‘Gwyliau Gartref’, yn null y 1940au

Yn ystod y blynyddoedd diwethaf mae mwy a mwy o sôn wedi bod am wyliau gartref, neu ‘staycation’.

Ond mae’r syniad o gael gwyliau gartref yn un hirsefydledig. Yn ystod yr Ail Ryfel Byd, roedd y syniad o dreulio’ch gwyliau gartref yn cael ei annog gan lywodraeth Prydain a chafwyd ymgyrch ‘Holiday at Home’ swyddogol. Y nod oedd annog pobl i aros gartref a pheidio â theithio’n bell, a hynny er mwyn gadael i system drafnidiaeth y wlad i ganolbwyntio ar drafnidiaeth filwrol, yn enwedig wrth baratoi at D-Day ym 1944.

Roedd Bwrdeistref y Barri’n rhan o ymgyrch y llywodraeth, ac fe drefnwyd adloniant i bobl leol mewn ymgais i’w hargyhoeddi i gael “Gwyliau Gartref”.  Ymhlith cofnodion Bwrdeistref y Barri mae dwy ffeil (cyf BB/C/8/102,140) yn dangos y math o adloniant oedd ar gael. Maen nhw hefyd yn dangos fod y Cyngor wedi derbyn llwyth o geisiadau gan berfformwyr ac asiantau o bob rhan o’r Deyrnas Unedig, yn chwilio am waith yn y Barri.

Yn eu plith roedd arddangosiadau gyda merlod (ac ambell afr), pypedau o Fiena, Jingles the Jolly Jester a sioe bale (Donna Roma a Bales o Loegr a Ffrainc).  Mae’r cŵn Alsás o Penyghent, a gymeradwywyd gan yr RSPCA, yn ymddangos yn hynod o ddifyr. Enw’r hyfforddwr oedd Miss Parry ac roedd y cŵn yn perfformio nifer o gampau, yn cynnwys neidio drwy gylchoedd a rhyddhau person a oedd wedi’i glymu a’i gagio.

Cysylltodd nifer o bobl â’r fwrdeistref yn cynnig trefnu gornestau reslo, ac mae’r ffeiliau’n cynnwys templedi poster gyda bwlch gwag ar gyfer enw’r dref nesaf ar y daith reslo.

Roedd llawer o’r perfformwyr hyn yn ymddangos mewn trefi eraill ar hyd a lled y DU, fel rhan o’r ymgyrch ‘Gwyliau Gartref’ ac wedi anfon geirdaon oddi yno i geisio argyhoeddi’r Barri o safon aruchel eu gwaith. Mae’r deunydd yn dangos bod sioeau amrywiaeth (variety acts) wedi bod yn boblogaidd erioed ym Mhrydain. Mae tebygrwydd mawr rhwng rhai ohonyn nhw a rhai o’r pethau welwn ni heddiw ar raglenni fel ‘Britain’s Got Talent’.

Doedd gan Fwrdeistref y Barri ddim cronfa fawr o arian fodd bynnag, a doedd hi ddim yn gallu fforddio ffioedd y perfformwyr proffesiynol hyn. At bobl leol y trodd Cyngor y Barri am y rhan fwyaf o’i adloniant.  Ar ddawnsfeydd yr oedd y pwyslais, gyda bandiau lleol yn perfformio’r gerddoriaeth – bandiau fel Band Trafnidiaeth Corfforaeth Caerdydd (a gafodd ffi o £15) a Band Byddin yr Iachawdwriaeth.  Roedd cerddorion lleol hefyd yn cynnal cyngherddau. Yn eu plith roedd disgyblion Miss Mae Richardson Miss Hilda Gill a Pharti Madame Isabel Davies. Cynhaliwyd hefyd ddawnsfeydd Panatrope ar y caeau tennis (chwaraeydd recordiau gramoffon mawr oedd y panatrop). Trefnwyd hefyd ddigwyddiadau chwaraeon, fel gemau criced ar Faes Criced Ynys y Barri, gornest fowlio, cystadlaethau paffio a chafwyd cystadleuaeth farblys fawreddog hyd yn oed yn y Parc Canolog.   Cafodd sioeau prynhawn yn y sinemâu, fel y Tivoli a’r Plaza, eu hysbysebu fel rhan o’r ymgyrch, gyda ffilmiau mawr fel ‘Babes on Broadway’ (gyda Judy Garland) ac ‘International Squadron (gydag actor a ddaeth yn enwog iawn fel Arlywydd UDA flynyddoedd wedyn, sef Ronald Reagan) yn rhan o’r arlwy.

Mewn ymgais i arbed arian, cynhaliwyd nifer o ddigwyddiadau yn yr awyr agored yn Sgwâr y Brenin, Parc Fictoria, y Parc Canolog, y Cnap, Parc Romilly, Gerddi’r Parade, Bae Whitmore, Gerddi Gladstone a Gerddi Alexandra. Cynhaliwyd digwyddiadau hefyd mewn eglwysi a chapeli lleol, er i Eglwys y Bedyddwyr, Salem, orfod gwrthod cais am fod cyflwr eu llenni ‘black-out’ gynddrwg.

Daeth ‘sw syrcas enfawr’ Syr Robert Fossett ar ymweliad i Barc Romilly ym mis Medi 1944. Roedd 20 o berfformiadau’n rhan o’r sioe, yn cynnwys rhai gan lewod, teigrod, eirth, ceffylau ac eliffant. Roedd lle i 3,000 o bobl yn y Pafiliwn mawr.

Roedd nifer o gyfyngiadau ar waith yn ystod y Rhyfel wrth gwrs, a chafodd Cyngor y Barri rybuddion gan yr adran Rheoli Papur am ddefnyddio gormod o bapur i brintio posteri.

Roedd yr ymgyrch yn llwyddiannus iawn, ond daeth hyn â phroblemau yn ei sgil. Gorfu i heddlu Morgannwg anfon swyddog heddlu i gyngherddau rhai o’r bandiau i ‘sicrhau trefn’ ar ôl i bobl gwyno fod plant yn rhedeg o amgylch ac yn gweiddi yn ystod cyngherddau.  Roedd llawer iawn o bobl yn mynd i rai o’r digwyddiadau hyn, gydag un sylwebydd yn nodi fod 400 o blant dan 12 oed wedi talu am docyn i ddawns, ond y bu’n rhaid ei chanslo am fod gormod yno!

Byddai’n wych clywed eich atgofion chi am ‘Gwyliau Gartref’ neu weld eich lluniau o gyngherddau neu ddigwyddiadau.

Yr Ail Ryfel Byd yng Nghaerdydd: Yr “Alltudion” yn cael Bath yn y Glaw

Ym mis Mehefin 1942, bron i dair blynedd ers dechrau’r Ail Ryfel Byd, cyrhaeddodd y newyddion fechgyn Ysgol Gladstone yng Nghaerdydd y byddai sebon yn cael ei ychwanegu at y rhestr o eitemau i’w dogni mewn ysgolion.

Ysgol Stacey Road, 21 Mai 1942, t302 (EC31/2)

Mae’n siŵr bod y rhai yn iard yr ysgol a oedd yn gefnogwyr i fachgen ysgol “eternally scruffy” Richmal Crompton, sef William Brown, a’i fand o “outlaws” neu ‘alltudion’ 11 oed wedi derbyn y newyddion yn llawen. Ychydig a wyddent, fodd bynnag, mai byrhoedlog fyddai’r ddihangfa honno.

Roedd cyrchoedd awyr rheolaidd dros y dinasoedd mawrion wedi cymryd gadael eu hôl, gyda llawer o gartrefi’n cael eu dinistrio a theuluoedd mewn llety dros dro. Mewn ymateb, roedd Lever Brothers, cynhyrchwyr sebon enwog Lifebuoy yn eu ffatri ym Mhort Sunlight, wedi dyfeisio cynllun i ddarparu cymorth ymarferol i deuluoedd yn y dinasoedd a gafodd eu taro’n ddrwg gan y cyrchoedd. Ar ei gost ei hun, dyma’r cwmni yn gosod Unedau Bath Cawod symudol ar fflyd o bump ar hugain o faniau. Roedd pob cerbyd, a adwaenid fel y Lifebuoy Emergency Bath Service, yn cynnwys boeler stêm olew, tanc dŵr, wyth ciwbicl cawod y gellid eu datgymalu a chyflenwad digonol o sebon a thywelion. Roedd tri gofalwr benywaidd yn staffio’r faniau a oedd yn gyfrifol am symud yr offer o safle i safle a goruchwylio’r cawodydd.

Ni phetrusodd yr awdurdod lleol yng Nghaerdydd wrth dderbyn cael cynnig un o’r faniau gyda’r penderfyniad y byddai’n cael ei ddefnyddio, yn bennaf, mewn ysgolion. Fel mae’n digwydd, Ysgol Gladstone oedd un o’r ysgolion cyntaf yng Nghaerdydd i gael ymweliad, pan ymddangosodd y fan, gyda’i logo Lifebuoy, ar iard yr ysgol, Ddydd Mercher 17 Mehefin 1942. Roedd yn dipyn o achlysur gyda’r Maer, Alderman James Hellyer, ac aelodau eraill o’r cyngor hefyd yn bresennol i archwilio’r unedau cawod newydd.

