Ym 1914, oedran gadael ysgol oedd 14 oed. Wrth i’r rhyfel fynd rhagddo, i ymateb i’r prinder llafur, nid oedd yn anghyffredin i awdurdodau addysg lleol ganiatáu i ddisgyblion adael yr ysgol cyn yr oedran gadael arferol. Mae llyfrau cofnodion ysgolion dros y cyfnod hwn, a gedwir yn Archifau Morgannwg, yn cynnwys nifer o enghreifftiau o blant ifanc yn cael caniatâd i adael yr ysgol cyn eu bod yn 14 oed i weithio ar ffermydd lleol. Ond efallai mai un o’r cofnodion rhyfeddaf yn llyfrau’r ysgolion oedd rhyddhau dau fachgen ifanc o Ysgol Uwchradd y Barri ym mis Tachwedd 1914. Ar 3 Tachwedd 1914, nododd y Pennaeth y canlynol:
Two boys Leslie Evans (Add. No: 1320) and Philip Adams (Ass. No: 1385) both of school age were removed from the registers this morning. They have gone to sea as signallers in connection with the coaling of the Fleet and have been granted leave by the Education Committee for that purpose [Ysgol Uwchradd i Fechgyn y Barri, 3 Tach 1914, ESE3/5 t.48]
Ar yr adeg, nid oedd Philip Adams ond yn 13 oed. Roedd ei dad, o’r enw Philip Adams hefyd, yn wreiddiol o Gaint a symudodd y teulu o ardal Medway i gael gwaith yn nociau’r Barri, lle’r oedd y tad yn weithiwr dociau. Roeddent yn byw yn 21 Heol y Drindod, y Barri, ac roedd gan Philip bach ddwy chwaer a dau frawd. Roedd Leslie Evans yn fachgen lleol, ac er ei fod yn hŷn na Philip, 13 oed oedd yntau hefyd. Roedd ei dad, James, yn gweithio ar y rheilffyrdd fel tipiwr glo ac roedd y teulu’n byw yn 108 Porthkerry Road, y Barri.
Mae’n siŵr bod bwrlwm disymwth y rhyfel wedi bod yn gryn ysgytwad i’r bechgyn ifanc. Cawn nifer o gliwiau ynghylch y cefndir dros y penderfyniad hwn yn y papur newydd lleol, The Barry Dock News. Ar 28 Awst 1914, dair wythnos ar ôl dechrau’r rhyfel, argraffodd y papur newydd lythyr gan y Sgowtfeistr lleol, E Davies:
I would like to ask all lads who are ex-Scouts to rejoin again at once and also to ask all lads between the ages of 12 and 19 to join one or other of the Troops in the district. The Scouts throughout the country are doing excellent work and in our own town. We have Scouts employed in watching bridges, the reservoir, the viaduct and tunnel, assisting as messengers and orderlies at the hospitals and for the military, gathering money for the Prince of Wales Fund, collecting up old newspapers etc. [Barry Dock News, 28 Awst 1914]
Fel mewn rhannau eraill o Brydain, gweithredodd y sgowtiaid i helpu’r ymdrech ryfel ar unwaith. Ym misoedd cyntaf y rhyfel, roedd pobl yn ofni goresgyniad, ac roedd straeon braw dirifedi ynghylch ysbiwyr. Cyn i drefniadau cenedlaethol gael eu rhoi ar waith ym 1915 i’r Corfflu Hyfforddi Gwirfoddol – y Gwarchodlu Cartref lleol i bob pwrpas – roedd y Sgowtiaid yn hollbwysig wrth helpu i warchod gosodiadau a chysylltiadau allweddol. Ond, yn adran nesaf llythyr Mr Davies, gwelir dimensiwn newydd i’r cyfraniad a wnaed yn y Barri:
We have also been able to send away lads as Signallers in connection with our naval coaling and I have a large class under instruction now [Barry Dock News, 28 Awst 1914]
Cydnabuwyd bod glo De Cymru’n lo o safon. Felly roedd llynges fawr y llongau glo bychain yn y Barri’n arbennig o bwysig wrth gyflenwi tanwydd i’r llynges. Eglurodd y papur newydd lleol, mewn erthygl a gyhoeddwyd wedi’r rhyfel, pam fod angen ymrestru i helpu’r Sgowtiaid:
