrhain, drwy lythyrau a ffotograffau, wasanaeth milwrol 460 o ddynion a 19 o fenywod o Gaerdydd. Fe’i cyhoeddwyd yn fisol, ac fe’i dosbarthwyd yn lleol a thramor. Roedd ‘The Roamer’ yn nodi ac yn dilyn ffawd nifer o ddynion ifanc o Gaerdydd a ymunodd â Byddin Awstralia.  Yn eu mysg roedd Wilfred Shute, William Lydiard, Charles Richards a John Albert Guy o Gaerdydd a fu’n ymladd yn Ffrainc. Hefyd, mae ‘The Roamer’ yn adrodd hanes dau ŵr ifanc, William Poyner a Fred Salmoni, a ymladdodd ac a fu farw gyda Byddin Awstralia yn Gallipoli.

Roedd Fred Salmoni yn fab i William a Mary Salmoni o Elm Street, Caerdydd. Er eu bod o Wells yn wreiddiol, roedd y teulu wedi bod yn byw yng Nghaerdydd ers cryn amser.  Roedd William Salmoni yn beintiwr ac addurnwr hunangyflogedig ond roedd ei ddau fab yn gweithio mewn pwll glo lleol – yr hynaf fel clerc a Fred fel “cynorthwyydd y ffitiwr”. Ganed William Poyner yn Kidderminster a bu’n byw yno am y rhan fwyaf o’i oes. Er bod y rhan fwyaf o’i deulu’n gweithio fel gwehyddion yn y diwydiant carpedi, symudodd William i Gaerdydd ym 1911 ac fe’i cyflogwyd, fel porthor fwy na thebyg, yng ngorsaf reilffordd Caerdydd. Tra yng Nghaerdydd bu’n mynychu Eglwys Ffordd y Rhath a chyfeiriodd ‘The Roamer’ ato fel ‘un ohonom ni’. O ddarllen ‘The Roamer’, gwyddwn iddo dderbyn copïau o’r cylchgrawn pan oedd gyda Byddin Awstralia yn yr Aifft. Ym mis Mawrth 1915, roedd ‘The Roamer’ yn cynnwys ffotograff o William yn erbyn map o Awstralia, gyda’r dyfyniad:

‘Private William Poyner emigrated to Australia from Mr H G Howell’s class two or three year ago. It is a great pleasure to us to know, that he is now in Egypt on his way to the Front to fight for the old Country, with the 1^st Australian Division’.  Roath Road Roamer, Cyf.5, t.8.

Ymfudodd William Poyner i Orllewin Awstralia ym 1912 ac yn yr un flwyddyn hwyliodd Fred Salmoni i Brisbane yn Queensland. Fel llawer o ddynion ifanc yr oes, mae’n siŵr iddynt gael eu denu gan y cyfleoedd a’r anturiaethau a gynigiwyd gan wlad a oedd yn tyfu’n gyflym ac, yn benodol, y cyfle am gyflogaeth mewn mwyngloddiau neu ar ffermydd yng ngorllewin a gogledd Awstralia. Fodd bynnag, o fewn dwy flynedd o’u cyrhaeddiad cyhoeddwyd rhyfel ac, er nad oedd gorfodaeth filwrol (neu gonsgripsiwn) wedi’i chyflwyno yn Awstralia, gwirfoddolodd rhyw 400,000 o Awstraliaid ifanc ar gyfer y lluoedd arfog – tua thraean o’r boblogaeth rhwng 18 a 40 oed. Roedd Fred Salmoni a William Poyner ymysg y rheini a ruthrodd i ymrestru pan gyhoeddwyd rhyfel. Ym mis Awst 1914, roedd y ddau yn sengl ac yn 21 oed. Roedd William yn gweithio ar y rheilffyrdd ac yn byw ym Midland, cyffordd reilffordd allweddol ar gyrion Perth. Roedd Fred yn llafurwr ac yn gweithio yn Brisbane. Cymaint oedd y prysurdeb i ymuno â Byddin Awstralia bu’n bosibl mynnu safonau llym ac, fel dynion ifanc ffit ac iach, byddai’r ddau wedi gweddu i’r dim. Yn benodol, byddai profiad milwrol blaenorol William gyda 7^fed Bataliwn Caerwrangon wedi bod o fantais hefyd. Ymrestrodd Fred yn Brisbane gyda 15^fed Bataliwn 4^ydd Brigâd Troedfilwyr Awstralia. Ymrestrodd William Poyner yn Blackboy Hill, gwersyll hyfforddi wrth odre’r Darling Range y tu allan i Perth, a sefydlwyd fel safle milwrol 11^eg Bataliwn 3^ydd Brigâd Troedfilwyr Awstralia.  Yn dilyn hyfforddiant sylfaenol, gadawsant Fremantle ar fwrdd llong i Alexandria ar 2 Tachwedd 1915. Roedd y milwyr mewn hwyliau da ac wedi llwyddo i smyglo 4 cangarŵ a chocatŵ ar y llong fel mascotiaid ar gyfer y daith i Alexandria. Ar ôl 5 wythnos ar y môr, gan gynnwys sgarmes gydag Emden, llong ryfel Almaenaidd, a ddrylliodd ar ôl cael ei bomio gan un o’u gosgorddluoedd, glaniasant yn yr Aifft a sefydlu gwersyll ger Cairo. Mae’r cofnod swyddogol o’u cyfnod yn yr Aifft yn cynnwys ffotograff o’r 11^eg Bataliwn – a oedd yn cynnwys 1000 o filwyr – o flaen pyramid. Fodd bynnag, er iddynt baratoi’n ddyfal yng ngwres llethol yr anialwch gyda’r dydd, mae’r straeon am anturiaethau’r Awstraliaid gyda’r nos yn Cairo yn enwog, ac yn cynnwys adroddiadau o banig ymysg y brodorion pan welsant y cangarŵod am y tro cyntaf.