Ar gyfer darpar ‘alltudion’ dim ond un ffordd o ddianc oedd. Roedd yn rhaid sicrhau cymeradwyaeth rhieni ar gyfer cawod a rhoddwyd blaenoriaeth i’r rhai nad oedd ag ystafell ymolchi ganddynt gartref. Fodd bynnag, mae’r cofnodion yn dangos bod 126 o fechgyn wedi cael cawod y prynhawn hwnnw o dan oruchwyliaeth nyrs yr ysgol a staff Lever Brothers.  I rai, dyma fyddai’r tro cyntaf iddynt weld cawod, yn hytrach na bath traddodiadol, a disgrifiwyd y ciwbiclau a osodwyd ar iard yr ysgol fel cael “bath yn y glaw”.

Dros y misoedd nesaf, byddai’r fan Lifebuoy yn dod yn olygfa gyfarwydd ar fuarthau ysgol ar draws y ddinas gan ddarparu gwasanaeth yr oedd mawr ei angen ar blant ysgol Caerdydd.

Ysgol Ninian Park, 19 Mehefin 1942, t283 (EC42/3/2)

Ysgol Babanod Splott Road, 26 Mehefin 1942, t340 (EC30/1)

Gallwch ddarllen mwy am ymweliad y “bath yn y glaw” ag Ysgol Gladstone yn y Western Mail & South Wales News, Dydd Iau 18 Mehefin 1942, t4.

Dyma un o gyfres fer o erthyglau ar Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel yn tynnu ar rai o’r cofnodion a gafodd eu cadw gan Brifathrawon ar y pryd. Am fanylion y llyfrau log ysgol sydd ar gof a chadw ar gyfer 1939-45 cysylltwch ag Archifau Morgannwg www.archifaumorgannwg.gov.uk

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Wncl Sam yn chwarae Siôn Corn, Rhagfyr 1941

Wyth deg mlynedd yn ôl, ym mis Rhagfyr 1941, roedd Caerdydd yn profi ei thrydedd Nadolig yn yr Ail Ryfel Byd. Er bod y gwaethaf o’r blitz ar ben, roedd y ddinas yn dal i fod yn destun cyrchoedd bomio rheolaidd. Mae’r cofnodion ar gyfer Ysgol y Merched Grangetown yn cadarnhau bod dros ddeg ar hugain o rybuddion cyrchoedd awyr wedi bod yn ystod oriau ysgol yn chwarter olaf y flwyddyn gyda’r plant yn treulio tair awr ar ddeg yn llochesi cyrchoedd awyr yr ysgol. I ryw raddau roedd bywyd normal wedi ailddechrau.  Roedd y bechgyn o ysgol Gymysg Llwynbedw unwaith eto’n mynd i gael gwersi nofio ym Maddonau Cilgant Guildford ond dim ond yn sgil codi cyfres o lochesi cyrchoedd awyr ar y llwybr o’r ysgol i’r baddonau. Yn ogystal, roedd gweld faciwîs yn parhau i gyrraedd Caerdydd yn fodd o atgoffa’n barhaus am effaith y bomiau ar ddinasoedd ledled y deyrnas.

Wrth gyflwyno dogni ar fwydydd sylfaenol, roedd y Nadolig, i’r rhan fwyaf o deuluoedd, yn debygol o fod yn brofiad go lwm. Felly, er bod oedolion wedi eu hoelio i’r newyddion dramatig bod fflyd Japan wedi ymosod ar ganolfan y llynges Americanaidd yn Pearl Harbour, mae’n bosibl y byddai gan blant Caerdydd fwy o ddiddordeb wedi bod mewn bwletin a gyhoeddwyd o Groto Siôn Corn. Yn benodol, roedd sawl papur yn adrodd stori bod Siôn Corn wedi recriwtio set newydd o gynorthwywyr fel y gallai olrhain a darparu anrhegion i blant a oedd wedi’u gwahanu oddi wrth eu teuluoedd a’u cartrefi o ganlyniad i’r cyrchoedd bomio.

Roedd Unol Daleithiau America wedi aros yn niwtral tan yr ymosodiad ar Pearl Harbour ym mis Rhagfyr 1941.  Roedd llawer ohonynt fodd bynnag yn benderfynol o helpu’r Cynghreiriaid, ac roedd nifer o sefydliadau elusennol wedi’u creu yn America i gynnig cymorth a rhyddhad i bobl Prydain. Y mwyaf adnabyddus, efallai, oedd Cymdeithas Gymorth Rhyfel Prydain neu’r British War Relief Society a ddarparodd lawer iawn o gymorth gan gynnwys bwyd, dillad a chyflenwadau meddygol. Er bod cyflenwadau i fod yn rhai “anfilwrol”, roedd y gymdeithas yn aml yn hwylio’n “go agos i’r gwynt” gyda, er enghraifft, y rhodd o hanner cant o unedau symudol a oedd yn darparu bwyd a diodydd poeth mewn canolfannau awyr ar gyfer lluoedd a chriwiau bomio yr Awyrlu Brenhinol.

Yn hydref 1941 troes y Gymdeithas ei golygon at baratoadau’r Nadolig. Roedd yn hysbys bod llawer o blant ledled Prydain wedi cael eu symud o’u cartrefi i ardaloedd diogel neu eu gorfodi i lety dros dro yn sgil y bomio.  Felly, creodd y Gymdeithas gynllun i blant ifanc i ddarparu anrhegion Nadolig a fyddai’n cael eu cludo i Brydain ar draws yr Iwerydd.

Nid oedd yn dasg syml ym misoedd y gaeaf gyda llongau tanfor yr Almaen yn prowlan. Ac eto, yn nhrydedd wythnos Rhagfyr cafodd pedwar ar hugain o blant yn Ysgol Fabanod Sant Padrig yn Grangetown anrheg Nadolig cynnar gan Wncl Sam. I fechgyn roedd rhain yn cynnwys tegan mecanyddol a doliau i ferched.  Yn ogystal, cafodd pob un ohonynt ail anrheg, fel jig-so neu gêm fwrdd, ynghyd â phecyn o injaroc Americanaidd. Gadawyd i ysgolion nodi derbynwyr yr anrhegion ond, o ystyried nifer yr ifaciwis a gyrhaeddodd Gaerdydd o Birmingham, ynghyd â phlant lleol doedd dim prinder o ymgeiswyr teilwng.

Gwnaed cyflwyniadau tebyg mewn ysgolion ledled Caerdydd a ledled Prydain.  At ei gilydd, cafodd dros gan mil o blant anrheg Nadolig gan y Gymdeithas y flwyddyn honno; Pum mil o anrhegion oedd cyfran Caerdydd. Ym mlynyddoedd canlynol y rhyfel daeth anrhegion Nadolig gan Wncl Sam yn rhan o galendr yr ysgol yng Nghaerdydd. Er mai dim ond ar gyfer y rhai mwyaf anghenus y gellid darparu anrhegion, roeddent yn cynnig peth o ysbryd yr Ŵyl i blant oedd â’u bywydau wedi’u chwalu gan ryfel.

Dyma’r drydydd o gyfres fer o erthyglau am Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel gan dynnu ar y cofnodion a gedwid gan Benaethiaid ysgolion ar y pryd. Am fanylion y llyfrau log ysgolion sydd gennym ar gyfer 1939-45, cysylltwch ag Archifau Morgannwg www.archifaumorgannwg.gov.uk.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Ymgiliad Plant Ysgol o Gaerdydd, 31 Mai 1941

Ar fore dydd Sadwrn 31 Mai 1941, ymgasglodd plant Ysgol Merched Marlborough Road ar iard chwarae Ysgol Gynradd Parc y Rhath. Ddydd Gwener roedd yr ysgol wedi torri ar gyfer gwyliau’r Sulgwyn, ond nid taith wyliau oedd y daith a gynlluniwyd ar gyfer dydd Sadwrn ola’r mis. Roedd pob plentyn yn cario masg nwy a ches bach o eiddo. Roedd ganddynt hefyd label gyda’u henwau a’u hysgol wedi’u cysylltu i’w cotiau. Mewn iardiau ysgol ar draws Caerdydd, roedd grwpiau tebyg yn ymgynnull, a wyliwyd gan rieni pryderus a dagreuol, fel rhan o raglen i yrru plant i fannau diogel i ffwrdd o’r cyrchoedd bomio a ddigwyddai bron yn ddyddiol.

Heol Casnewydd, 31 Mawrth 1941

Roedd yn eironig bod Caerdydd, ar ddechrau’r rhyfel, ym 1939 wedi cael ei hystyried yn barth cymharol ddiogel y tu hwnt i gyrraedd y rhan fwyaf o awyrennau’r Almaen.   Roedd y ddinas wedi derbyn a gofalu am filoedd o ffoaduriaid, llawer ohonynt o ardal Birmingham.  Erbyn 1941, fodd bynnag, roedd y sefyllfa wedi newid.  Roedd tirnodau adnabyddus ar draws y ddinas, gan gynnwys Eglwys Gadeiriol Llandaf, wedi dioddef gan donnau o gyrchoedd bomio.