Officers in the Mercantile Marine had great difficulty in reading the signals given by the Royal Navy and the Shipping Federation approached the scout authorities at Barry asking for help by supplying signallers as a temporary measure. A class of thirteen boys was formed and trained by Mr E E Davies, assistant commissioner to the Land Scouts afterwards going to sea. Their ages varies between 13 and 18 [Barry Dock News, 5 Rhag 1919]
Roedd Philip Adams a Leslie Evans bron yn sicr yn rhan o grŵp o sgowtiaid lleol a gafodd eu hyfforddi i fod yn Signalwyr. Er gwaetha’r angen dirfawr i gael Signalwyr, roedd wrth gwrs amheuon ynghylch anfon bechgyn mor ifanc i forio, a phenderfyniad Pwyllgor Rheoli Ysgol y Barri oedd eu rhyddhau ai peidio. Cofnododd y Barry Dock Times ganlyniad y cyfarfod a gynhaliwyd ym mis Hydref 1914, pan ystyriwyd y mater o ryddhau’r tri bachgen yn 14 oed i ymuno â’r llynges:
Colonel J A Hughes CB wrote stating that twelve boys from Barry were prepared to go to sea as signallers on the Admiralty coaling ships. Three of the lads were attending the elementary schools. ‘We are employing older boys as far as possible’ the letter added ‘but it is absolutely necessary that these boys should be granted leave. The work they are doing is very important and they are doing it well. They are of very great service to the country and their work entails some danger’ [Barry Dock News, 30 Hyd 1914]
Adroddodd y papur newydd i gais y Cyrnol Hughes gael ei ‘gymeradwyo’n unfrydol’ a phedwar diwrnod yn ddiweddarach cadarnhaodd Pennaeth Ysgol Uwchradd i Fechgyn y Barri fod dau fachgen 13 oed o’i ysgol wedi ymadael.
Roedd sail gadarn i rybuddio pobl fod gwasanaethu ar long lo’n beryglus. Suddwyd nifer o longau glo bychain o borthladdoedd de Cymru gan longau tanfor yr Almaen, yn aml wrth iddo forio’n unigol ac yn ddi-arf cyn i’r llongau hyn ddechrau cael eu hamddiffyn gan y Llynges Frenhinol drwy ffurfio confois.
Mae’n debygol mai mesur dros dro oedd recriwtio bechgyn 13 oed, a bod Philip a Leslie yn ôl ar dir sych Prydain ymhen blwyddyn. Ond gwyddom y canlynol o’r Barry Docks News:
Of these thirteen gallant lads, two paid the supreme sacrifice, while war medals are to be awarded to the other scouts [Barry Dock News, 5 Rhag 1919]
Hyd y gallwn weld, ni chafodd Philip Adams na Leslie Evans eu hanafu yn ystod eu cyfnod ar y môr.
Roedd gan Ysgol Uwchradd y Barri ei chyfran o arwyr rhyfel. Er enghraifft, nodir yng nghofnodlyfr y Pennaeth sawl achlysur lle dyfarnwyd medalau i gyn-ddisgyblion yr ysgol:
School closed this afternoon in celebration of the award of the Military Cross to 2nd Lieut. Reg Phillips, one of the old boys of this school. A general assembly was held at the end of the morning session; and a wristwatch and fountain pen were presented to him [Ysgol Uwchradd i Fechgyn y Barri, 2 Tach 1917, ESE3/5 t.90]
This afternoon a presentation was made to Albert Sylvester, one of the old boys of the school, who was also decorated with the Military Medal by the Chairman of the District Council [Ysgol Uwchradd i Fechgyn y Barri, 31 Mai 1918, ESE3/5 t.99]
Nid oes sôn am Philip Adams na Leslie Evans yn dychwelyd i’r ysgol. Serch hynny, dathlwyd eu cyfraniad nhw, ac eraill o Sgowtiaid y Barri, yn y wasg leol. Fel y dywedodd y Cyrnol Hughes, a gyflwynodd yr achos dros ryddhau’r bechgyn o’r ysgol ym 1914, tua phum mlynedd yn ddiweddarach – roedd y Signalwyr ifanc yn … fechgyn glew … a bod … hanes Sgowtiaid y Barri’n yn ystod y rhyfel yn un y bydd y cyhoedd yn ymfalchïo ynddo [Barry Dock News, 5 Rhag 1919]
Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg
Archifau Morgannwg 