Er nad oedd trefniadau dogni ffurfiol wedi’u cyflwyno tan 1918, roedd diffyg bwyd yn rhan o fywyd bob dydd mewn sawl rhan o Ynys Prydain erbyn 1916. Oherwydd y môr-warchae gan lynges yr Almaen a’r galw cynyddol am ddynion a cheffylau yn Ffrainc, gwelwyd lleihad o ran cynhyrchiant amaethyddol a llai o fewnforio ŷd o Ganada a’r Unol Daleithiau. Sefydlwyd Byddin Tir y Merched ym 1915 mewn ymateb uniongyrchol i’r angen am ragor o weithwyr amaethyddol. Yn ogystal, anogwyd tyddynwyr i ddefnyddio gerddi bythynnod a rhandiroedd i dyfu bwyd.
Roedd bechgyn Ysgol Wirfoddol Llanbedr-y-fro yn benderfynol o gyfrannu at yr ymdrech ryfel, ac ar 5 Mai 1916 nododd y Pennaeth, Robert Bailey, y canlynol yng nghofnodlyfr yr ysgol: ‘I am also proud to record the fact that the schoolboys have volunteered to dig and plant the gardens of those wives whose husbands are serving their King and Country and also those widows whose sons have enlisted. Seed potatoes have been provided for the above mentioned wives and widows by Mr James James, Sheep Court Farm’ (ESE 47/2 p195).
Ar 16 Mai 1916 rhoddodd The Glamorgan Gazette glod i ymdrechion y bechgyn yn helpu teuluoedd y dynion a oedd yn ymladd yn y rhyfel. Roedd yr erthygl hefyd yn nodi bod yr ysgol yn adnabyddus am y sylw a roddodd i arddio. Mor bell yn ôl ag 11 Medi 1902 nododd Robert Bailey y canlynol yng nghofnodlyfr yr ysgol: ‘Messrs Linton, gardener to John Cory Esq., Duffryn and J Banting, gardener to Lady Price, Hensol Castle, kindly judged the plots before the school closed for the midsummer vacation. In their reports the quality of the vegetables and general tidiness of the gardens received special praise. The donor of the prizes has expressed a hope that a few flowers may be added another year’ (ESE 47/2 p5).
Y rhoddwr y cyfeiriwyd ato oedd Reginald Cory, sef mab John Cory o Erddi Dyffryn, a roddodd un gini y flwyddyn am y gwobrau a ddyfarnwyd am y rhandiroedd gorau yn yr ysgol. Erbyn 1902 roedd Reginald Cory eisoes wedi dechrau ennill ei blwyf yn y byd garddwriaethol. Mae’n debyg bod y cyfeiriadau yng nghofnodlyfr yr ysgol at anfon enghreifftiau o’r llysiau a dyfwyd yn yr ysgol i’r Arddangosfeydd Astudiaethau Naturiol yn Llundain, a drefnwyd gan y Gymdeithas Fotanegol Frenhinol ym 1902 a 1904, yn sgîl ymwneud Reginald Cory â’r Gymdeithas Arddwriaethol Frenhinol (ESE 47/2 t. 3, 52).
Roedd y clod a gafodd eu gwaith yn bluen yng nghap ysgol fach â llai na 90 o ddisgyblion. Ym mis Mai 1905 roedd y Prif Arolygydd wedi: ‘…taken a copy of Mr Bailey’s report on Cottage Gardening and one of the school’s notebooks for submission to the Education Committee when they consider the CEO’s report on the teaching of horticulture in the County of Glamorgan’ (ESE 47/2 p72).