Heol Penylan, [1940au]

Er bod propaganda’r gelyn yn honni bod yr ymosodiadau yn canolbwyntio ar ardal a ffatrïoedd y dociau, mewn gwirionedd nid oedd unrhyw ran o’r ddinas yn ddiogel. Roedd Ysgol Marlborough Road wedi cael ei bomio ar noson y 3ydd o Fawrth. Roedd ysgol y babanod wedi llwyddo i osgoi difrod sylweddol ond roedd yr adeilad brics coch tri llawr a oedd yn gartref i’r rhan fwyaf o’r disgyblion i bob pwrpas wedi ei wastatáu i’r llawr.

Ailgartrefwyd y disgyblion mewn ysgolion cynradd lleol, gan gynnwys rhai Parc y Rhath a Heol Albany, ond parhaodd bygythiad ymosodiadau eraill. Ar 22 Mai cofnododd Pennaeth Ysgol y Babanod Heol Albany:

Air Raid over the city from 2.15pm-2.30pm. School took shelter in school Air Raid Shelters [EC1/2, t362]

Erbyn hynny roedd yr awdurdod lleol wedi penderfynu, cymaint oedd y perygl, y byddai plant ysgol pum mlwydd oed ac yn hŷn yn cael cynnig i adael Caerdydd.

Gweithredwyd y cynlluniau’n rhyfeddol o gyflym. Dim ond wyth diwrnod oedd rhwng cytuno ar y cynllun gadael ac ymadawiad y plant cyntaf. Yn ystod y cyfnod hwn, mynychodd Mary Jenkins, Pennaeth Ysgol y Merched Marlborough Road, gyfarfod gyda’r Cyfarwyddwr Addysg i gael manylion y cynllun ac yna defnyddiodd y wybodaeth ar gyfer cyfarfodydd lleol gyda rhieni.

Roedd y cynllun yn wirfoddol a mater i’r rhieni oedd penderfynu a fyddai eu plentyn yn ymuno â’r ymgiliad. Ar gyfer y pedair mil a gofrestrodd, cynhaliwyd archwiliadau meddygol ar ddiwrnod olaf y tymor, y diwrnod cyn ymadael. I’r rhan fwyaf cam syml yn y broses oedd hyn, ond bu o leiaf un plentyn yn Ysgol Fabanod Parc y Rhath yn lwcus i raddau, fel yr adroddodd y Pennaeth:

Fourteen children (two have withdrawn) are being medically examined this morning for evacuation with the school tomorrow. One has Chicken Pox. [EC44/1/2, t119]

Yn y diwedd dim ond deunaw merch o Ysgol y Merched Marlborough Road a ddewisodd ymgilio ynghyd â deuddeg o blant o ysgol y babanod. Ymunodd pedwar deg pump o ddisgyblion o Ysgol y Bechgyn Parc y Rhath a 165 o ddisgyblion o Ysgol Heol Albany. Ar ben hyn, anfonodd llawer o rieni eu plant at deulu a ffrindiau yn hytrach na chofrestru ar gyfer y cynllun swyddogol.

Ddydd Sadwrn 31 Mai teithiodd merched Marlborough Road gyda’u hathrawon, ar dram mae’n debyg, i ganol Caerdydd ac yna, ar y trên i ddechrau, i’w cyrchfan, sef Pontlotyn.  Ym Mhontlotyn fe’u cymerwyd i neuadd dderbyn ganolog lle’r oedd pobl leol, a oedd wedi cytuno i gartrefu’r plant, wedi ymgasglu.

Ddeuddydd yn ddiweddarach, ar 2 Mehefin, cofnododd Mary Jenkins:

Eighteen of our girls were taken to Pontlottyn on 31^st May. Reports are that they are happy and satisfactorily settled. [EC20/1, tt322-3]

Er ei fod yn llai na 30 milltir o Gaerdydd, mae’n rhaid ei fod wedi ymddangos fel byd gwahanol, yn byw gyda theulu newydd, mewn amgylchedd anghyfarwydd ac yn mynd i’r ysgol leol. Byddai’r bechgyn o Barc y Rhath wedi cael profiad tebyg, dim ond yn eu hachos hwy roedd y parti o bedwar deg pump wedi ei wahanu gyda’r bechgyn yn cael eu cartrefu ym Medlinog, Trelewis ac Ystrad Mynach. O leiaf roedd rhai wynebau cyfarwydd yn yr ysgol gydag athrawon o ysgolion Caerdydd yn ymuno â’r staff lleol.

Er gwaethaf sylwadau calonogol Miss Jenkins, pan ailagorodd ysgolion Caerdydd ar ôl y gwyliau cafwyd adroddiadau bod llif cyson o blant yn dychwelyd.  Er bod y gwyrddni a’r bryniau yn dipyn o newid i lawer, wedi’i osod yn erbyn hyn roedd y plant yn hiraethu’n daer am gael mynd adref. Gyda rhieni’n aml yn ymweld dros y penwythnos roedd temtasiwn cryf i dynnu’n ôl o gynllun a oedd, wedi’r cyfan, yn un gwirfoddol. Yn ogystal, roedd cyrchoedd awyr ar Gwm-parc a Chwm-bach wedi cadarnhau nad oedd y Cymoedd yn ddiogel rhag ymosodiad.

Erbyn diwedd yr wythnos gyntaf roedd dros 500 o blant wedi dychwelyd i Gaerdydd, gan gynnwys tri o fechgyn Parc y Rhath.  Roedd gweithio ynghlwm â’r ymgiliad hefyd yn amhoblogaidd gyda staff addysgu. O ganlyniad i’r niferoedd isel yn gwirfoddoli i weithio i ffwrdd o Gaerdydd, ym mis Mehefin, gwnaeth y Pwyllgor Addysg hi’n ofynnol i bob athro, pan ofynnid iddo wneud hynny, weithio am un tymor, a ymestynnwyd yn ddiweddarach i hyd at flwyddyn, mewn ysgol lle’r oedd plant a adawodd Gaerdydd wedi’u gosod. Ar 24 Mehefin 1941 nododd Pennaeth Ysgol y Merched Parc y Rhath:

Miss Clarissa Thomas was transferred to the Reception Area at Trelewis for the remainder of this term [EC44/3/2, t3]

Roedd penaethiaid ledled Caerdydd yn ysgrifennu cofnodion tebyg wrth i staff gael eu symud i weithio gyda phlant yr ymgiliad.

Erbyn diwedd 1941 roedd dros hanner y rhai a adawodd wedi dychwelyd.   Er na chiliodd y bygythiad o ymosodiadau awyr ar Gaerdydd tan ymhell i mewn i 1943, roedd mwyafrif helaeth y faciwîs wedi dychwelyd i’r ddinas erbyn hynny. I’r rhai a arhosodd am y cyfnod cyfan roedd yn brofiad a arhosodd gyda nhw weddill eu hoes. Efallai mai un o’r faciwîs mwyaf adnabyddus oedd Betty Campbell a ddaeth, mewn blynyddoedd i ddod, yn Bennaeth ar Ysgol Gynradd Mount Stuart. Mewn cyfweliad, wedi’i recordio ac ar gael ar-lein, siaradodd Betty â disgybl o Ysgol Gynradd y Santes Fair am ei phrofiad, fel plentyn saith oed, o gael ei symud o’r Santes Fair i ysgol yn Aberdâr.  Mae’r cyfweliad – Antur Faciwî – i’w ganfod ar wefan y BBC https://www.bbc.co.uk/teach/class-clips-video/history-ks2-an-evacuees-adventure/zk7hy9q

Dyma’r gyntaf mewn cyfres fer o erthyglau am Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel gan dynnu ar y cofnodion a gedwid gan Benaethiaid ysgolion ar y pryd. Am fanylion llyfrau log yr ysgolion a gedwir ar gyfer 1939-45, cysylltwch ag Archifau Morgannwg www.archifaumorgannwg.gov.uk.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Mynd i’r Ysgol yn Ystod Blitz Caerdydd

Ar 3 Medi 1939, cyhoeddodd Prif Weinidog y Deyrnas Unedig ar y pryd, Neville Chamberlain mewn darllediad radio fod y DU mewn stad o ryfel gyda’r Almaen. Daeth blynyddoedd o densiwn rhyngwladol i benllanw pan oresgynnodd yr Almaen Wlad Pwyl ddeuddydd cyn hynny – gweithred sydd wedi’i phriodoli fel un a ddechreuodd un o’r rhyfeloedd mwyaf gwaedlyd a welodd y byd erioed.

Ni chymerodd yn hir i’r Almaenwyr nodi Caerdydd yn borthladd strategol, diolch yn arbennig i’w chyflenwad glo digonol, a rhoddwyd y dasg i’w hawyrlu Luftwaffe gynnal cyrchoedd a fyddai’n cael eu hadnabod fel Blitz Caerdydd. Syrthiodd dros 2,000 o fomiau ar Gaerdydd dros gyfnod o bedair blynedd gan arwain at golli 355 o fywydau – lawer ohonynt yn sifiliaid, yn ogystal ag achosi nifer o anafiadau a difrod strwythurol enfawr i’r ddinas.

