Cyn dechrau’r Rhyfel Byd Cyntaf roedd y Fyddin a’r Llynges Brydeinig yn lluoedd proffesiynol o ddynion a oedd wedi dewis ymuno â’r lluoedd arfog fel eu galwedigaeth. Fodd bynnag, yn sgîl y colledion trychinebus a gafwyd yn ystod misoedd cyntaf y Rhyfel o ran dynion a laddwyd ac a anafwyd, roedd y Fyddin Brydeinig yn rhy fach i atal bygythiad lluoedd mawrion yr Almaenwyr.
Ym 1915 lansiwyd ymgyrch gan yr Arglwydd Kitchener, y Gweinidog Rhyfel, i annog dynion o oedran gwasanaeth milwrol i wirfoddoli. Roedd y gwirfoddolwyr hynny yn cynnwys dynion nad oedd am wasanaethu ar unwaith, ond a dyngodd lw i wasanaethu yn y dyfodol pan oedd galw amdanynt. Fe’u gelwid yn ‘Ddynion Ardystiedig’. Roedd y cynllun hwn yn golygu bod cronfa o ddynion ymrwymedig ar gael i’r fyddin yn ôl yr angen. Rhoddwyd rhwymyn braich i’r ‘dynion ardystiedig’ ei wisgo, i ddangos eu bod yn barod i wasanaethu a chyflawni eu dyletswydd. Roedd hyn yn lleihau’r pwysau a fyddai wedi bod ar ddynion ifanc bryd hynny, gan eu galluogi i fyw yn eu cymunedau heb wynebu gwarth y ‘plu gwynion’ a roddwyd i lwfrgwn honedig.
Categori arall o ddynion nad oedd wedi gwirfoddoli ym mlynyddoedd cynnar y rhyfel oedd y rheini mewn galwedigaethau a oedd yn hanfodol ar gyfer yr ymdrech ryfel, er enghraifft gweithwyr amaethyddol a gweithwyr y diwydiannau trymion.
Roedd grŵp bychan arall o ddynion a oedd yn gymwys i gael eu gorfodi i ymuno â’r fyddin, ond a hawliodd esemptiad ar sail foesol a chrefyddol. Gelwid yr unigolion hynny yn wrthwynebwyr cydwybodol. Cafodd y dynion hyn eu diarddel o’r gymdeithas i raddau helaeth am benderfynu peidio ag ymladd.
Erbyn 1916, roedd y Fyddin Brydeinig wedi colli 528,000 o ddynion, naill ai wedi’u lladd, eu hanafu neu’n ddynion a oedd ar goll ac y tybiwyd eu bod wedi marw. Roedd y gronfa o wirfoddolwyr i ‘Fyddin Kitchener’ wedi’i disbyddu, ac felly cyflwynwyd gorfodaeth filwrol. Bryd hynny, gwnaeth nifer o ‘Ddynion Ardystiedig’ gais i gael eu rhyddhau o’u hymrwymiad blaenorol i wasanaethu yn y rheng flaen. Sefydlwyd tribiwnlysoedd i ystyried y ceisiadau hynny i gael eu rhyddhau o wasanaeth milwrol neu i ohirio’r gwasanaeth hwnnw ledled y wlad, gan gynnwys ym Morgannwg. Roedd Tribiwnlys Ardaloedd Llandaf a Dinas Powys yn cynnwys cynrychiolwyr y lluoedd arfog, y proffesiwn cyfreithiol, busnesau ac undebau llafur. Roedd y tribiwnlys yn cyfarfod sawl gwaith bob mis.
Cyfarfu’r Tribiwnlys 8 gwaith ym mis Mawrth 1916. Mae tystiolaeth o gofnodion y tribiwnlysoedd hynny (cyf.: RDC/C/1/34) yn awgrymu y bu llawer o’r ceisiadau a gafwyd gan ‘Ddynion Ardystiedig’ yn aflwyddiannus. Cafodd pob cais ei ystyried yn unigol, a gellir gweld rhai enghreifftiau o geisiadau llwyddiannus yng nghofnodion y tribiwnlys:
…exempt from Military Service provided he continues his occupation as a ploughman
…exemption conditional upon remaining chief support of his widowed mother
Ond gwrthodwyd llawer o’r ceisiadau:
…exemption on conscientious grounds to take up work with the Friend’s War Relief Committee – Application refused
Roedd gan Gyngor Dinas Caerdydd agwedd ddigyfaddawd tuag at athrawon a oedd yn hawlio esemptiad ar sail gwrthwynebiad cydwybodol. Cymeradwyodd y Cyngor ddatrysiad:
‘…that this Council considers it undesirable that [C.Os] …shall continue in the service or pay of the Council. Head masters were requested to ask each teacher to answer the following question – Are you a Conscientious Objector to Military Service’. (Ysgol Bechgyn Radnor Road, llyfr log, 19 Chwe 1917 cyf.: EC21/3)
Dim ond nifer fach o wrthwynebwyr cydwybodol a esgusodwyd yn llwyr rhag gwasanaeth milwrol. Bu’n rhaid i lawer ohonynt wasanaethu mewn rolau nad oedd yn golygu ymladd yn y rheng flaen. Prin yw’r cofnodion am wrthwynebwyr cydwybodol, er gellir dod o hyd i rai yn yr Archifau Gwladol ac mewn rhai archifdai lleol fel Archifau Morgannwg. Cofnodwyd manylion llawer o’r tribiwnlysoedd lleol mewn papurau newydd o’r cyfnod.
John Arnold, Gwirfoddolwr Archifau Morgannwg
Archifau Morgannwg 