Roedd Capel Methodistaidd Wesleaidd Roath Road ar y gornel rhwng Heol y Plwca a Heol Casnewydd. Roedd yn adeilad mawr a adeiladwyd tua 1860, gyda lle i 1000 o bobl. Sefydlwyd Cylchgrawn Roath Road yn wreiddiol fel cylchgrawn Ysgol Sul Fethodistaidd Wesleaidd Roath Road (DX320/3/2/i-iii). O fis Tachwedd 1914 fe’i cyhoeddwyd yn fisol o dan yr enw ‘Roath Road Roamer’ (RRR) i gynnig newyddion ar y rhyfel ac, yn benodol, ffawd y milwyr a oedd yn gysylltiedig ag Eglwys Wesleaidd Roath Road, yr Ysgol a’r Cynulliad a oedd yn gwasanaethu yn y lluoedd arfog (DAWES6). Fe’i dosbarthwyd ledled yr ardal, ac fe’i hanfonwyd dramor i roi newyddion o Gymru i filwyr, teuluoedd a ffrindiau ynghyd â gwybodaeth am eu cyfoedion yn y lluoedd. Yn benodol, roedd yn cynnwys ffotograffau a llythyrau gan filwyr a oedd yn gwasanaethu dramor.
O’r cychwyn cyntaf, y bwriad oedd i’r cylchgrawn sôn am gyfraniad merched y plwyf ac, yn benodol, y rheini ‘mewn iwnifform’. Yn eu crynswth, soniodd y cylchgronau am 19 o ferched o ardal y Rhath. Roedd llawer yn chwiorydd i filwyr, morwyr a pheilotiaid a oedd ar faes y gad. Ceir ffotograffau o 17 ohonynt yn y cylchgronau, a sawl llythyr. Cyfeiriwyd atynt yn y cylchgrawn fel ‘ein Merched Crwydrol’ a bydd y darluniau dros yr wythnosau nesaf yn cynnig cip ar sut y symudodd merched i mewn i rolau a swyddogaethau a arferai gael eu dominyddu gan ddynion yn sgîl y rhyfel.
Ar ddechrau’r rhyfel, y llwybr amlycaf i ferched a oedd am gyfrannu at yr ymdrech ryfel oedd gwirfoddoli gydag elusennau lleol a chyrff cenedlaethol fel y Groes Goch. Dyma wnaeth saith o’r merched y sonnir amdanynt yn y cylchgrawn. Fodd bynnag, ar ddiwedd y Rhyfel, oherwydd prinder milwyr yn dilyn consgripsiwn 1916, agorwyd drysau i ferched mewn sawl maes gwaith newydd. Erbyn 1918 roedd y Merched Crwydrol i’w canfod yng Nghorfflu Atodol Byddin y Merched, y Llu Awyr Brenhinol, Byddin y Tir a gwasanaethau lleol, gan gynnwys y rheilffyrdd a’r post. At hynny, o’u llythyrau, gwyddom fod llawer ohonynt wedi gwasanaethu dramor.
Gorffwysfa’r Milwyr – Muriel Ingram
Dim ond un opsiwn oedd y Groes Goch i’r rheini a oedd am wirfoddoli yn ystod y Rhyfel, a bu llawer yn gweithio i elusennau lleol. Yn Rhifyn 49, adroddodd ‘The Roamer’ stori Muriel Ingram – un arall o Grwydrwyr y Rhath o Richmond Road. Ym 1918, nododd ‘The Roamer’:
‘On Friday 12th July last, in the Council Chamber of the Cardiff City Hall, amongst other local ladies who received a beautifully designed Badge in appreciation of War Services rendered on behalf of ‘that splendid fellow, the British Soldier’, was Miss Muriel Ingram, the sister of the Roamer who appears on our first page. Miss Ingram has done excellent work in connection with the Soldiers’ Rest, St Mary Street, and we are exceedingly glad that her services have been recognised. The badge was granted and presented by Lieut-General Sir William Pitcairn Campbell, Commanding-in chief the Western Command’ (Cyf.46, t.2).
Y brawd y cyfeiriwyd ato oedd Geoffrey Ingram, a wasanaethodd gyda 14eg Bataliwn Catrawd Cymru ac a anafwyd ym misoedd olaf y Rhyfel.
Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg
Archifau Morgannwg 