Mae gan Archifau Morgannwg gasgliad o lyfrau cofnodi ysgolion sy’n cynnig cipolwg diddorol ar fywyd ysgol yn ystod y Blitz.

Ar Fedi 4, anfonwyd neges o gwmpas ysgolion mewn ymateb i’r newyddion oedd yn dod o Downing St:

Since a state of War was declared by the Prime Minister at 11am on Sunday 3^rd September 1939, you are instructed that all schools be closed.

Er mwyn tarfu cyn lleied â phosibl, roedd yr ysgolion ond ar gau am gyfnod byr ac o fewn wythnos i ddatgan y rhyfel roedd rhai ysgolion eisoes wedi ailddechrau gwersi. Mae cofnodion Ysgol Fabanod Albany Road yn manylu ar rai o’r mesurau a gymerwyd mewn ymateb i’r rhyfel, er mwyn sicrhau diogelwch y plant. Mae’r cofnodion yn sôn am:

[The] storing of Gas Masks… [26 Medi 1939]

[The] provision of school Air Raid Shelters… [cyfeiriad cyntaf i’w ddefnydd ar 9 Gorffennaf 1940]

Window protection in schools… [23 Gorffennaf 1940]

Roedd storio masgiau nwy mor gynnar â Medi 1939 yn rhagddarparu gan fu rhai misoedd nes i’r cyrch awyr cyntaf gael ei gofnodi – ym mis Gorffennaf 1940, pan fu’n rhaid i blant geisio diogelwch mewn Llochesi Cyrch Awyr pwrpasol. Cymaint oedd y brys pe bai cyrch awyr ar fin digwydd fel bod pennaeth Ysgol Fabanod Radnor Road wedi sôn am sut roedd merched a oedd ar yr iard chwarae yn ystod Ymarfer Cyrch Awyr i gyd yn llwyddo i gyrraedd …dan gysgod [o fewn] 1 munud i’r  rhybudd cychwynnol, a disgrifiodd hyn fel rhywbeth …llwyddiannus iawn.

Roedd Jean Dutfield yn fyfyrwraig yng Nghaerdydd yn ystod Blitz Caerdydd ac yma mae’n adrodd am ei phrofiad:

Every day we had to carry our gas masks to school in a case which we hung over our shoulder but we didn’t realise the significance of this, everything we did seemed quite normal to us. In the playground there were long brick shelters with slatted benches inside. The shelters smelled slightly damp. If the air raid siren sounded when we were in school, we all filed into the shelters until the all clear sounded. – Jean Dutfield (Marsh cynt), Tredelerch, Caerdydd.

Roedd rhai masgiau nwy, fel yr un yma, yn lliwgar fel bod y plant yn fwy cyfforddus yn eu gwisgo. Roeddent hefyd yn ysgafnach nag anadlyddion arferol. [BBC – A History of the World]

Roedd ychwanegu amddiffynfeydd at y ffenestri yn atgyfnerthu adeilad yr ysgol ei hun ac mae cylchlythyr a anfonwyd yn dangos y byddai hyn wedi bod yn weithdrefn arferol yn ysgolion Caerdydd. Roedd hefyd yn weithdrefn angenrheidiol, fel mae cofnod gan Ysgol Fabanod Grangetown Sant Padrig yn ei nodi:

As a result of the recent bombing, several panes of glass have been broken and one window pane is demolished.

 Ac mae’n ymddangos bod y cyhoedd yn hyderus yn y mesurau diogelu amddiffynnol, gan fod y Pennaeth yn sôn am bresenoldeb gwych:

Air Raids over the city, school took cover in Air Raid Shelters from 9.45am to 11am and again from 1.45pm-2.10pm. School visited by Director of Education WJ Williams Esq MA, each class visited and Class 1a had 100% attendance. School visited to see the effect upon children of Air Raids-Percentage that day 90% attendance. [2 Medi 1940].

Mae’n siŵr y byddai’r gwydnwch a ddangoswyd gan yr ysgol wedi creu argraff ar y Cyfarwyddwr Addysg W.J. Williams, ar ôl gweld cofnod o bresenoldeb llawn ym mhob dosbarth. Mae p’un a oedd y cyflwyniad di-fai yn gyd-ddigwyddiad lwcus neu’n gyflwyniad bwriadol yn amherthnasol gan fod y pennaeth yn nodi presenoldeb cyffredinol yr ysgol yn 90% – sy’n ffigwr cryf iawn o ystyried yr amgylchiadau. 

Fodd bynnag, roedd presenoldeb yn aml yn amrywio wrth i’r gwrthdaro fynd yn ei flaen, ac amharwyd yn arbennig arnynt yn sgil ymosodiadau trwm. Dyma gofnod gan Ysgol Fabanod Splott Road: Effeithiwyd yn ddifrifol ar bresenoldeb y bore yma oherwydd Cyrch Awyr, ac mae’n priodoli achosion pellach i rybuddion cyrchoedd awyr yn ystod y nos. Yn naturiol, roedd diogelwch y plant o’r pwys mwyaf ac roedd rhieni’n aml yn arfer eu disgresiwn eu hunain wrth benderfynu anfon eu plant i’r ysgol, er gwaetha’r cynlluniau wrth gefn a oedd wedi’u rhoi ar waith.

Ac er mwyn cydnabod ymhellach botensial dinistriol cyrchoedd awyr, penderfynwyd canslo dosbarthiadau’n gyfan gwbl pe bai’n cael ei ystyried yn gam gweithredu angenrheidiol.

School closed morning and afternoon session on September 5^th 1940, owing to delayed action bombs in the vicinity and the military authorities considered it unsafe for children to be on school premises.

Ni chafodd y gwaith a wnaed mewn ysgolion i ateb yr heriau ei anwybyddu.  Mewn ymgais i gydnabod ymdrechion staff a disgyblion, dosbarthwyd gohebiaeth i ysgolion yng Nghaerdydd ar 14 Hydref 1940 yn mynegi… gwerthfawrogiad y Pwyllgor o’r dewrder a ddangoswyd gan yr holl athrawon a phlant yn ystod y Cyrchoedd Awyr diweddar.  Mae cofnod yn llyfr cofnodion Ysgol Ferched Heol Albany yn manylu ar ymdrechion pellach i gynnal morâl ar ffurf pecynnau gofal a anfonwyd gan y Gymdeithas Brydeinig dros Gymorth mewn Rhyfel (Y British War Relief Society (UDA)).

Forty two children who have suffered as a result of Enemy Raids, today received gifts sent by the children of America, under the auspices of the British War Relief Society (USA).

Darparodd y Gymdeithas Brydeinig dros Gymorth mewn Rhyfel (BWRS) UDA gymorth dyngarol fel rhan o’r ymdrech i liniaru effeithiau’r rhyfel. Byddai’r pecynnau a anfonwyd ganddynt yn aml yn cynnwys rhoddion fel losin a theganau a gafodd eu rhannu ymhlith y plant. Gweithredodd Ysgol Fabanod Kitchener Road bolisi o ddarparu’r eitemau mwyaf dymunol i’r rhai yr ystyriwyd mai nhw oedd y rhai yr effeithiwyd arnynt waethaf gan y rhyfel.

Mae Blwch o Roddion gan y Gymdeithas Brydeinig dros Gymorth mewn Rhyfel yn Amgueddfa Abertawe yn enghraifft o’r math o flychau anrhegion y byddai’r plant wedi’u derbyn. Roedd yr un arbennig hwn yn cynnwys melysion a gynhyrchwyd gan Henry Heide Inc.

Cynhaliwyd ymdrechion y BWRS drwy gydol y rhyfel, gyda chyfeiriadau lluosog mewn llyfrau cofnodion o’r cymorth a ddarparwyd dros gyfnod o dair blynedd o leiaf.

Ar ôl chwe blynedd, roedd Diwrnod Buddugoliaeth yn Ewrop (Diwrnod VE) yn nodi’r cadoediad a diwedd ar ryfel a oedd wedi arwain at un o’r cyfnodau mwyaf cythryblus yn hanes Prydain. Nodwyd 8 a 9 Mai 1945 yn wyliau cyhoeddus i ddathlu … terfynu gelyniaeth drefnedig yn Ewrop, a lledodd llawenydd drwy’r wlad. Er gwaethaf yr anawsterau dirifedi ac yn wyneb adfyd digynsail, roedd ysgolion wedi bod yn benderfynol o Gadw’n Dawel a Chario Ymlaen.

Rasheed Khan, Hyfforddai Corfforaethol – Cynorthwy-ydd Cofnodion

Adnoddau Archifau Morgannwg:

Llyfrau log ysgol, cyfeiriadau EC1/2, EC21/8, EC1/12, EC25/2, ag EC30/1.

