Roedd John Hughes yn Ddiwydiannwr o Gymru. Mae dylanwad ei waith yn para hyd heddiw.Fe’i ganed 200 mlynedd yn ôl ym Merthyr Tudful, a bu’n gweithio i nifer o gwmnïau diwydiannol yn ne Cymru a Llundain ac roedd yn berchen ar rai o’r cwmnïau hynny. Ym 1869 cafodd gonsesiwn gan Lywodraeth Ymerodrol Rwsia i ddatblygu gwaith metel yn ardal lled anghyfannedd Donbas, ar dir i’r gogledd o Fôr Azov ar lannau afon Kalmius.Gelwid yr ardal yn Novorossiya (sef yn llythrennol ‘Rwsia Newydd’) ac fe’i concrwyd gan Rwsia oddi ar y Zaporizhiaid, Tartariaid Crimea a’r Otomaniaid yn y ganrif flaenorol.Erbyn canol y 19 ganrif roedd nifer cynyddol o Rwsiaid yn gwladychu’r ardal gan adeiladu trefi a diwydiannau.
Sefydlwyd y ‘New Russia Company Ltd’ gan John Hughes, ac ym 1870 hwyliodd i Rwsia mewn fflyd o 8 o longau.Roedd yr holl offer a chyfarpar angenrheidiol ar gyfer sefydlu gwaith haearn ar fwrdd y llongau, yn ogystal â gweithwyr haearn a glowyr medrus o Gymru. Dechreuwyd codi’r gwaith haearn newydd ar unwaith, gan ddatblygu i fod yn gyfleuster o’r radd flaenaf gydag wyth ffwrnais chwyth er mwyn galluogi cylch cynhyrchu llawn.Cynhyrchwyd yr haearn bwrw cyntaf yno ym 1872. Yn ystod yr 1870au adeiladwyd pyllau glo, mwyngloddiau haearn a gwaith brics yn yr ardal, a daeth yn ganolfan ddiwydiannol hunangynhaliol.Gelwid y dref a ddatblygodd yn sgil hynny yn Hughesovka (Юзовка) er anrhydedd i’w sylfaenydd.
Ffwrnais chwyth, Hughesovka
Aeth y dref o nerth i nerth ac erbyn dechrau’r 20fed ganrif cynhyrchwyd bron dri chwarter holl haearn Rwsia yno.Ar ôl marwolaeth John Hughes ym 1889 rheolwyd y gwaith gan bedwar o’i feibion, ond daeth cysylltiad y teulu â’r gwaith i ben yn sgîl y chwyldro Bolsieficaidd.Fodd bynnag, roedd llawer o weithwyr o Gymru a Phrydain wedi allfudo yno yn y blynyddoedd cyn y chwyldro.Gadawodd y rhan fwyaf ohonynt ar ôl y chwyldro, er bod disgynyddion gweithwyr o Brydain yn dal i fyw yn yr ardal.
Ailenwyd yn ddinas yn Stalino ym 1924, a newidiwyd yr enw eto ym 1961 i’r enw presennol, sef Donetsk.Mae’r tîm pêl-droed lleol Shaktar Donestsk (ystyr Shaktar yw glowyr) yn chwarae yng nghwpanau Ewrop yn rheolaidd. ‘Y tyrchod daear’ yw llysenw’r clwb oherwydd hanes glofaol yr ardal. Honnir bod cit y clwb yn seiliedig ar Newport County gan fod busnes cyntaf John Hughes wedi’i sefydlu yng Nghasnewydd.Mae Donetsk yn y newyddion eto oherwydd y gwrthdaro rhwng yr Wcráin a Rwsia dros y dalaith hon yn nwyrain yr Wcráin.
Mae dau o’r 75 o eitemau a dderbyniwyd yn ymwneud â Hughesovka.Maent yn rhan o gasgliad mawr o ddeunydd.I gael rhagor o wybodaeth am Hughesovka a’r dogfennau cysylltiedig a gedwir yma yn Archifau Morgannwg, ewch i dudalennau gwe Archif Ymchwil Hughesovka http://www.glamarchives.gov.uk/hughesovka/hka-index.html
William Lethbridge, rheolwr, a merched
Archifau Morgannwg 