Rydym wedi dangos, yn ddiweddar, sawl llun o’r gerddi a’r llyn ym Mharc y Rhath a gedwir yng nghasgliad T F Holley yn Archifau Morgannwg. Agorwyd y parc ym mis Mehefin 1894 a chymerwyd y ffotograffau dros gyfnod o 20 mlynedd hyd at ddechrau’r rhyfel ym mis Awst 1914.
Er bod y ffocws cychwynnol wedi bod ar y llyn, heddiw edrychwn ar adloniant a oedd yn cael ei ddarparu yn y parc ac, yn benodol, y llwyfan bandiau a oedd wedi’i leoli ychydig yn is na’r promenâd lle mae maes chwarae’r plant bellach wedi’i lleoli. Mae’r ddau lun yn y casgliad yn dangos Parc y Rhath ar brynhawn, neu o bosibl yn gynnar gyda’r nos, yn llawn ymwelwyr, llawer ohonynt yn eu dillad Sul gorau.
Maent yn mwynhau’r parc ac, mewn un ffotograff, maent yn cymryd eu seddi i gyngerdd gael ei gyflwyno yn y llwyfan bandiau.
Wrth ddyddio’r lluniau maen nhw’n sicr o 1903 ymlaen, gan y cafodd y llwyfan bandiau ei hadeiladu yn y flwyddyn honno ac yna dim ond ar ôl llawer o drafod.
Roedd y cynlluniau cychwynnol ar gyfer Parc y Rhath wedi cynnwys darpariaeth ar gyfer llwyfan bandiau a rhaglen reolaidd o adloniant cerddorol. Mae’n ddigon posibl bod Band Stampio Tun Caerdydd wedi darparu’r perfformiad cyntaf, ym mis Gorffennaf 1894, dim ond mis ar ôl i’r parc agor. Fodd bynnag, byddent wedi gorfod gwneud hynny ar y promenâd tra bod Pwyllgor y Parciau yn trafod a ddylid ariannu’r gwaith o adeiladu llwyfan bandiau.
Er bod llawer a wrthwynebodd unrhyw awgrym o berfformiadau ar ddydd Sul, cyllid oedd y prif rwystr. Hyd yn oed pan gafwyd cyfle i brynu un o’r ddwy lwyfan bandiau a ddefnyddiwyd ar gyfer Arddangosfa Caerdydd yn 1896, oedodd y Gorfforaeth, gan chwilio am sicrwydd y gellid lleihau’r costau ar gyfer adeiladu a llogi bandiau. Penderfynodd pwyllgor y Parciau o’r diwedd ym mis Rhagfyr 1902 gyda chytundeb y dylid adeiladu llwyfan bandiau ar gyfer tymor 1903 ar gost o £390.
Roedd y cyngerdd cyntaf bron yn sicr ddydd Llun y Sulgwyn, 1 Mehefin, 1903. Er gwaethaf cystadleuaeth gan atyniadau eraill, gan gynnwys cyfarfod rasio yn Nhrelái a Chwaraeon Hibernia yng Ngerddi Sophia, ymwelodd y nifer uchaf o bobl erioed â Pharc y Rhath i gael eu diddanu yn ystod y prynhawn a’r noson gynnar gan Fand Milwrol Caerdydd. Fel y nododd yr Evening Express, ar 3 Mehefin, “…gwerthfawrogwyd y danteithion ychwanegol yn fawr”.
Daeth cerddoriaeth yn y parc yn boblogaidd ar unwaith fel y dangosir gan yr adroddiad, y flwyddyn ganlynol, o Uwcharolygydd y Parciau, William Pettigrew. Er bod darpariaeth wedi’i gwneud i ddechrau ar gyfer 100 o gadeiriau sy’n plygu mewn man amgaeedig ger y llwyfan bandiau, cymaint oedd y galw bod 400 bellach ar gael i’w llogi ar gyfer pob perfformiad. Cyfanswm yr incwm o logi cadeiriau a gwerthu dros 15,000 o raglenni yn ystod 1904 oedd £80. Fodd bynnag, cafodd y record ei guro gan y £115 a ddarparwyd gan Bwyllgor y Tramffyrdd o’r refeniw ychwanegol a gymerwyd ar y tramiau a oedd yn rhedeg i Barc y Rhath. Pan holodd un cynghorydd, yn 1905, pam y dewiswyd rhai parciau ar gyfer perfformiadau cerddorol, dywedwyd wrtho’n eithaf di-flewyn ar dafod fod y penderfyniadau’n seiliedig ar amcangyfrifon o ba mor bell y byddai’r perfformiadau’n cynhyrchu refeniw ychwanegol o wasanaethau tram i’r parc.
Ym mis Mehefin 1910 talodd dros 1500 o bobl i logi cadeiriau pan berfformiodd Band Cyfarthfa a’r Band Trefol yn y Parc. Fodd bynnag, amcangyfrifwyd bod y dorf gyfan yn agos i 5000, gyda llawer yn gwylio o’r gerddi a’r promenâd cyfagos. Fis yn ddiweddarach, mynychodd dros 16,000 “Carnifal Dŵr” YMCA a gynhaliwyd yn y Llyn, gydag adloniant gyda’r nos yn cael ei ddarparu gan fand Corfflu Meddygol Brenhinol y Fyddin. Darparwyd y perfformiad olaf gyda’r nos gan arddangosfa o dân gwyllt a dyfodiad llong awyr siâp sigâr, a dreialwyd gan yr awyrennwr arloesol o Gymru, Ernest Willows, a oedd, er llawenydd y dorf, yn cylchu’r parc.
Gyda Pharc y Rhath yn cael ei ddisgrifio fel y “… gorau yn y wlad y tu allan i Hyde Park, Llundain” roedd galw cynyddol am fwy o adloniant. Roedd goleuadau trydan, a osodwyd yn 1911, yn caniatáu i berfformiadau yn y llwyfan bandiau barhau yn hwyrach yn y nos a hefyd ymestyn y tymor blynyddol ar gyfer cerddoriaeth yn y parc. Fodd bynnag, y broblem oedd bod y cyhoedd hefyd am gael amrywiaeth fawr o adloniant.
Yn 1910 roedd Pwyllgor y Parciau wedi ystyried yr achos dros faes perfformio newydd i’w ddefnyddio gan gorau a chantorion. Ychwanegwyd at hyn yr awgrym y gellid gwahodd partïon cyngerdd i berfformio yn y parc. O ganlyniad, cafodd Pettigrew gyfarwyddyd i ystyried yr hyn y gellid ei wneud ac adrodd yn ôl i Bwyllgor y Parciau.
Nid dyma’r diwedd i’r llwyfan bandiau o bell ffordd. Goroesodd am 30 mlynedd arall cyn cael ei symud o’i diwedd. Fodd bynnag, dyma oedd cyfnod newydd ar gyfer cerddoriaeth ac adloniant ym Mharc y Rhath y byddwn yn dangos yn yr erthygl nesaf yn y gyfres hon gan edrych ar hanes y parc drwy gasgliad o ffotograffau a gedwir yn Archifau Morgannwg.
Mae Archifau Morgannwg yn cadw sawl set o luniau o’r gerddi a’r llyn ym Mharc y Rhath o’r cyfnod hwn. Mae’r llun uchod, a dynnwyd gan y ffotograffydd o Gaerdydd Ernest T Bush, yn cael ei gadw yng nghasgliad T F Holley, cyf.: D332/18/23/8.
Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg
Archifau Morgannwg 