Disgwylid mai Lloegr fyddai pen y daith nesaf, gyda’r cyfle i’r rheini a aned ym Mhrydain (bron i draean o’r 11^eg Bataliwn) weld eu ffrindiau a’u teuluoedd. Felly byddai Fred a William wedi cael eu synnu o ddarganfod eu bod yn gadael yr Aifft am Lemnos, un o ynysoedd Gwlad Groeg, i baratoi i ymosod ar y Dardanelles. Roedd yr ymgais i ddefnyddio gynau llyngesau Prydain a Ffrainc i lethu amddiffynfa Twrci wedi methu, a phenderfynwyd glanio mewn dau fan ar y penrhyn. Roedd Fred a William ymysg y cyntaf i lanio yng Nghildraeth ANZAC ar 25 Ebrill. Er gwaethaf pob disgwyl, gwnaethant gipio’r blaenlaniad a threiddio rywfaint i mewn i’r tir cyn cael eu hatal gan y Tyrciaid. Fodd bynnag, gwnaed cynnydd ar draul bywyd. Bu farw Fred Salmoni ar ail ddiwrnod y glaniadau ar 26 Ebrill yn y man a elwir heddiw’n “Gwm Shrapnel”.  Nodwyd bod William Poyner wedi’i ladd ar faes y gad ar 2 Mai. Ni chafodd ei gorff ei gludo o’r gyflafan, ond mae ei farwolaeth erbyn hyn wedi’i chofnodi ym Mynwent Ryfel y Gymanwlad yn Lone Pine. Cyflëwyd ffyrnigrwydd yr ymladd a nifer helaeth y rheini a gafodd eu lladd a’u hanafu gan y cyfrifiad o Fataliwn William Poyner ar 5 Mai tra eu bod dan warchae eithafol o hyd.  Allan o’r 1000 o ddynion a laniodd ar 25 Ebrill, roedd 435 wedi’u lladd, wedi’u hanafu neu ar goll.

Nododd ‘The Roamer’:

‘Two of our brave fellows have fallen. By a strange coincidence both left Cardiff, three or four years ago for Australia, both joined Australian contingents when war broke out and hastened back at the call of the Motherland. Both were sent to the Dardanelles and both have fallen on the field of battle. Private Will Poyner of Mr H G Howell’s class and Lance Corporal Fred S Salmoni an old member of the 14^th Cardiff Company of the Boys’ Brigade. May God comfort those who mourn their loss today. The last time we heard from our old friend Will Poyner was on the 2^nd June when he asked us to forward the Roamer containing his photo to his mother who lives in Kidderminster. She had it the next day. He wrote how pleased he was with the photo that he was ‘going on very well and in the best of health, so that’s everything’. And today he is in the presence of the King’.  Roath Road Roamer, Cyf.10, t.8.

Mae’n debyg i’r llythyr a ddaeth i law ‘The Roamer’ ar 2 Mehefin gael ei ysgrifennu tra bod William Poyner ar ei ffordd i Gallipoli. Roedd ei eitemau personol, a anfonwyd at ei fam yn Kidderminster, yn cynnwys cardiau, blwch matsis, hances boced a charreg. Fodd bynnag, er iddo adael flynyddoedd ynghynt, roedd wedi llwyddo i gadw mewn cysylltiad â’i ffrindiau yng Nghaerdydd. Yn ei ewyllys, o’r swm o £40 a ofynnodd i’w fam ei rannu, rhoddwyd £30 i Mabel Major o Broadway, y Rhath. Ni nododd ‘The Roamer’ unrhyw gliwiau o ran ei gysylltiadau â’r teulu Major. Mae’n ddigon posib fod William wedi lletya gyda’r teulu tra ei fod yn gweithio yng Nghaerdydd, neu gallai fod wedi cwrdd â Mabel drwy Eglwys Ffordd y Rhath. Os gall unrhyw un helpu i ychwanegu at y stori hon, byddai’n wych clywed gennych.

