Marchnad Nonpareil, James Street, Caerdydd

Yn ystod yr wythnosau nesaf, bydd ein blog yn dychwelyd at dynnu sylw at gasgliad sy’n helpu i gofnodi Caerdydd a de Cymru sy’n newid yn gyflym.  Ym mis Mehefin 2014, derbyniodd Archifau Morgannwg adnau hynod ddiddorol ac unigryw gan Mary Traynor, artist o Gaerdydd, sydd wrthi ers diwedd y 1960au yn ceisio tynnu lluniau o adeiladu Caerdydd a’r ardal gyfagos sydd dan fygythiad o gael eu dymchwel.  Mae ei gwaith wedi cael ei arddangos mewn amgueddfeydd amrywiol dros y blynyddoedd ac mae’n tynnu sylw at lawer o adeiladau sydd wedi diflannu ers hynny.  Mae’r casgliad yn cynnwys ei llyfrau braslunio a’i gwaith rhydd, yr oedd rhai ohonynt wedi’u fframio ac yn cael eu harddangos cyn hynny.  Mae’r brasluniau a’r paentiadau hyn yn ategu sawl cyfres arall o gofnodion a gedwir yn yr archifau, gan ddarparu ffynhonnell werthfawr i’r rhai hynny sy’n ymchwilio i hanes adeiladau yn yr ardal.

Mae David Webb, sy’n wirfoddolwr yn Archifau Morgannwg, wedi bod yn defnyddio’r cofnodion hyn i ymgymryd â gwaith ymchwil i hanes rai o’r adeiladau a gaiff eu cynnwys yn rhan o waith celf Mary Traynor.

Roedd Marchnad Nonpareil yn sefyll ar gornel James Street a Louisa Street, yn ardal Butetown o Gaerdydd.  Roedd yr adeilad wedi’i leoli yn rhifau 48 a 49 James Street tan tua 1905 pan gafodd y stryd ei hail-rifo ac yna roedd yr adeilad yn meddiannu rhifau 27 a 29.

Mae plac carreg uwchben trydydd llawr rhif 27 (49 gynt) yn dweud ‘The Nonpareil Market 1889’ sydd wedi bod yn fater o ddirgelwch.  Roedd y safle yno cyn y flwyddyn honno – ceisiwyd cymeradwyaeth i ychwanegu’r trydydd llawr mor fuan â 1871.  Yn 1889, derbyniodd Frederick Ward, cigydd, gymeradwyaeth adeiladu ar gyfer addasiadau i 48 a 49 felly gellid tybio bod y plac wedi’i osod fel rhan o’r gwaith hwn.  Fodd bynnag, mae’r rheswm dros wneud hynny yn aneglur.  Mae Nonpareil yn air Ffrengig, sy’n golygu heb ei ail, ond nid oes unrhyw gofnod o’r enw ‘Marchnad Nonpareil’ yn cael ei ddefnyddio fel cyfeiriad neu enw busnes yno.  Roedd busnes Ward wedi’i leoli yn rhif 49, ac roedd siop yn rhif 48 a oedd yn cael ei rhedeg gan yr entrepreneur enwog, Solomon Andrews.  Gan fod Andrews yn rhan o’r fasnach adeiladu hefyd, gellir honni mai ef oedd tu ôl i osod y plac – ond nid oes tystiolaeth i ddangos hynny.

Roedd Ward & Co, Cigyddion Môr, dal wedi’u rhestru yma yng Nghyfeiriadur 1972 Kelly’s – a oedd, erbyn hynny, wedi estyn i siop flaenorol Solomon Andrews, ond mae llun Mary Traynor yn dangos fod y safle wedi’i gau erbyn 1980.  Yna cafodd yr adeilad ei ddymchwel fel rhan o ailddatblygiad mawr. Cafodd rhywfaint o’r safle ei gymryd ar gyfer lledaenu’r ffordd, ond mae fflatiau modern bellach yn meddiannu gweddill y safle ar Louisa Place.    Mae’r plac ‘Nonpareil Market’ wedi’i ail-osod yn agos at ei lleoliad gwreiddiol, mewn mynedfa fwaog dros lwybr troed i mewn i’r datblygiad newydd.

David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg

Ffynonellau a ddefnyddiwyd:

• Casgliad Mary Traynor [D1093/2/20]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun newidiadau i 49 James Street, 1871 [BC/S/1/90569]
• Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau rheoli adeiladu, cynllun newidiadau i 48 & 49 James Street, 1889 [BC/S/1/7416]
• Butcher’s Cardiff District Directory, 1882-83
• Kelly’s Directory of Cardiff, 1972
• http://wearecardiff.co.uk/2014/04/18/100-days-in-cardiff-the-non-pareil-market/
• Williams, Stewart, Cardiff Yesterday, cyf. 31, delwedd 69