Mae llawer o luniau o’r gerddi a’r llyn ym Mharc y Rhath yng nghasgliad Archifau Morgannwg. Ers ei agor ym mis Mehefin 1894 mae’r llyn yn y parc wedi bod yn lleoliad poblogaidd i genedlaethau o deuluoedd o bob rhan o dde Cymru.
Wrth edrych ar ffotograffau cynnar o’r llyn, a dynnwyd cyn 1914, maen nhw’n adrodd hanes diwrnodau braf o haf gyda phicnic, cychod, ymdrochi a rowndiau diddiwedd o gemau plant. Ond ymddengys nad dyma’r stori lawn… Y llyn oedd lleoliad nifer o ddigwyddiadau mawreddog, y mae llawer ohonynt bellach bron wedi mynd yn angof. Er enghraifft, oeddech chi’n gwybod ei fod wedi cynnal y treialon ar gyfer tîm Olympaidd Prydain, ac roedd miloedd yn bresennol i weld arwr lleol yn cystadlu yn y llyn?
Roedd y llyn yn lleoliad ymdrochi poblogaidd iawn ym 1912. Drwy deithio ar y tram o ganol Caerdydd, gallai’r rhai oedd ag awydd mynd i’r dŵr logi dillad nofio, tywelion ac un o drigain o gabanau newid pren. Gyda llwyfan ymdrochi, byrddau plymio ac ardal nofio wedi’i dynodi gan fwiau, roedd anghenion bron pawb yn cael eu diwallu. Fodd bynnag, yn achos damwain, roedd cwch a ‘nofiwr arbenigol’ bob amser wrth law i’r rhai a oedd yn mynd i ddyfroedd dyfnion.
Yr un flwyddyn, cynhaliwyd treialon ledled y wlad i’r timau nofio a pholo dŵr i gynrychioli Prydain yng Ngemau Olympaidd Stockholm. Parc y Rhath oedd y lleoliad perffaith ar gyfer treialon Cymru, a gynhaliwyd ar 27 Ebrill a 4 Mai. Daeth miloedd i wylio Paolo Radmilovic, arwr lleol Caerdydd. Yn 26 oed y flwyddyn honno, roedd Paolo wedi cael ei ddewis ar gyfer tîm polo dŵr Cymru yn 15 oed ac roedd ganddo amrywiaeth o deitlau nofio Cymreig a Phrydeinig. Roedd wedi ennill dwy fedal aur yn y Gemau Olympaidd yn Llundain ym 1908.
Cafodd torf Parc y Rhath eu trin i ras wefreiddiol y diwrnod hwnnw gyda ‘Raddy’ a’r gystadleuaeth leol, Billy Kimber, yn mynd ati’n dynn am y safle buddugol yn y ras ddull rhydd dros 100 metr. Aeth y ddau nofiwr drwodd i rowndiau terfynol y treialon ond ‘Raddy’ a sicrhaodd ei le ar y tîm Olympaidd. Er iddo gael siom yn y nofio yn Stockholm, enillodd fedal aur arall fel capten tîm polo dŵr buddugol Prydain.
Roedd Gemau Olympaidd Stockholm yn garreg filltir arall i Paolo Radmilovic mewn gyrfa a oedd yn ymestyn dros 30 mlynedd ac yn cynnwys cystadlu mewn chwe Gêm Olympaidd a chyfanswm o bedair medal aur Olympaidd. I’r rhai a safodd ar y promenâd ac wrth ymyl y dŵr ym Mharc y Rhath ym mis Ebrill 1912, byddai wedi bod yn un o’r adegau “Roeddwn i yno” wrth iddynt gefnogi’r bachgen lleol a ddaeth, o bosibl, yn Olympiad gorau Cymru.
Mae Archifau Morgannwg yn dal sawl set o luniau o’r llyn ym Mharc y Rhath o’r cyfnod hwn. Mae’r lluniau ar gael o fewn Casgliad T F Holley Collection, cyf.: D332/18/23/1-13.
Tony Peters, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg
Archifau Morgannwg 