 

Cyfeiriadau a chydnabyddiaethau: 

What Were the Main Causes of World War II? – WorldAtlas

Cardiff’s ‘worst night’ of Blitz remembered 70 years on – BBC News

Jean Dutfield (nee Marsh) – BBC – WW2 People’s War – Childhood Memories of World War 2 by Jean Dutfield

BBC – A History of the World – Object : Mickey Mouse Children’s Gas Mask

British War Relief Society Gift Box (swanseamuseum.co.uk)

 

“Bu trychineb ofnadwy neithiwr” – Caerdydd, 3 Mawrth 1941

Erbyn mis Mawrth 1941 roedd trefi a phentrefi yn ne Cymru wedi bod yn destun cyrchoedd bomio rheolaidd a helaeth Luftwaffe’r Almaen ers dros naw mis. Mewn sawl ffordd doedd dim byd gwahanol am nos Lun 3 Mawrth wrth i’r seirenau cyrch awyr rybuddio pobl Caerdydd i gysgodi rhag ymosodiad oedd ar fin digwydd. Y bore wedyn roedd system bropaganda’r Almaen yn clodfori cyrch llwyddiannus arall:

Strong forces of German bombers attacked important war objectives and supply depots in Cardiff last night with great success.

Ychwanegodd yr hysbysiad:

As weather conditions proved good the chosen targets were easily picked out by the pilots.

Gyda hunanfeddiant nodweddiadol, bu Gweinyddiaeth Awyr Prydain yn ymateb gyda chyhoeddiad:

Last night’s enemy activity was not on a large scale. Bombs were dropped on a town in South Wales where a number of fires were caused but all were extinguished in the early hours of the morning.

Rhywle rhwng y ddau gyhoeddiad oedd y stori lawn. Er nad ar raddfa’r ymosodiad yn wythnos gyntaf mis Ionawr pan oedd Eglwys Gadeiriol Llandaf wedi’i difrodi’n wael, bu Caerdydd yn destun un o gyrchoedd tân mwyaf y rhyfel. Yn ystod y nos syrthiodd miloedd o dunelli o rocedi goleuo, bomiau cynnau tân a ffrwydron ffyrnig ar draws y dref, gyda’r difrod gwaethaf mewn llawer o’r ardaloedd preswyl.

Mae stori’r noson honno a’i sgîl-effeithiau yn cael ei hadrodd, yn rhannol, gan y cofnodion a gedwid gan Benaethiaid ysgolion ledled Caerdydd. Mae’r cofnodion a gedwir yn Archifau Morgannwg yn anhygoel o ran y graddau y maent yn “ddigyffro” iawn. Er hynny, roedd y realiti’n wahanol. Gydag adeiladau’n cael eu dinistrio gan ffrwydron ffyrnig a thanau’n llosgi’n wyllt ar draws rhannau helaeth o Gaerdydd, roedd yn noson fythgofiadwy i lawer.

Mae’n rhyfeddol bod cynifer o blant wedi parhau i fynd i’r ysgol y bore wedyn. Er enghraifft, cofnododd Ysgol Fabanod Radnor Road fod 255 o ddisgyblion yn bresennol. Fodd bynnag, i’r rhan fwyaf o ddisgyblion, doedd dim ysgol y diwrnod hwnnw wrth i staff asesu cyflwr yr adeiladau. Roedd gan bron pob ysgol ffenestri wedi torri gyda gwydr wedi’i wasgaru ar draws meysydd chwarae. Roedd y difrod i ffenestri a nenfydau ystafelloedd dosbarth mor wael fel bod rhaid i ysgolion Tredegarville a Stacey Road gau nes y gellid gwneud gwaith atgyweirio.

Mewn rhai achosion roedd bomiau cynnau tân wedi glanio ar do ysgol. Er bod y tanau canlynol wedi’u cyfyngu’n llwyddiannus, bu difrod i do ac ystafelloedd llawr uchaf Allensbank, Gladstone a Lansdowne o ganlyniad i’r bomiau a’r rocedi goleuo baneri a oedd wedi syrthio yn ystod y nos. Mewn llawer o achosion, gofalwyr yr ysgolion oedd yr arwyr lleol a oedd wedi helpu diffoddwyr tân lleol i ddiffodd y fflamau a chyfyngu’r dinistr.

Hyd yn oed lle’r oedd ysgolion wedi goroesi’r nos heb ormod o ddifrod, arhosai llawer ohonynt ar gau oherwydd bod strydoedd cyfagos wedi’u rhwystro gan rwbel o adeiladau a ddinistriwyd gan y bomio a gwaith parhaus i ddiffiwsio bomiau nad oeddent wedi ffrwydro. Yn ogystal, caeodd ysgolion, fel Llandaf, fel y gallai athrawon sy’n gweithio ochr yn ochr â gwirfoddolwyr lleol ddarparu bwyd a lloches i’r teuluoedd niferus a oedd wedi colli eu cartrefi yn ystod y nos.

Mewn sawl achos roedd yr adroddiadau am ddifrod yn llawer mwy difrifol.  Ar y dydd Gwener blaenorol, roedd disgyblion Heol Marlborough wedi dathlu Dydd Gŵyl Dewi. Roeddent wedi cael eu tywys i loches cyrch awyr yr ysgol ganol y bore wrth i’r seirenau ganu. Fodd bynnag, o fewn hanner awr derbyniwyd y caniad diogelwch a pharhaodd yr ŵyl. Nawr, dim ond pedwar diwrnod yn ddiweddarach, ar 4 Mawrth, adroddodd Mary Jenkins, Pennaeth Ysgol Merched Marlborough Road, yn log yr ysgol: 

A terrible catastrophe took place last night to our beloved school. Through enemy action the whole of the Senior School, which housed the Boys and Girls suffered irreparable damage. High explosive bombs were dropped in this district and it is surmised that a stick of bombs demolished our building.

Roedd yr ysgol fabanod wedi goroesi ond roedd ffenestri wedi torri a difrod i’r nenfydau.  Fodd bynnag, roedd prif adeilad brics coch trillawr trawiadol yr ysgol wedi’i chwalu’n deilchion. Dros yr wythnosau canlynol, bu’r staff wrthi’n gweithio bob dydd i achub unrhyw beth y gellir ei ddefnyddio o’r rwbel. Yn y rhan fwyaf o achosion roedd yr ystafelloedd dosbarth wedi’u troi’n lludw ac yn frics wedi torri ond mewn rhai rhannau o’r adeilad, gellid achub celfi ac offer. Fel y nododd Mary Jenkins:

Every member of staff has worked most earnestly and energetically to this purpose.  A great deal of stock from other classrooms as well as 3 sewing machines and the gramophone had been retrieved and is now in use.

Roedd ysgolion eraill, gan gynnwys Ysgol Fechgyn Howard Gardens ac Illtud Sant, wedi dioddef yr un ffawd, gyda rhannau helaeth o’r ysgolion wedi’u dinistrio gan fomiau a thân.

Roedd ardal y Rhath yng Nghaerdydd wedi cael ei tharo’n wael, gyda thirnodau fel Eglwys Wesleaidd Heol y Rhath ar gornel Heol y Ddinas a Heol Casnewydd wedi’u dinistrio. Roedd Ysbyty Brenhinol Caerdydd hefyd wedi cael ei fomio. Bu Uwcharolygydd Meddygol yr ysbyty yn canmol dewrder y staff nyrsio y noson honno:

…scorning flying shrapnel and amid flames and sparks they coolly carried on as if they were doing an ordinary job of work.

Lladdwyd 51 o bobl i gyd ac anafwyd 243 ar noson pan syrthiodd dros 7000 o fomiau cynnau tân ar Gaerdydd. Adroddwyd bod dwy awyren fomio Almaenig wedi’u saethu i lawr gan ynnau gwrthawyrennol.

Safle Ysgol Marlborough ym 1949

Safle Ysgol Marlborough ym 1949

Ac eto, o fewn pythefnos roedd Ysgol Marlborough Road ar agor eto gyda’r plant o’r ysgol iau yn gweithio gyda’u hathrawon mewn ystafelloedd dosbarth yn Ysgol Roath Park ac Ysgol Albany Road. Roedd yn arwydd o wydnwch y bobl leol y gellid adfer rhyw fath o normalrwydd mor gyflym. Ac eto, roedd llawer mwy o heriau o’n blaenau.

Dyma’r gyntaf o gyfres fer o erthyglau am Gaerdydd ym mlynyddoedd y rhyfel gan dynnu ar y cofnodion a gedwid gan benaethiaid ar y pryd. Am fanylion llyfrau log yr ysgolion a gedwir ar gyfer 1939-45, cysylltwch ag Archifau Morgannwg.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Nadolig yn ystod y Rhyfel

Un o’r casgliadau mwyaf unigryw a diddorol a gedwir yn Archifau Morgannwg yw gohebiaeth Leversuch. Ysgrifennwyd y rhan fwyaf o’r llythyrau hyn gan Violet Patricia Cox, a elwid yn “Pat”. Cafodd ei geni yng Nghaerdydd yn 1925 ac, ar ddechrau’r Ail Ryfel Byd, roedd yn byw yn Stryd Plantagenet yn Riverside ac yn dechrau gweithio fel Teipydd Llaw Fer ar gyfer MGM yn Arcêd Dominion.  Anfonai ei llythyrau at John Leversuch – a elwid yn “Jack” – a aned yn Llundain ym 1917 ac o oedd yn gwasanaethu gyda’r Awyrlu Brenhinol yn RAF Sain Tathan ym 1939. Bu Pat a Jack yn gohebu drwy’r rhyfel i gyd, gan gynnwys y tair blynedd y cafodd Jack ei anfon i dde Rhodesia (Zimbabwe heddiw).