Ar adeg pan roedd diffyg bwyd yn beth cyffredin yn ystod y Rhyfel Byd Cyntaf, roedd Robert Bailey a’i ddisgyblion yn benderfynol o wneud cymaint â phosibl i helpu teuluoedd lleol. Erbyn mis Ebrill 1916 roedd y disgyblion yn brysur yn ehangu’r tir a oedd yn cael ei drin yn yr ysgol. Nodwyd y canlynol yng nghofnodlyfr yr ysgol: ‘On Monday April 10th my gardening pupils commenced work on a neglected cottage garden called Green Vach and a derelict plot of ground adjoining. The latter was in a very bad state being overgrown with couch grass and horse radish, while the former contained a host of weeds chiefly dock and nettle. The work of reclaiming meant much perseverance and energy on the part of the lads but I am proud to be able to state that by trenching, hand weeding and hoeing the two plots are now getting well under our hands’ (ESE47/2 p194).
Roedd ymdrechion yr ysgol wedi cael sylw a chefnogaeth gan nifer o ffermwyr lleol hefyd. Erbyn diwedd Mai, nododd Robert Bailey y canlynol: ‘Potatoes of several kinds have been planted in the field section, while the sad looking garden of some 6 weeks ago now contains nice rows of carrots, parsnips, onions (spring and autumn) cabbages (green and red), radish, turnips, lettuce and various varieties of winter greens such as broccoli, savoys, brussels sprouts, kale and kohlrabi’ (ESE 47/2 p 195).
Dim ond un elfen o’r cyfraniad a wnaed gan y disgyblion yn Llanbedr-y-fro oedd yr addewid i balu a phlannu gerddi lleol. Erbyn mis Medi roedd yr ysgol yn: ‘was sending vegetables from the school garden … to the 3rd Western General Hospital for Wounded soldiers at Howard Gardens, Cardiff’ (ESE 47/2 p197).
Mae’n debyg fod hyn wedi parhau yn ystod dwy flynedd olaf y ryfel, er y byddai oedi wedi bod ym mis Ebrill 1917 pan ddigwyddodd y canlynol yn sgîl diffyg gweithwyr: ‘the bigger and older boys have been temporarily exempted [from attendance at school] for work on farms and in gardens…’ (ESE 47/2 p 198).
Fodd bynnag, cadarnhaodd yr ymweliadau â’r ysgol gan Arolygwyr Ei Mawrhydi a Phrif Swyddog Addysg Cyngor Sir Morgannwg, Dr John James, fod Llanbedr-y-fro yn dal i gael ei hystyried yn enghraifft ragorol o arfer da ar gyfer ysgolion eraill.
Mae’n syndod, oherwydd yr esiampl a osodwyd gan Fyddin Tir y Merched, nad oedd merched yn cael ymuno â’r bechgyn yn y gwaith o dyfu llysiau ar gyfer ysbytai milwrol lleol. Er hynny, gwnaeth yr ysgol dderbyn yr argymhelliad a wnaed gan yr Arolygwyr y dylid annog y merched i dyfu blodau. Yn ogystal, gwnaeth y merched gymryd rhan mewn cystadlaethau ar gyfer cynnyrch o’u gerddi eu hunain, ac ennill y cystadlaethau hynny. Fodd bynnag, heblaw am hynny, yn ystod y rhyfel, tybiwyd mai gwaith bechgyn oedd garddio ac mai gwaith merched oedd gwnïo.
Cafwyd y deunydd uchod o gofnodlyfrau Ysgol Wirfoddol Llanbedr-y-fro ar gyfer 1902 i 1934 a gedwir yn Archifau Morgannwg (ESE 47/2). Un enghraifft yn unig yw hyn o sut y bu ysgolion a disgyblion yn cefnogi’r ymdrech ryfel. Mae disgrifiadau tebyg i’w gweld yng nghofnodion ysgolion ledled Morgannwg ar gyfer 1914-18. Os ydych yn awyddus i ddysgu mwy am effaith y rhyfel ar ysgolion yn eich ardal a ledled Morgannwg mae crynodebau ar gyfer pob awdurdod lleol (e.e. Merthyr Tudful) a thrawsgrifiadau o ddyfyniadau o’r cofnodlyfrau a gwblhawyd gan benaethiaid ysgolion unigol ar gael ar wefan Archifau Morgannwg.
Tony Peters, Gwirfoddolydd Archifau Morgannwg
Archifau Morgannwg 