Dymchwel Merton House, Caerdydd

Am dros ddau ddegawd, atebwyd anghenion ysbrydol morwyr yn ymweld â Chaerdydd gan hen long ryfel, Thisbe, a angorwyd yn Noc Bute y Dwyrain yn ystod y 1860au, a’i drawsnewid gan y Bristol Channel Mission.  Wrth i’r porthladd dyfu yn ei bwysigrwydd, cydnabuwyd yr angen am safle mwy a mwy parhaol ac fe gynigiodd Ardalydd Bute safle ar Gilgant Bute, gerllaw Basin Doc y Gorllewin (Roald Dahl Plass erbyn hyn) er mwyn codi eglwys a sefydliad i’r morwyr.

Wedi ei ariannu gan danysgrifiadau gan fusnesau a oedd yn gysylltiedig â’r Dociau (ac yn fwyaf nodedig, gan yr Ardalydd ei hun), a’i ddylunio gan E.W.M Corbett, cymeradwywyd cynlluniau’r eglwys a’r sefydliad ar 28 Awst 1890. Wrth edrych arno o’r tu allan, edrychai’r adeilad fel unrhyw eglwys Fictoraidd arall.  Y tu mewn fodd bynnag, swyddogaeth seciwlar oedd i’r llawr gwaelod, fel y sefydliad a’r ystafell ddarllen tra mai i fyny’r grisiau yr oedd yr eglwys gyda seddau i 454 o bobl.

Agorwyd sefydliad y morwyr yn swyddogol ar Ddydd Iau 19 Tachwedd 1891 gan Yr Arglwyddes Lewis, gwraig Syr William Thomas Lewis (Arglwydd Merthyr yn ddiweddarach).  Ar y dydd Mercher canlynol, cysegrwyd yr eglwys i’r Holl Saint gan Esgob Llandaf.

Parhaodd y sefydliad a’r eglwys i wasanaethu cymuned forwrol Caerdydd am ymhell dros hanner canrif.  Yn y 1950au, fodd bynnag, cafodd yr adeilad ei ailfedyddio’n Merton House, a daeth yn gartref i Treharne & Davies Ltd (Minton, Treharne & Davies Ltd erbyn hyn), cemegwyr dadansoddol a weithiai yn agos bryd hynny â’r diwydiannau glo a llongau yn Nociau Caerdydd.  Bellach yn gweithredu’n rhyngwladol, mae Minton wedi cadw cysylltiad â hen sefydliad y morwyr drwy drosglwyddo’r enw Merton House i’w pencadlys newydd ym Mhontprennau.

Mae darlun Mary Traynor yn darlunio dymchweliad yr adeilad ym 1990.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynhonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/42]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun ar gyfer eglwys a sefydliad i’r morwyr, Cilgant Bute, 1890 [BC/S/1/7802]
• Carradice, Phil, Thisbe – the Welsh Gospel Ship (arlein ar http://www.bbc.co.uk/blogs/wales/entries/7338f21d-b47e-3197-9b1c-89ea87a4e4b8)
• Western Mail, 20 Awst 1890; 26 Tach 1891
• Evening Express, 25 Ion
• Cardiff Times, 21 Tach 1891
• South Wales Daily News, 14 Medi 1893
• minton.co.uk
• companycheck.co.uk
• Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd, 1893-1967