Er mai dim ond llythyrau Pat at Jack sydd yng nghasgliad Leversuch  – ac felly dim ond un ochr o’r sgwrs sydd gennym – roedd hi’n awdur hynod dalentog a mynegiannol, yn trafod digwyddiadau’r rhyfel gyda chynhesrwydd a hiwmor. Nid yw’r Nadolig yn eithriad; yn wir, yn ei llythyr Nadolig cyntaf, ar 21 Rhagfyr 1939, disgrifiodd ddarganfyddiad eithaf brawychus a wnaed gerllaw:

We are having a little trouble with the I.R.A. around at Riverside lately[;] Wednesday night a parcel was found on the doorstep of a house in the next street from us. It was found to be gelignite, enough to blow up the whole of Riverside. They really are such nice people with such nice manners, the I.R.A. I mean. [DXGC263/2/18]

Gadawyd y ffrwydradau yn 23 Beauchamp Street, y stryd nesaf i lle’r oedd teulu Cox yn byw. Valerie Pearson a’u darganfu; dim ond deuddeg oed oedd hi. Ar ôl galw ei mam am y pecyn amheus, agoron nhw’r pecyn ac ynddo roedd tua 60 ffon gelignit! Ni chanfuwyd pwy oedd y tramgwyddwr, na chwaith y rheswm dros adael ffrwydradau wrth ddrws teulu diniwed [Western Mail, 22nd December 1939].

Erbyn mis Rhagfyr 1940, roedd Jack yn gwasanaethu yn RAF Kumalo ger Bulawayo yn ne Rhodesia. Felly, creodd Pat y cyntaf o nifer o barseli anrhegion Nadolig a anfonodd at Jack rhwng 1940 a 1943.  Ysgrifennodd:

It would be just my luck if you received [it] some time after Christmas [DXGC263/3/9]

Yn anffodus i Pat, ni chyrhaeddodd y parsel Bulawayo tan 14 Ionawr 1941!

Ar gyfer Nadolig 1942, ceisiodd Pat wneud ei pharsel yn fwy deniadol drwy ychwanegu brigyn o gelyn i Jack ei gweld ar ben y parsel wrth ei agor. Fodd bynnag, bu’n dipyn o ymdrech ei chael adref er mwyn ei lapio.

I bought a great big bunch of holly & quite the biggest bunch of mistletoe from the Open Air Market on Friday in my lunch hour, & then I carried it back to the office so that I could take it home with me in the evening. When I arrived at the office they all thought I’d brought it back to decorate the office with, so anyway we all helped to decorate parts of the office & then I brought the rest home, which was still quite large, & as I had to go from town to Victoria Park with it I decided I’d better walk a good half of the way owing to the crowds that get on the trams going home from work. So when I saw one which didn’t seem full at all, I got on as prickly holly must be very annoying to women’s stockings & people’s fingers. I had quite a few people looking at both the holly etc., & me, but I didn’t mind, it’s Christmas time & I had to get it home some way!! [DXGC263/5/16]

Bu modd iddi gadw rhywfaint o’r celyn i addurno cartref y teulu, ond tarfu’r rhyfel hyd yn oed ar y digwyddiad pleserus a llawen hwn.

We haven’t put any paper decorations up this year – it’s much too risky in the case of fires through enemy action, but we have put two red paper balls up in the sitting room, & two coloured bells (paper) in the dining room, just to make it a bit more Christmas-like, & the holly looks pretty effective… [DXGC263/5/16]

Roedd Pat yn hen gyfarwydd â ‘gweithredu’r gelyn’: dinistriwyd tŷ ei ffrind yn Brook Street gerllaw yn Blitz 1941, ac roedd y difrod i’w heiddo eu hunain a’r eiddo yn Stryd Plantagenet gymaint nes bod y teulu Cox wedi symud i ddiogelwch cymharol Birchfield Crescent ger Parc Fictoria yn Nhreganna erbyn 1942. Mewn llythyr dilynol, dyddiedig ar 30 Rhagfyr 1942, disgrifiodd Pat ginio Nadolig teulu Cox yn eu cartref newydd. Dydy’r cinio ddim yn swnio’n rhy annhebyg i’n cinio Nadolig ni heddiw, er gwaethaf y dogni.

We were lucky enough to be able to get a Chicken for our Xmas dinner – Turkeys being absolutely out of the question in Cardiff this year, & then the Xmas Pudding, which contained one six-penny bit only & which I strangely enough, had in my piece of pudding. I usually have to eat about five slices of pudding other years to get one of the three-penny bits!!! [DXGC263/5/18]

Clôdd y llythyr hwn gyda pharagraff teimladwy sy’n dangos bod y straen o weld eisiau Jack yn cychwyn tyfu ar ôl dwy flynedd ar wahân.

I’ve had the drink for you this Xmas as you requested dear, & next Christmas I hope we will be having one together & looking back on this Christmas with a smile & the happy thought that we’ll never be parted again. At least I hope so. [DXGC263/5/18]

Yn anffodus, er gwaethaf ei gobeithion Nadolig, byddai’n rhaid i Pat aros dwy flynedd eto cyn y gwelai Jack o’r diwedd; ni ddychwelodd o Southern Rhodesia tan dymor y gwanwyn 1944. Yn ffodus, nid hir ar ôl i’r rhyfel ddod i ben, priodon nhw ym mis Medi 1945 a symudon nhw i dref mebyd Jack sef, Worthing yn Sussex, lle mae’n siŵr y bu iddynt fwynhau llawer Gŵyl yn hapus gyda’i gilydd.

Jeremy Konsbruck, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

“Dewch allan, dewch allan, ble bynnag ‘ych chi”: Dihangfa Fawr 10 Mawrth 1945

Ar 10 Mawrth bydd yn 75 o flynyddoedd ers y ‘Great Escape’. Mae esgyrn sychion y stori yn hysbys iawn. Y lleoliad yw gwersyll sydd wedi’i sefydlu yn yr Ail Ryfel Byd i ddal carcharorion rhyfel mewn cyfres o gytiau wedi’u hamgylchynu gan ffens weiren bigog, a’i warchod yn y nos gan chwiloleuadau a’u patrolio gan gardiau gyda chŵn. O fewn y gwersyll mae grŵp o garcharorion, sy’n benderfynol o ddianc, yn dechrau cloddio twnnel. Mae meinciau yn cael eu torri a choesau gwelyau yn cael eu cwtogi o ran maint er mwyn darparu pren i gynnal y twnnel. Mae hen ganiau o laeth tew yn cael eu rhoi at ei gilydd i wneud pibell aer i ddarparu awyr iach. Mae carcharorion yn cael gwared ar y pridd trwy ei wasgaru dros ardd lysiau’r gwersyll, pit naid hir chwaraeon ac o fewn wal ffug a adeiladwyd y tu mewn i un o’r cytiau. Ar ôl pedwar mis mae’r twnnel wedi’i gwblhau. Mae goleuadau trydan ganddo hyd yn oed. Er bod eu cydweithwyr yn tynnu sylw’r gwarchodwyr gyda chanu a bod powdwr cyri yn cael ei daflu ar hyd y ffens derfyn i ddrysu’r cŵn, mae grŵp mawr o garcharorion yn brigo’r wyneb y tu hwnt i’r ffens derfyn. Mae un yn cael ei saethu gan y gwarchodwyr ond mae eraill, dan gêl cotiau hir a mapiau cartref, cwmpawd a phapurau adnabod, yn dianc i’r tywyllwch.

Mae’r stori’n adleisio’r modd y llwyddodd 77 o filwyr i ddianc o Stalag Luft III yng Ngwlad Pwyl, a roes sail i’r ffilm The Great Escape gyda Steve McQueen yn y brif ran. Mewn gwirionedd, roedd y ddihangfa ar noson 10 Mawrth 1945 yn llawer nes at adref, gyda swyddogion byddin yr Almaen yn mynd drwy’r twnnel ac yn ffoi i’r nos o wersyll carcharorion rhyfel Island Farm ger Pen-y-bont ar Ogwr.

Adeiladwyd gwersyll Island Farm ym 1939 i’w ddefnyddio gan hyd at 2000 o fenywod a oedd yn gweithio yn ffatri arfau Pen-y-bont ar Ogwr. Er ei fod wedi’i adeiladu’n bwrpasol, gyda mynediad hawdd i’r ffatri, nid oedd yn llwyddiant, gyda’r rhan fwyaf o weithwyr yn ffafrio lletya’n lleol neu deithio bob dydd i’r ffatri. Yn hytrach na chefnu ar y cyfleusterau, defnyddiwyd Island Farm yn ddiweddarach gan yr 28ain Adran Troedfilwyr yr Americanwyr yn y paratoadau ar gyfer glaniadau D-Day. Yn ystod eu harhosiad, cafodd y gwersyll nifer o ymwelwyr adnabyddus, yn cynnwys Goruchaf-gapten Cyrch Overlord, y Cadfridog Eisenhower, a anerchodd y dynion ym mis Ebrill 1944.

Gydag agor yr ail ffrynt yn Ffrainc, roedd angen dybryd am lety i garcharorion rhyfel.  Roedd y gwersyll a fu’n dyst i araith rymus Eisenhower ychydig fisoedd ynghynt i gael ei ddefnyddio eto ar gyfer carcharorion rhyfel o’r Almaen a’r Eidal. Y dasg gyntaf i lawer oedd cwblhau’r ffensys allanol tra bod eraill yn gweithio ar ffyrdd ac ar ffermydd lleol. Penderfynwyd yn fuan, fodd bynnag, mai swyddogion o’r Almaen yn unig fyddai’n ei ddefnyddio. O ganlyniad cyrhaeddodd 1600 o swyddogion byddin yr Almaen ym mis Tachwedd 1944. Y grŵp hwn a ddaeth ag Island Farm, a ailenwyd yn Wersyll 198, i benawdau’r newyddion.  Ar ôl y ddihangfa ar noson 10 Mawrth cafodd llawer eu dal drachefn o fewn oriau ac yn yr wythnos ganlynol cafwyd hyd i lawer mwy mewn caeau, ysguboriau a gerddi ar draws de Cymru. Fodd bynnag, fe wnaeth un grŵp ddwyn car meddyg a theithio mewn car a thrên cyn belled â Castle Bromwich ger Birmingham. Cafodd ail grŵp, gan ddefnyddio trenau nwyddau, ei ddal yn y pen draw yn Southampton. Esgorodd y ddihangfa ar nifer o hanesion, gan gynnwys yr awgrym eu bod yn bwriadu cwrdd â bad U oddi ar arfordir Cymru. Roedd y rhan fwyaf o’r straeon am sut y cawsant eu dal yn ddoniol ac, bron yn sicr yn cynnwys llawer o or-ddweud.

O fewn wythnosau caewyd y gwersyll, ond roedd i gael ailymgorfforiad pellach fel gwersyll carcharorion rhyfel. Ym mis Tachwedd 1945, fe’i ailagorwyd fel Gwersyll Arbennig 11 yn darparu ar gyfer uwch swyddogion yr Almaen, oll ar lefel Cadridogion neu’n uwch. Roedd y rhai a ddaliwyd yn gaeth yn y gwersyll yn cynnwys 4 Cadlywydd, sef von Rundstedt, Von Brauchitsch, Von Kleist a Von Manstein. Roedd llawer yn aros eu prawf ac arhosodd rhai yn Island Farm nes iddo gau ym 1948.  Roedd Gwersyll Arbennig 11 yn drefn wahanol iawn. Gyda’r rhyfel wedi dod i ben rhoddwyd cryn dipyn o ryddid i’r swyddogion. Mae llythyrau’r teulu Verity a gedwir yn Archifau Morgannwg yn cynnwys dau gan swyddog Almaenig yn diolch i’r teulu am eu croeso ac am eu gwahodd i dreulio dydd Nadolig 1947 yng nghartref y teulu.

Roedd y ddihangfa o Island Farm yn embaras mawr i Lywodraeth Prydain. Ond profodd yr ofnau cychwynnol bod y ddihangfa yn rhan o gynllun ehangach i ymosod ac amharu ar ffatri arfau Pen-y-bont ar Ogwr a phorthladdoedd lleol i fod yn ddi-sail. Serch hynny, roedd y Llywodraeth yn awyddus i gadarnhau bod y cyrch a lansiwyd i ganfod y swyddogion ar ffo ledled Cymru a Lloegr wedi bod yn llwyddiannus o fewn 5 diwrnod. Mae’r rhan fwyaf o ffynonellau’n cytuno bod 70 o garcharorion wedi dianc er bod peth dadlau wedi bod ynglŷn â’r union nifer. Roedd rhaglen ddogfen gan y BBC a ddangoswyd yn 1976, Come Out, Come Out, Wherever You Are, wedi mynd gyda ffigwr o 67. Dadleuodd astudiaeth fwy diweddar y gallai’r nifer fod cyn uched ag 84 gan haeru y gallai sawl un fod wedi dianc drwy borthladdoedd Caint.

Am flynyddoedd lawer gadawyd y gwersyll i fynd â’i ben iddo. Mae’r ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg ac a dynnwyd cyn ei ddymchwel yn 1993 yn dangos, er bod llawer o’r darluniau a wnaed gan y POWs ar y waliau gwersylla wedi goroesi, bod y gwersyll ei hun mewn cyflwr gwael.

Gyda llaw nid oedd y darluniau yn gwbl ddiniwed o ystyried bod nifer wedi eu lleoli yn agos at fynedfa’r twnnel er mwyn tynnu sylw’r gwarchodwyr. Yn ffodus, achubwyd Cwt 9 ac yn 2003 cafwyd bod y twnnel yn gyfan hefyd. Mae’r hyn sy’n weddill o’r gwersyll a’r Cwt 9 bellach yng ngofal Grŵp Cadwraeth Cwt 9 ac mae’n agored i’r cyhoedd ar nifer o ddyddiau yn ystod y flwyddyn.

Gellir gweld llythyrau teulu’r Verity yn Archifau Morgannwg, cyfeirnod DXCB/4/2/33. Mae lluniau Island Farm yn D1051/1/7/3/1-9. Ceir hefyd ffotograffau o’r Americanwyr yn Island Farm yn 1944 yn D1532/1-10.

Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg

Rhagofalon Cyrchoedd Awyr ym Morgannwg

Ar gyfer ail ddegawd Archifau Morgannwg, penderfynais edrych ar ein casgliad o gofnodion Rhagofalon Cyrchoedd Awyr ar gyfer Morgannwg. Sefydlwyd Gwasanaeth Wardeniaid Cyrchoedd Awyr Caerdydd ym 1939. Roedd pencadlys y Gwasanaeth ym Mharc Cathays, gyda chanolfannau rheoli lleol ar hyd a lled Morgannwg.

Roedd y Gwasanaeth Rhagofalon Cyrchoedd Awyr yn cynnwys Wardeiniaid, Adrodd a Rheoli, Negeswyr, Swyddogion Cymorth Cyntaf, Gyrwyr Ambiwlans, Gwasanaethau Achub, Dadlygru Nwy a Gwarchodwyr Tân. Cyflwynwyd cynllun Gwylwyr Tân yn Ionawr 1941, oedd â’r gwaith o gadw golwg ar rai adeiladau penodol bedair awr ar hugain y dydd, a galw ar y gwasanaethau achub pan oedd angen. Gallai menywod a dynion o bob oed fod yn wardeiniaid RhCA. Gwirfoddolwyr oedd y mwyafrif, ond roedd rhai yn cael eu talu.

Roedd gorfodi’r ‘blacowt’ yn un o ddyletswyddau’r wardeiniaid RhCA. Cafodd rhai ohonyn nhw enw gwael am ymyrryd a busnesu yn sgil hyn. Pwy sy’n cofio’r Warden RhCA Hodges yn gweiddi ‘Put that light out!’ yn Dad’s Army?

Mae’r cofnod hwn o Ganolfan Reoli’r Barri [DARP/2/2] yn cofnodi cwyn am olau’n dangos:

Roedd dyletswyddau eraill y Warden RhCA yn cynnwys seinio’r seiren cyrch awyr, helpu pobl i’r lloches cyrch awyr agosaf, dosbarthu masgiau nwy a gwylio am fomiau’n disgyn yn eu hardal. Roedd cryn ddefnydd ar y llyfryn 250 ARP Questions Answered [DARP/3/24].

Roedd disgwyl i wardeiniaid rhan amser fod ar ddyletswydd dair noson yr wythnos, ond roedd hyn yn cynyddu’n fawr pan oedd y bomio ddwysaf. Fel y gwelir o’r cofnod isod [DARP/1/10], roedd wardeiniaid ar ddyletswydd weithiau’n cwyno am amodau’r ystafell reoli. Roedd cyflwr y cwpanau’n peri gofid fe ymddengys, gydag un warden yn ymateb:

What would you like? Fire watching at the Ritz??!

Mae’r cofnod canlynol o lyfr log Canolfan Reoli Pontypridd ar 25 Ebrill 1943 [DARP/13/9] yn adrodd am grater 5 troedfedd wrth 2 droedfedd a hanner o ddyfnder ger Fferm Fforest Uchaf ar Fynydd y Graig. Bu’r warden RhCA mewn cysylltiad â heddlu Pontypridd a Llantrisant, yn ogystal â’r Ganolfan Reoli, i sicrhau bod y bom wedi ffrwydro.

Byddai wardeiniaid RhCA yn cael y newyddion diweddaraf am newidiadau yn nhactegau’r gelyn ac roedd disgwyl iddyn nhw hefyd adrodd gwybodaeth yn ôl o lawr gwlad. Mae’r neges ganlynol o 15 Mehefin 1943 [DARP/13/9] yn disgrifio sut mae’r gelyn wedi dechrau gollwng bomiau gwrth-bersonél ar ôl gollwng bomiau tân er mwyn amharu ar ymdrechion i ymladd tanau.

