Dechreuodd y mudiad cydweithredol – y mae dosbarthu elw i aelodau yn ôl lefel eu pwrcasiadau yn rhan allweddol ohono – ym 1844 gyda’r Rochdale Pioneers Society yn Sir Gaerhirfryn. Sefydlwyd cymdeithasau lleol eraill yn gyflym ledled gwledydd Prydain ac, ym 1863, ffurfiwyd The North of England Co-operative Wholesale Industrial and Provident Society Limited – neu The Co-operative Wholesale Society (CWS) yn ddiweddarach. Erbyn troad yr 20fed ganrif roedd yna fwy na 1,400 o gymdeithasau cydweithredol yng ngwledydd Prydain.
Ar 24 Chwefror 1900, prydlesodd CWS ddarn o dir ar gornel Rhodfa Bute a Heol Mary Ann, Caerdydd. Yn ddiweddarach y flwyddyn honno, cymeradwywyd cynlluniau i adeiladu warws deulawr ac is-lawr. Meddiannodd yr adeilad ardal y bloc talach yn unig yn narluniad Mary Traynor. Ym 1904, cawsant gymeradwyaeth i ychwanegu tri llawr ychwanegol i’r adeilad.
Er i’r adeiladu gael ei ddynodi’n warws i ddechrau, roedd yn amlwg bod ei ddefnydd wedi newid pan gyflwynwyd y cynigion i adeiladu estyniad ar hyd Heol Mary Ann ym 1931. Roedd yr is-lawr a’r lloriau daear bellach yn cael eu defnyddio i gynhyrchu menyn – roedd is-lawr yr estyniad newydd yn cynnwys storfeydd oer ar gyfer menyn a chig – tra bod y lloriau uwch yn gweithredu fel ffatri crysau. Yn wir, dechreuodd gyfeiriadau at ffatri Crysau a Menyn ymddangos yng Nghyfeirlyfr Caerdydd 1929; parhaodd y disgrifiad i mewn i’r 1970au.
Ers hyn, mae’r ardal wedi’i hail-ddatblygu’n llwyr – dyw hi ddim yn hawdd dod o hyd i union leoliad yr adeilad CWS mwyach. Byddai rhan ohono wedi’i ddefnyddio i ledaenu Rhodfa Bute, tra bod gwesty – sydd wedi bod ar agor dan sawl enw gwahanol (y Park Inn ar hyn o bryd) – yn meddiannu rhan fawr o’r safle.
David Webb, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg
Ffynonellau a ddefnyddiwyd:
- Casgliad Mary Traynor [D1093/2/14]
- Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer warws, Rhodfa Bute, 1900 [BC/S/1/14127]
- Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau warws, Co-operative Wholesale Society, Rhodfa Bute, 1904 [BC/S/1/15677]
- Cynlluniau Rheoli Adeiladu Bwrdeistref Caerdydd, cynlluniau ar gyfer estyniad i warws, Co-operative Wholesale Society, Rhodfa Bute, 1931 [BC/S/1/28023]
- Casgliad Lampard Vachell, cytundeb ar gyfer adeiladau a ffenestri, 1900 [DVA/19/2-3]
- http://www.co-operative.coop/corporate/aboutus/ourhistory/
- Cyfeirlyfrau amrywiol ar gyfer Caerdydd, 1890s -1970s
Archifau Morgannwg 