Fodd bynnag, cyflwynodd ‘The Roamer’ ragor o fanylion am yr ymladd yn Gallipoli drwy lythyrau gan drigolion Caerdydd a ymladdodd gyda’r Llynges Frenhinol a chatrodau Prydain yn ystod yr ymgyrch. Roedd profiad Arthur James, dociwr o Gaerdydd a ymladdodd gyda Bataliwn Hawke y Frigâd Lyngesol Frenhinol 1^af, yn nodweddiadol:

‘I have had a terrible time. All my chums killed and wounded …. Nearly three months of fighting has knocked me up’.  Roath Road Roamer, Cyf.10, t.6.

Yn yr un modd, ysgrifennodd Archie McKinnon o’r Peirianwyr Brenhinol at ‘The Roamer’ am yr amodau yn Gallipoli:

‘…when our lads are relieved from the trenches they only have dugouts to rest in. No billets of any sort are available and the whole of the land we occupy is subjected to shell fire’.  Roath Road Roamer, Cyf.12, t.6.

Ysgrifennodd John Hunt o Gorfflu Meddygol Brenhinol y Fyddin:

‘Collecting the wounded in a rough country like this is not exactly a picnic. All our transport is drawn by mules, they stand the hot climate better than horses. Very little Ambulance transport is done owing to the hills and that there are no roads. This means a lot of stretcher work for bearers’.  Roath Road Roamer, Cyf.14, t.5.

Er gwaetha ffyrnigrwydd yr ymladd, roedd cryn barch yn bodoli at y Tyrciaid – am eu sgiliau ymladd a’u dynoliaeth. Ysgrifennodd Will Dance o 2^il Ambiwlans Maes Cymru, CMBF:

‘We have been under fire about 19 days now….The Turks do not wilfully fire on the Red Cross and I can honestly tell you that… they are out and out gentlemen… We are expecting the War in the Dardanelles to finish anytime now they are whacked to the world, so it is only a matter of time’.  Roath Road Roamer, Cyf.12, t.6.

Afraid oedd optimistiaeth Will Dance, canys ar ddiwedd 1915 ymgiliodd y cynghreiriaid. Cefnwyd ar y cynlluniau i agor y Dardanelles i lyngesau’r Cynghreiriaid, ac ystyriwyd yr ymgyrch, er gwaethaf arwriaeth y milwyr, yn fethiant drudfawr. Mae’n ddigon posibl y dylwn roi’r gair olaf i un o’r Awstraliaid di-ri a gyrhaeddodd yng Nghaerdydd i gael triniaeth i’w hanafiadau yn 3^edd Ysbyty’r Gorllewin, Gerddi Howard, Caerdydd.  Roedd llawer, gan gynnwys Harry Sketcher-Baker, wedi ymladd yn Gallipoli ym 1915. Mewn llyfr llofnodion a gadwyd gan Emily Connell, Prif Weinyddes Nyrsio yn yr Ysbyty (a gedwir yn Archifau Morgannwg), ysgrifennodd gerdd a fyddai wedi bod yn adnabyddus iawn i’r milwyr, ac yn arbennig yr Awstraliaid a aeth i ryfel am y tro cyntaf yn Gallipoli ym 1915:

‘The lad stood on the troop ship And gazed across the sea And wondered what his home would be Ruled under Germany. Now everything went lovely While out upon the sea Till we were brought to anchor Out off Gallipoli’. Llyfr llofnodion Nyrs Emily Connell, t.24

Parhaodd ‘The Roath Road Roamer’ i gofnodi profiadau llawer o Awstraliaid eraill o’r Rhath yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf a ymladdodd yn Ffrainc gyda Byddin Awstralia. Os hoffech gael rhagor o wybodaeth am brofiadau gwŷr a merched y Rhath, Caerdydd, a ymladdodd yn y Rhyfel Byd Cyntaf, mae gan Archifau Morgannwg gopïau o’r 57 o rifynnau o ‘The Roath Road Roamer’ a gyhoeddwyd rhwng mis Tachwedd 1914 a mis Hydref 1919 (DAWES6).

Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg