Mae’r gaeaf yma gyda’i nosweithiau hir a thywyll, sydd wedi tynnu ein sylw yn yr Archifau at oleuadau stryd a’u datblygiad dros y blynyddoedd.
Mae gan Archifau Morgannwg gyfres arbennig iawn o ffotograffau sy’n dangos goleuadau stryd Caerdydd yng nghanol yr 20fed ganrif. Mae’r ffotograffau hyn, y mae dros 30 ohonynt, yn dangos nifer o oleuadau stryd y ddinas a’u lampau. Cymerwyd rhai o’r ffotograffau yn ystod y dydd; gydag eraill wedi’u cymryd gyda’r nos pan fo’r goleuadau’n ddigon llachar i’w gwahaniaethu rhag yr adeiladau o’u cwmpas.
Cyn y 19eg ganrif, nid oedd goleuadau stryd yn y DU. Golygai hyn, pan fyddo’n tywyllu, ac yn arbennig pan nad oedd golau lloer, fod pobl a oedd tu allan mewn perygl. Gallai damweiniau ddigwydd, a throseddau gael eu cyflawni yn y gwyll. Cariodd rhai pobl lusernau a byddai busnesau’n eu hongian y tu allan i’w safle, ond nid oeddent ond yn goleuo’r ardal o flaen y person neu’r adeilad.
Gosodwyd y lampau golau nwy cyntaf yn Pall Mall yn Llundain ym 1807, er nad oed lampau ar gael yn helaeth tan ganol y 19eg ganrif. Ond nid oeddent hwythau ond yn goleuo’r ychydig droedfeddi o amgylch y lamp, ac mewn rhai ardaloedd roedden nhw gryn bellter o’i gilydd! Roedd felly dal yn bosibl bod mewn perygl ac mewn tywyllwch llwyr.
Yn Llundain, golygai Deddf yr Heddlu Metropolitan 1829 fod heddlu’n cerdded y strydoedd gyda’r nos. Roedd gan Forgannwg ei heddlu ei hun o 1841. Ond cyn hwyred â’r 1930au roedd dros hanner strydoedd Llundain yn dal i gael eu goleuo gan lampiau nwy. Ac, ym 1917, dywed cofnodion Cyngor Dosbarth Trefol Caerffili wrthym fod tref Nelson yn ystyried newid o lampiau nwy i rai trydan.
Defnyddiwyd y lampiau stryd trydan cyntaf ym Mharis ym 1878. Roeddent yn rhai llachar iawn, a greodd olau cryf a garw a oedd yn anaddas dan do, ac a oedd yn cyrraedd pen eu hoes yn gymharol gyflym. Joseph Swann, ffisegydd a chemegydd o Brydain, a briodolir â dyfeisio’r golau gwynias, a ddefnyddiwyd i oleuo strydoedd a chartrefi’n arbennig hyd heddiw. Yn ail hanner yr 20fed ganrif, daethai lampiau anwedd sodiwm yn boblogaidd i oleuo strydoedd a ffyrdd a thraffyrdd. Yn ddiweddarach, mae dewisiadau ynni isel fel goleuadau fflwroleuol a goleuadau LED wedi ymddangos. Mae rhai o awdurdodau lleol y DU bellach yn diffodd, neu’n pylu, goleuadau stryd er mwyn ceisio arbed arian.
Yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd angen sgiliau’r rhai a weithiai ar y goleuadau stryd mewn meysydd eraill. Gallwn weld canlyniadau hynny yng nghofnodion Cyngor Bwrdeistref Caerdydd, sy’n nodi bod prinder y staff i wasanaethu’r goleuadau stryd yn arwain at rhai strydoedd yn wynebu blacowt. Ceisiodd rhai awdurdodau lleol, gan gynnwys Cyngor Dosbarth Trefol Caerffili, atal staff rhag ymuno â’r fyddin drwy gynnig Bonysau Rhyfel iddynt. Wrth gwrs, roedd prydiau yn ystod y ddau Ryfel Byd pan gawsai’r goleuadau eu diffodd yn fwriadol, gan greu blacowt pan fyddo perygl o du cyrchoedd awyr gan awyrlongau ac awyrennau.
Archifau Morgannwg 