Roedd wardeiniaid RhCA hefyd yn cymryd rhan mewn driliau ac ymarferion rheolaidd. Cynhaliwyd ymarferiad o’r fath ar 19 Hydref 1941 [DARP/1/7]:

Enemy cars discharging soldiers at Caegwyn Road, Manor Way Crossing…

Pan oedd y Blitz yn ei anterth, roedd tua 27,000 o bobl yn gwasanaethu’n llawn amser i’r gwasanaeth Amddiffyn Sifil, ond erbyn diwedd 1943 roedd y nifer wedi gostwng i ryw 70,000. Yn ystod y rhyfel, gwasanaethodd 1.5 miliwn o bobl gyda’r RhCA/Gwasanaeth Amddiffyn Sifil. Cafodd y Gwasanaeth Amddiffyn Sifil ei ddileu yn y pen draw tuag at ddiwedd y rhyfel, ar ôl Diwrnod VE.

Melanie Taylor, Cynorthwy-ydd Cofnodion, Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Cofnodion Rhagofalon Cyrchoedd Awyr, Morgannwg 1939-1946 [DARP]
• http://www.bbc.co.uk/history/ww2peopleswar/timeline/factfiles/nonflash/a6651425.shtml
• https://en.wikipedia.org/wiki/Air_Raid_Precautions_in_the_United_Kingdom

Dyddiadur Joan Mark o Gaerdydd, Nyrs, 1939

Derbyniodd Archifau Morgannwg ddyddiadur yn ddiweddar, wedi ei ysgrifennu gan Joan Mark o Gaerdydd ym 1939, y flwyddyn y sefydlwyd Archifdy Morgannwg – Archifau Morgannwg erbyn heddiw.

Joan Mark yn ei gwisg nyrs

Cafodd Joan ei geni ym 1921 a chafodd ei haddysg yn Ysgol Howell’s. Dechreuodd ysgrifennu ei dyddiadur pan oedd hi’n 17 oed, yn cofnodi ei gwaith fel nyrs dan hyfforddiant yn Ysbyty Orthopedig Tywysog Cymru yng Nghaerdydd. Roedd talebau ar gyfer rhoddion am ddim megis crisialau barlys lemwn, moddion diffyg traul a phowdwr talc fioledau Dyfnaint yn cael eu rhoi gyda’r ‘Boots Scribbling Diary’.

Mae cofnodion Joan am ei bywyd gwaith yn hynod ddiddorol, gyda’r Rhyfel ar dorri yn gefndir iddynt, rhyfel a gychwynnodd ym mis Medi y flwyddyn honno.  Mae’n dweud sut y bu ar ei thraed drwy’r dydd, …bron â chysgu ar fy nhraed, yn un o’i chofnodion.  Roedd yn rhaid iddi fyw mewn ystafelloedd yn yr ysbyty pan oedd hi ar ddyletswydd, ac roedd yn sôn yn aml am gleifion yn canu eu clychau; clychau, clychau, clychau ysgrifenna.

Roedd Joan yn mwynhau gweithio ar ward y plant.

Staff a chleifion Ysbyty Tywysog Cymru, 1930au – mae Joan yn sefyll, y 3ydd o’r chwith

Mae’n sôn am glefydau fel y dwymyn goch, brech yr ieir a diptheria.  Pan oedd hi’n helpu yng nghlinig y babanod, ysgrifennodd:

All sorts of babies came. We had to scrape the dirt off some before we could see their little faces.

Roedd yn rhaid iddi hefyd chwilio am lau pen ac ar un achlysur, gwelodd fod sawl plentyn yn ‘fyw’ gyda llau a bu’n rhaid iddi drio cael gwared arnyn nhw gyda sebon Derbac a Dettol cyn i Brif Weinyddes y Ward ddychwelyd.

Roedd disgwyl i Joan hefyd olchi dillad a chynfasau, trwsio napcynnau a thorri milltiroedd ar filltiroedd o we a gwlân ar gyfer rhwymynnau.  Ar ei diwrnodau i ffwrdd o’r gwaith byddai’n mynd i ddarlithoedd ac yn sefyll profion.  Ar un adeg, fe gwympodd i gysgu tra’n ceisio paratoi at brawf.

Roedd yn poeni’n gyson am brinder staff yn yr ysbyty:

I hope we shall get some more staff soon …[the staff were] all shouting and bawling at me.  They seem to think I can produce mattresses, plaster knives and clean counterpaynes out of the air.

Roedd y Metron a’r Brif Weinyddes yn rheoli’n llym, a gallai nyrsys golli eu diwrnodau i ffwrdd am gamweddau megis methu â rhoi gwybod am olau oedd wedi torri neu gael ystafell wely anniben. Ym mis Mawrth, fe gawson nhw gapiau newydd i’w gwisgo:

We all had new caps given us this morning. They are all terrible and show all our hair at the back.  Matron told me to put mine in curlers, but I shan’t even if I’m the only one left with straight hair.

Nid gwaith oedd holl fywyd Joan. Mae’n cofnodi ymweliadau â’i theulu a’i bywyd cymdeithasol: tripiau i Ynys y Barri, siopa yn Woolworths, gwrando ar y radio, tripiau rheolaidd i’r sinema, cerdded ym Mharc y Rhath ac ymweld â Chapel Star Street a Chapel Methodistaidd y Rhath ar ddyddiau Sul. Ym mis Ionawr 1939, cynhaliwyd dawns flynyddol morynion yr ysbyty, pan oedd rhaid i’r nyrsys weini arnyn nhw a chymhennu ar ôl y ddawns:

…we were allowed to dance with each other as well at the end, but were told not to take the maids’ men.

Methodd Joan y cinio a’r ddawns oedd wedi eu trefnu ar gyfer y nyrsys:

…so we held a dance on our own in the bedroom with the wireless and gas-fire in full blast and lemonade and biscuits as refreshments.

Roedd hi ar ddyletswydd ar Ddydd Nadolig ac fe gafodd anrhegion oddi wrth y Metron a nyrsys eraill. Daeth band i’r ysbyty am 7.30am ac fe ddawnsiodd y rhan fwyaf o’r nyrsys. Bu Joan yn chwarae gyda phlant y ward, a daeth côr i ganu carolau, cyn i’r cinio Nadolig gael ei weini am 7 y nos.

O fis Awst ymlaen, mae cymylau Rhyfel yn llenwi ei dyddiadur. Ar 24 Awst, ysgrifennodd Joan:

Everyone seems to think there is going to be a war.

Deuddydd yn ddiweddarach, dywed:

They are making our Out Patients Department into a Decontamination Centre and pasting black paper over the windows of the Hospital. The International Situation seems pretty serious but I don’t think there will be a war.

Roedd Joan i fod i gymryd gwyliau:

Sister Blake says I may have my holidays but must come back if War is Declared.

Ar 1 Medi, mae’n cofnodi bod yr Almaen wedi dechrau bomio Gwlad Pwyl a’i bod wedi mynd ar drip i’r traeth lle cyfarfu â …dau blentyn annwyl ar ffo o’r Almaen.  Roedd Joan ar ei gwyliau pan gyhoeddwyd Rhyfel ar 3 Medi, ac ysgrifenna ar y diwrnod hwnnw bod yr Almaenwyr wedi gollwng torpido ar long Brydeinig (yr SS Athena oedd hi). Ychydig ddyddiau’n ddiweddarach, mae Joan yn teithio i Nottingham ac yn helpu ei hewythr i dywyllu’r ffenestri.  Cafodd anhawster yn dychwelyd i Gaerdydd gan fod y trenau i gyd wedi eu hatal, am eu bod yn cael eu defnyddio i gludo milwyr.

Roedd paratoadau yn eu hanterth pan ddychwelodd i’r gwaith yr wythnos ganlynol.  Dim ond wyth o gleifion oedd yn yr ysbyty, ac o hynny ymlaen byddent yn cadw hanner yr ysbyty’n wag er mwyn gallu derbyn milwyr oedd wedi eu hanafu os byddai angen.  Bu’n rhaid i Joan baratoi 48 o welyau ar eu cyfer mewn un diwrnod. Rhoddodd Gweinyddes y ward gyngor i’r nyrsys:

If a bomb falls on the Hospital – don’t rush into the flames or make martyrs of yourselves. Get under the beds and the quicker the better.

Roedd y Metron yn poeni:

…because the Russians have entered Poland

Dywedodd Gweinyddes y Ward:

What does it matter as long as they don’t enter the Prince of Wales’ Hospital

Wrth i’r dyddiadur gyrraedd ei ddiwedd, mae’n adlewyrchu rhai o’r newidiadau roedd y Rhyfel wedi eu hachosi i fywyd bob dydd: cael rhybudd am ddangos gormod o olau mewn ffenestr, dosbarthu cardiau Cofrestru Cenedlaethol, mynd i gysgodfeydd cyrchoedd awyr, cydweithwraig yn dysgu sut i wau sanau ar gyfer milwyr, ac aelod o’r teulu’n mynd i ffwrdd fel faciwî.

Joan Mark o Gaerdydd

Aeth Joan yn ei blaen i gymhwyso’n nyrs ym 1943, ond yn hynod drist bu farw mewn damwain car ym 1951. Roedd hi’n 29 oed.